O’zbekiston respublikasi qishloq va suv xo’jaligi vazirligi toshkent irrigatsiya va melioratsiya instituti
Eramizdan keyingi davrlarda O’rta Osiyoda
Yüklə 252,28 Kb.
|
|
Eramizdan keyingi davrlarda O’rta Osiyoda
irrigatsiya va melioratsiyaning rivojlanish tarixi Eramizning I asrlarida Xorazmda Tuproqqal’a kanalidan katta tarmoqli kanal qurilgan, G’aznobod-Chermen-yab kanalidan sug’oriladigan yerlar kengaytirilgan. III asrda G’arbiy Kyot kanali qurilgan IV asrda Guldursun va Burgutqa’la kanallari atrofidagi vohalarda sug’orma dehqonchilik qayta tiklangan. Asrimizning V-VII asrlarda O’rta Osiyoning janubiy sharqiy va shimoliy qismlarida mustaqil va yarim mustaqil mamlakatlar mavjud bo’lgan: Xorazm So’g’d, Tohariston. Ularning har qaysi bir necha o’lkalardan tuzilgan bo’lgan. O’lkalarning yirik zamindorlar va suv zahiralarining xo’jayinlari boshqargan. Ular suv taqsimotida qatnashganlar. Albatta ular birinchi qatorda o’zlarining yerlariga suv ajratish masalasini yechadilar. Ma’lumki shu davrda dehqonchilik madaniyati 16
qurila boshlagan, VIII asrda arablar O’rta Osiyoni bosib olgandan keyin bu yerda yetarli rivojlangan sug’orish tarmoqlarini uchratadi. Ular O’rta Osiyodan Arabistonga eng yaxshi irrigatorlarni ko’chirib ketadilar. Makka atrofida irrigatsion inshootlar qurish uchun VIII-X asrlarda somoniylar hukmdorlik qilgan davrda Movarounnahrda O’rta Osiyo xalqlari 100 yil mobaynida xech qanday tashqi bosqinchilar tomonidan jabr ko’rmaganlar. Natijada arablar tomonidan xalos bo’lgan xalqlar rivoj topgan: dehqonchilik ishlari tobora yuksala boshlaydi, donchilik, arpachilik, makka, paxta ekinlari maydonlari kengayadi. Kuchli somoniylar davlatida qishloq xo’jaligini rivojlanishiga asosan irrigatsiya va irigatsiyaning usullari rivojlanishi sabab bo’ladi. VIII asrda O’rta Osiyoni arablar ishg’ol qilgan, bu davrda ular irrigatsiyaning gurkiraganini guvohi bo’lgan va usta irrigatorlarni Makka va boshqa tomonlarga irrigatsion inshootlar qurishga olib ketishgan. Xalq qo’zg’olonlari oqibatida Arab xalifatiga barham berilgan va Xurosonda (shimoliy Eron) Toxiriylar, Movaraunnahrda (Amudaryo va Sirdaryo oralig’i) Somoniylar davlati barpo bo’lgan (100 yil). Bu davrlarda inqirozga uchragan irrigatsiya yana tiklangan va qishloq xo’jaligi rivojlangan. IX asrda Gurganj (ko’na - O’rganch) Amudaryo quyi qismlarida irrigatsion o’zlashtirishlar boshlanadi, G’aznobod (Madra) kanallari quyi qismida dehqonchilik qayta tiklanadi, shu davrlarda Shovot (Shoxobod) va Buva kanallari quriladi, X asrda esa Amudaryo chap qirg’og’ida Xaykanis (Xiva) kanalidan 2 kanal chiqaziladi. XII-XIII asrlarda, Xorazmda irrigatsiyaning to’planishi kuzatiladi. G’aznobod kanali Shoxsanamgacha Cherman-yab yetkaziladi, Gire kanali esa Qavatqal’a rayonigacha qurib boriladi. Keyinchalik inshootlarning buzilishi natijasida bu rayonlarda suvsiz hayot to’xtaydi, kanallar qum bilan to’lib qoladi. Ularning ayrimlari Shovot, Polvon, G’azovot hozirgacha yetib kelgan va ishlab kelmoqda. 17
o’rtasidagi uzoq kurashlar natijasida qishloq xo’jaligi va irrigatsion tarmoqlar izdan chiqdi. XII asr oxiri va XIII asr boshlarida O’rta Osiyoda Xorazmshoxlar sulolasi hukmronlik qilgan davlat tarqoqlashgan, markazlashmagan holda bo’lgan. XIII asr boshlarida mo’g’illar O’rta Osiyoga bostirib kirgan va Urganch, Buxoro, Samarqand va Termizni ishg’ol qilgan. Ular shaharlarda erkaklarni qirib tashlashgan, ayol va bolalarni asrga olgan, unumdor yerlarni, irrigatsion inshootlarni vayron qilgan. XIV asr o’rtalarida mug’illar soliq, o’lpon undirish maqsadida qishloq xo’jaligiga, savdo va xunarmandchilikni rivojlantirishga imkon bergan. XIV asrning II yarmida Temur Kesh (Shahrisabz)ni egallab, 1370 yilda Movarounnahr hukmroni bo’ladi. U 35 yil davomida yirik imperiya barpo qiladi. Unga Xorazm, Kaspiy oldi viloyatlari, Afg’oniston, Eron, Hindiston, Janubiy Kavkaz, Osiyoning qator mamlakatlari qaram bo’lgan. Bu davrda madaniyat, qishloq xo’jaligi, savdo, irrigatsiya gurkiragan, yirik irrigatsion kanallar, inshootlar barpo qilingan. Keyingi 3 asr davomida O’rta Osiyo mayda xonliklarga bo’linib ketgan va o’zaro urushlar natijasida aholi inqirozga uchragan. Irrigatsion inshootlar buzilgan, dehqonchilik izdan chiqqan. XVI asr boshlarida ko’chmanchi qabilalar Muhammad Shayboniy boshchiligida Temuriylar davlatini egallaydi. U 1585 yilda temuriylar davrida deyarlik barcha viloyatlarni o’ziga qaram qilib oldi va o’zbeklar davlatini barpo qiladi. Uning Markazi Buxoro shahri bo’ladi. Abdullaxon davrida yana hunarmandchilik, savdo qishloq xo’jaligi rivojlanadi. Machitlar, rabotlar, hammomlar, ko’priklar, yopiq suv havzalari- sardobalar, qator kanallar, suv saqlovchi inshootli karvon-saroylar quriladi. 18
qiladi. Bu davrda o’zaro nizo, urushlar tez-tez bo’lib yana madaniyat, qishloq xo’jalik inqirozga uchraydi. XVIII asr oxirida Buxoro xonligida Amir Shoxmurod davrida markaziy hokimiyat kuchayadi. Bunga u ba’zi reformalar, soliqlarni kamaytirish oqibatida erishadi. Dehqonchilik qayta tiklanadi, kanallar qurilib yangi yerlar o’zlashtiriladi va ko’chmanchi o’zbeklar o’troqlashadi. Keyingi davrlarda Buxoro, Xorazm (Xiva), Qo’qon, Shahrisabz xonliklari orasida yana o’zaro urushlar kuchayadi. Qo’qon xonligida Farg’onada Yangi ariq (1818 yil), Ulug’nor (1868 yil) kanallari quriladi. Asrlar davomida xalq ustalari maxsus ilmiy bilimlarga ega bo’lmasdan, gidravlika qonunlarini bilmasdan, moslama va murakkab qurollarsiz, malaka tajriba asosida sug’orish kanallari irrigatsion sistemalari qurdilar va ajoyib gidrotexnik inshootlar yaratdilar. Ular kanalni bosh qismini daryodan maxalliy relefga loyiq va balandliklarni yonlama holda yassi qiyaliklar bo’yicha tuproqli o’zandan sun’iy inshootlarsiz suvni oqim bo’yicha o’ng yoki chap tomonga beradigan qilib qo’rganlar. Shuningdek, ya’ni daryodan joyning eng yuqori nuqtalari bo’ylab kanallar chiqarilgan, suv taqsimlovchi tarmoqqa ikki tomonlama chiqarilgan, kanallarga suvni yer osti galereyalari, tunnellar (“teshiktosh”) va korizlar orqali o’tkazilgan. 1878 yilda Farg’ona vodiysini tekshirgan Peterburg akademiyasi a’zosi Minddendorf yozgan edi: “Bu irrigatsion inshootlar bizda yana katta xayratlanish uyg’otadi. Texnik jihatdan taraqqiy etmagan xalq o’z dalalariga tik cho’qqili, tog’li joylarda tog’ va vodiylarni yoqalab uzoq masofalarga suvni olib borishgan, yana biz shundan ko’p xayratga tushamizki, bu ishlarni xech qanday nivelirlash bilimlarisiz, asboblarsiz bajarilgan”. Boshqa yirik sun’iy sug’orish rayoni Xorazmda sayyohlarni suvni vohaning ichkarisiga uzoq masofalargacha olib boruvchi kanallarning kattaligi lol qoldirgan. Daryolarga o’xshash bu katta kanallar yerlarni sug’orish uchungina emas, balki 19
ham bosgan. Turkiston haqidagi kitobida V.I.Masalskiy Xorazm magistral kanallari to’g’risida quyidagicha yozadi: “Ko’p o’nlab km masofalarga xayotbaxsh suv eltuvchi bu juda kuchli oqimlarni ko’rganda texnik bilimlarga ega, holsizlantiruvchi quyosh nurlari ostida mashaqqatli mehnat hisobiga mamlakatni yoppasiga sug’orish arteriyalari turi bilan qoplagan xalqqa chuqur hurmat bilan boqasan”. Suv uchun ming yillik kurashlar, avloddan avlodga o’tuvchi irrigatsion qurilmalar bo’yicha amaliy tajriba bilimlari sug’orish ishida eng yuqori darajadagi takomillashgan mahorat traditsiyasini yaratdi. O’tgan davrlarda xalq gidrotexniklari uchun suv olish sistemasi eng qiyin masala edi, chunki kanal quruvchilar suv manbaining rejimiga moslashishilari zarur edi. Suv olishning eng arzon, qulay usuli daryodan ochiq usulda o’zi oquvchan holda suv olish bo’lgan. Xalqning ko’p asrlik tajribasi shuni taqozo qilganki, daryodan kanalga 1 dan 7 gacha qo’shimcha suv o’tkazuvchi kanallar qurilgan. Bunday kanallar yana tashlash kanallari ham bo’lgan. Kanalga oshiqcha suvni o’tkazmaslik uchun daryo bilan kanal o’zani tutashgan joyda bo’g’iq qismlar, bo’g’gichlar qurilgan. Ular qamish, o’t va shox-shabbalardan, katta kanallarda ichida toshli qilib qurilgan. Suv sathi pasayganda bu bo’g’gichlar olib quyilgan. Ko’pchilik O’rta Osiyo daryolari o’zani, satxi, o’zgaruvchandir. Bular esa kanallarga suv olishni juda qiyinlashtirgan. Shuning uchun suv olishda ko’p asrlik tajriba yaratilgan, bunda oddiy suv oluvchi inshootlar “Toshto’g’on” (toshli, shox- shabbali) va “sepoya” shporalar, damba va to’g’onlar qo’llangan. “Sepoya” shporalar yordamida kanalga kerakli suv tushirish to’g’rilangan. Hozir ham “sepoya” shporalar qo’llanilmoqda. Dambalarni yuvilib ketishidan saqlash uchun, kanal buzilgan joylarini to’xtatish uchun daryo qirg’oqlarini himoyalash uchun og’ir fashinalar (qorabura va ulyuqlar) ishlab chiqarilgan. Qorabura 4-6 m uzunlikda, 1-2 m diametrli, arqon 20
Sug’orish tarmoqlari qadim zamonlardan oddiy tipdagi har xil inshootlar bilan ta’minlangan - chim, qoziq, shox-shabba, yog’och va sopol quvurlar, yog’och va g’isht bo’g’otlar qo’llanilgan. Bo’zsuv kanalida Chirchiq daryosidan suv olishda sopol quvurlar (kuburlar) ishlatilgan (XI-XII asr). Kanallarni jarlikdan o’tkazishda novlar, qoziqli yog’och quvurlar, keyinchalik tosh va g’ishtdan yog’ochli arkali ishlatilgan. Ularning qoldig’i hozirgacha saqlangan. Korizlar chuqurligi 40 m ga yetgan. 921 yilda Umar Axmad o’g’li boshchiligida tog’lar orqali vodiyga Magiandaryo suvlari koriz orqali olib chiqarilgan. Bu “Koriz” 500 yil ishlab turgan. Uni 1872 yilda qayta tiklangan. Tog’lardagi suvlar cho’qqilar orasidan toshlarni yorib (teshik-tosh) tunnellar orqali vodiylarga chiqarilgan. Irrigatsion texnika rivojlanishi bilan suvni tepaga ko’taruvchi mexanizmlar paydo bo’la boshlagan. O’rta Osiyoda oyoqda ishlaydigan “Nova”, suvdan harakatlanuvchi va tortib ishlatuvchi chig’irlar ko’p tarqalgan. “Nova” – terak ichi o’yilgan, bir uchi suv havzasiga, ikkinchi uchi yuqoridan sug’orish tarmog’iga o’rnatilgan. Maxsus suv xaydovchi mexanizm suvni havzadan kanalga xaydagan. U oyoq va qo’l kuchi ta’sirida harakatlanib, tebranib suvni xaydagan. Chig’irni suv oqimi aylantirgan va suvni yuqoridagi kanalga tashlagan. (4 m gacha). Ot, xachir, tuya yordamida aylantirib harakatga keltirgan chig’irlar ham bo’lgan, ular chuqur ariqlardan suv chiqarishga mo’ljallangan. Amudaryoda quyi qismida Rossiya bosib olguncha 60000 chig’ir ishlab turgan. Ular eramizning 30 yillarigacha ishlab turgan. XIX asrning birinchi yarmida Buxoro va Xiva xonligida ayrim irrigatsion ishlar bajarilgan. O’rta Osiyo irrigatsiya tarixi shuni ko’rsatadiki, katta davlatlar paydo bo’lganda u rivojlangan, mayda xonliklarga bo’linib ketgach esa u tushkunlikka tushgan. Farg’ona vodiysida Qo’qon xonligida kanallar qurish ishlari kuchayib, 1881 yil Yangi-ariq quriladi. U Norindaryodan (Sirdaryoning irmogi) suv oladi. 1868 yil 21
cho’liga suv olib keldi. XIX asrning birinchi yarmida bir qancha irrigatsion ishlar Buxoro va Xiva xonliklarida ham o’tkaziladi. Yüklə 252,28 Kb. Dostları ilə paylaş:
|