O’zbekiston respublikasi qishloq va suv xo’jaligi vazirligi toshkent irrigatsiya va melioratsiya instituti
O’ZBEKISTONDA IRRIGATSIYANING RIVOJLANISH TARIXI
Yüklə 252,28 Kb.
|
|
O’ZBEKISTONDA IRRIGATSIYANING RIVOJLANISH TARIXI.
Eramizdan oldingi davrlarda O’rta Osiyoda irrigatsiyaning paydo bo’lishi va rivojlanish tarixi Tolstov S.P. ning arxeologik qazilmalari va tekshirishlari shuni ko’rsatadiki, Amudaryo etaklarida irrigatsion tarmoqlarning eng ko’p rivojlanishi eramizdan oldingi VI asrdan eramizning III asrlariga to’g’ri keladi. Qadimgi xujjatlarda Xorazm o’lkasi eng qadimgi rivojlangan sug’orish rayonlaridan ekanligi aytiladi. Irrigatsion inshootlar eng yuqori texnikaga ega bo’lgan. Masalan, eramizdan oldingi birinchi ming yillar o’rtalarida qurilgan Gauxvara kanali Amudaryoni o’ng qirg’oq yerlarini Sultonuizdog tepaliklarigacha sug’organ. O’rta Osiyoning o’ziga xos quruq iqlimi qadim zamonlardan dehqonchilikda sun’iy sug’orishni keltirib chiqardi. Bu yerda sun’iy sug’orish birdaniga paydo bo’lgani yo’q. Uning paydo bo’lishi va rivojlanishiga tosh asrining uzoq davom etish davri zamin yaratdi. Bu davrda inson tabiatning tayyor tabiiy sharoitlariga moslashdi va jamoa bo’lib ovlash, baliq ushlash va terib olish bilan kun kechirdi. Shuning uchun oddiy xo’jalik yuritish - o’zlashtirib, o’ziniki qilib olish iqtisodiy doirasidan chiqmadi. Buyuk rimlik materialist Gi Lukretsiy Kar insoniyatning bu davri to’g’risida shunday degan edi. «Quyoshning ko’p aylanishlarining uzoq davomida odam yovvoyi hayvonga o’xshab darbadarlikda hayotini o’tkazdi. Xech kim qattiq qo’li bilan egri omoch ushlab ishlamadi, daladagi yerni temir bilan ishlashni bilmas edi. Yosh niholni ekishni, baland daraxtlardan o’tkir o’roq bilan qurigan eski shoxlarini kesishni bilmadi». Arxeologlarning eng yangi topilmalari shuni ko’rsatadiki, O’rta Osiyo inson shakllanishi jarayoni o’tgan rayonga kirgan. Bu to’g’risida qo’yi paleolit davrida topilgan ko’pchilik ibtidoiy odamlarning turgan joylari va mehnat qurollari dalolat beradi. 12
munosabatlarining asosini ishlab chiqarish vositalariga jamoa mulkchiligi tashkil qildi. Ish kurollari bo’lib tosh kurollari xizmat qildi. Shuning uchun ba davrni tosh asri, davri deyiladi. Bu davr 2 ga bulinadi: qadimgi tosh davri – paleolit va yangi tosh davri – neolit. Quyi paleolit 800-1000 ming yillar oraligida kechdi. U davrda O’rta Osiyoda tabiiy sharoitlar batamom boshqacha edi. Iqlim yog’inli, namli va sovuq edi. Amudaryo Kaspiy dengiziga quyilgan va o’zani va oqimining yo’nalishi tez- tez o’zgarib turgan. Murg’ob, Tejen va Zarafshon daryolari Amudaryo irmoqlari edi. Chu, Sariq-suv daryolari to’lib oqib, Sirdaryoga quyilgan. O’rta Osiyoda quyi paleolit davrida hayot tarzi jamoa bo’lib ov qilish va terishdan iborat edi. Bu davrdagi uchli tosh qurollari topilgan. Quyi paleolitdan O’rta paleolitga o’tish (100-400 ming yil ilgari) muzliklarning janubga tomon siljishi va iqlimning tubdan o’zgarishi bilan kechdi. Iqlimning sovushi natijasidan o’simlik va hayvonot dunyosida ko’p o’zgarishlar yuzaga keldi. Inson bu davrda tabiatga moslashishga intilishi ko’rina boshladi. Yashash uchun ochiqlikda sun’iy makon qurishga odatlandi. Shimoldan kelgan yirik hayvonlarni ovlash uchun ov qurollari takomillashdi. Yuqori paleolit davriga kelib nayza va o’q-yoy paydo bo’ldi, yirik va mayda hayvonlarni, qushlarni ovlash mumkin bo’ldi. Ro’zg’orda sopol idishlar ishlatila boshlandi. Mezozoy davriga kelib O’rta Osiyoning keng tekislik qismlarida iqlim hozirgidan farqli, namgarchilikli edi. Odamlar daryo vodiylari va o’rmonlarda o’troqlashib bordi. Baliq ovlash uchun suyakdan va toshdan qurollar, turlar yaratildi. Ehtiyoj uchun o’lja qilingan har xil hayvonlar asta sekin qo’lga o’rgatildi. Qo’y, echki, cho’chqa, sigir, keyinchalik ot va tuya uy hayvonlariga aylantirildi. Chorvachilik bilan birga inson dehqonchilik bilan ham shug’ullana boshladi. Eramizgacha bo’lgan X-XII ming yilliklarida yovvoyi dukkaklilar va boshqa o’simliklar mevalari kremniyli o’roqlar yordamida terib olingan va asta sekin 13
yumshatilgan. Ekin maydonlari yashash joylari atrofida joylashgan. Tariq, arpa keyinroq bug’doy madaniylashtirilgan. O’rta Osiyoning ko’p joylarida neolit davrining yodgorliklari topilgan. Neolit, «yangi tosh» davriga kelib insoniyat yangi, yirik yutuqlariga erishdi. Insoniyat bolta va boshqa xil murakkabroq ish qurollarni yasashni, loyni pishirishni o’rgandi. Kema qatnovi, to’quvchilik paydo bo’ldi, baliqchilik takomillashdi. O’rta Osiyoda eramizdan oldingi V-asr boshlariga kelib xo’jalik yuritishning rivojlanishi ikki yo’nalishda kechdi. Tog’ oldidagi unumdor, ibtidoiy dehqonchilik va sun’iy sug’orishda qulay yerlarda yashovchi bir guruh kabilalar ibtidoiy yig’ib- terib olish, ovchilik va baliqchilikdan madaniy ekinlar yetishtirishga o’tib bordi. Bu qabilalarining xo’jaliklari tez sur’atlarda rivojlanib bordi. O’rta Osiyoning keskin iqlimli shimoliy cho’l va dasht yerlarida o’troqlashgan boshqa bir guruh qabilalarida ovchilik va baliqchilik bilan shug’ullanib tirikchilik qilish davom etdi. Eramizdan oldingi III asrlarda maxalliy aholi dehqonchilik bilan shug’ullanishga boshlagan. Ular daryo sohillaridagi unumdor yerlarda suvni ushlab qolib don, kunjut va boshqa ekinlardan hosil olishgan. Keyinchalik marzalar ko’tarib suvni namlatish uchun ishlatganlar (limanli sug’orish). Eramizdan oldingi I asrlarga kelib aholi daryo va irmoqlarning suvlarini qo’lbola, oddiy kanallar orqali sug’orishga odatlangan. Xorazmda qurilgan 200 km li Cherman-yab (Eramizdan oldingi I asr) hozirgacha saqlanib qolgan. Bu davrlarda Baqtriya, So’g’diyona, Xorazm davlatlari mavjud bo’lgan. Eramizdan oldingi VI-IV asrlarda O’rta Osiyoni Axemenid davlatining fors bosqinchilari Kir shohi boshchiligida bosib oladi. Shu davrlarda maxalliy xalq suv saqlash inshootlari, kanallardan foydalanganini shu davr tarixchisi Gerodot yozib qoldirgan. Qurilgan inshootlar boylarga qaragan, kambag’al xalqqa katta pul evaziga suv berilgan. 200 yillik istibdoddan keyin (333 yil eramizdan oldingi) 14
Xorazmni ishg’ol qilolmagan. Aleksandr Makedonskiy o’limidan keyin (eramizdan oldingi 323 yil) uning imperiyasi 3 ta davlatga bo’linib ketgan Makedoniya, Misr va Suriya. Selevkidlar davlati Baqtriyani, So’g’dni, Marg’iyonani ham o’z ichiga olgan. U eramizdan oldingi I asrgacha yashagan va qo’zg’olon ko’targan xalqlar iskanjasida bo’linib ketgan. Hozirgi Eron, Turkmaniston o’rnida yirik Parfyan davlati vujudga kelgan. U Rim imperiyasi bilan raqobatlashadigan darajagacha ko’tarilgan. Baqtriyada Grek-baqtriya davlati paydo bo’lgan. Unga Baqtriya, So’g’diyona va Marg’iyonaning sharqiy qismi kirgan (Hozirgi Marg’ oblasti). U eramizning III asrigacha yashab kelgan. Bu yerda irrigatsiya juda taraqqiy etgan, sholi, bug’doy, beda yetishtirilgan. Eramizdan oldingi 138 yilda xitoy sayyohi Chjan Chyanning yozishicha, Farg’ona vodiysida 70 ta shahar bo’lib, 300 ming aholi yashagan. Ular shu davrda uzum, sholi, bug’doy va boshqa ekinlar ekib hosil yetishtirishgan va sun’iy sug’orish mavjud bo’lgan. Xorazmda ham sun’iy sug’orish rivojlangan. Xitoyliklar uni «Kanguy», ya’ni kanallar o’lkasi deb atashgan. Surxon daryosi etaklarida Sasoniylar davlati vujudga kelgan. U 400 yil mavjud bo’lgan. (Janubiy-g’arbiy O’rta Osiyo) eramizdan oldingi V-VII asrlarda O’rta Osiyoning shimoliy va shimoliy – sharqiy qismida Xorazm, Sug’diyona, Tohariston davlatlari paydo bo’lgan. Bu davrlarda dehqonchilik madaniyati, irrigatsiya yana rivojlangan. Yirik va mayda kanallar, yer osti kanallari-korizlar qurilgan. 1936-1937 yil o’tkazilgan arxeologik ekspeditsiyaning qidiruv ishlari natijasida Termiz rayonlarida qadim zamonda Surxondaryo vodiysida irrigatsiyaning yuqori darajada rivojlangani aniqlangan. Grek tarixchilarining ko’rsatishicha, eramizdan oldingi III-II asrlarda Toshkent atroflarida katta kanallar mavjud bo’lgan. 15
gurkirab, bog’ uzumzorlarga burkangan aholi zich yashaydigan aholi punktlari bo’lgan, ularning ayrimlari, masalan Biskent (Piskent) Farekent (Parkent), Zarekent (Zarkent) hozirgacha saqlanib qolgan. Shosh o’lkasi ko’chmanchilar zarbasidan qadimgi Bo’zsuv arig’i va arablar qurgan katta devor bilan o’ralgan Kampirduval izlari va Bo’zsuv hozirgacha saqlangan. Ayrim qadimgi kanallar hozirgacha eski nomlari bilan atalgan: Zax, Salar. Sirdaryoning ikkala qirg’og’i bo’ylab yirik kanallar, shahar va posyolkalar izlari saqlanib qolgan. Aris daryosining Sirdaryoga qo’shilish joyida yirik savdo shahri O’tror harobalari saqlanib qolgan. Farg’ona vodiysida dehqonchilik madaniyati Chotqol va Farg’ona tizimlarida Qoradaryo Noringa tushuvchi mayda kanallar atroflarida rivojlangan. Tog’ daryolari oqimlari eramizdan oldingi X asrlarda to’liq sug’orishga ishlatilgan, ularning qirg’oqlarida shahar va qishloqlar barpo bo’lgan: Kosonsoy, Axsikent (Kosonsoyda), Marg’ilan (Marg’ilonsoy), Xo’jand, O’sh (Oqburada). Yüklə 252,28 Kb. Dostları ilə paylaş:
|