O’zbekiston respublikasi qishloq va suv xo’jaligi vazirligi toshkent irrigatsiya va melioratsiya instituti
O’rta Osiyoning fizik-geografik o’rni va umumiy tavsifi
Yüklə 252,28 Kb.
|
|
O’rta Osiyoning fizik-geografik o’rni va umumiy tavsifi.
O’zbekistonning tabiiy sharoitlari, yer fondi. O’rta Osiyo Kaspiy dengizidan to Tyan-Shyan tog’larigacha yastanib yotadi va Turon past tekisligidan iborat, u o’z ichiga Ustyurt platosini, Orol dengizi, Qoraqum va Qizilqum saxrosini, Betpak-dala cho’li tekisligini, Semireche (Etti daryo) qumliklarini oladi. Sharqiy va Janubiy qismida baland cho’qqili: Tyan- Shan, Pomir, Kopetdog’ tog’lari ko’kka buy cho’zib turadi. O’rta Osiyo hududida O’zbekiston, Turkmaniston, Tojikiston, Qirg’iziston va Qozog’iston davlatlari joylashgan. Qadimgi davrlarda bu yerdan turkiy qabilalar yashagani uchun 1924 yilgacha bu o’lka Turkiston nomi bilan atalgan. O’rta Osiyo yevroosiyo materigining ichida joylashgan va Orol-Kaspiy ichki oqimi yopik oblasti deb ataladigan yerda joylashgan. U Tinch va Atlantika okeanidan deyarlik bir xil uzoqlikda (4500 km) joylashgan bo’lib, shuning uchun iqlimi arid xarakterida. O’rta Osiyoda yoz issiq, bulutsiz va quruqdir. Qish namgarchilikli va sovuq, havo yuqori qurg’oqchildir. O’ta kontinental iqlim va yog’inning kamligi va uning vegetatsiya davrida yetishmasligi sun’iy sug’orishsiz madaniy dehqonchilik qilibiga imkon bermaydi. Yog’in mikdori yiliga 80-100 mm, ayrim joylarda 200-300 mm ni tashkil qiladi. 9
foydalanish o’lkaning taqdirini belgilaydi. Juda qadim zamonlardan boshlab inson suvdan foydalanishga o’rgangan, tabiiy suv oqimlarini yer nishabligi bo’ylab o’zanlar orqali unumdor yerlarni sun’iy sug’orish bilan barqaror hosil olishga odatlangan. Irrigatsiya kanallari atroflarida vohalar paydo bo’lib qishloqlar tashkil topgan, xayot gurkirab ketgan. O’rta Osiyoda iqlim o’ta mo’’tadil va qurg’oqchil bo’lib, yozi juda issiq va bulutsiz, qishi esa, izg’irin ayozli va sovuq. Yog’ingarchilik kam, yiliga 100-200 mm gacha, ba’zi tog’ oldi yerlarida 300- 400 mm gacha bo’ladi. Uning asosiy qismi erta bahorga, qishga va kech kuzga to’g’ri keladi. Yer yuzasidan va o’simliklar orqali bug’lanish juda katta bo’lib, uning yillik miqdori 1400-1500 mm gacha yetadi. Tekisliklarining yer yuzasi sathi okean sathi yuzasidan har xil balandliklardan joylashgan, ko’pchilik qismi 200-400 m balandlikda yotadi. Okean sathidan Sariqamish tovoqsoyining tubi 45 m, Oqchako’l chuqurligining tubi 92 m, Qoragol chuqurligi tubi 132 m pastda joylashgan. Tog’liklari yassi, qurama tizmali va yuksak cho’qqilidir. Ko’pchilik holda tizmalar 4000-5000 m balandlikka, ayrim cho’qqilari esa 7000 va undan oshiq balandliklarga ega. O’rta Osiyodagi tog’lar juda qadimgi abadiy muzliklar bilan qoplangan. Tog’lar orasidagi past tekisliklar havzalari 1000-2000 m balandliklardan yastanib yotadi va sug’orma dehqonchilik qilinadi. O’rta Osiyoning iqlimi o’ziga xos xususiyatlarga ega. Bahor fevral oyidan kira boshlaydi, tog’li joylarda u kechikib keladi, yoqqan yomg’irlar va havoning isishi natijasida o’simliklar tezda uygonadi va gullay boshlaydi, yer yuzasi rang- barang gullarga burkanadi. O’rta Osiyo janubida gullash fevraldan boshlanadi, fevral oxirida kumush rang terak, qayrag’och, bodom, martda o’rik, olxo’ri, nok, olma, gilos gullaydi. Shahar va qishloqlar ko’kalamzorlarga burkanadi. Pastki tog’larda qor erib, daryolardagi suv satxilari ko’tarila boshlaydi. Bahor qisqa 10
boshlanadi. Bu davrda dalalarda gullar yo’qolib ketadi, mevalar pisha boshlaydi, tog’ oldi yon bagirlari tirila boshlaydi, tog’larda bahor avjiga chiqadi. Mayda sekin-asta yomg’irlar to’xtaydi. Qishloq xo’jalik ishlari oldin janubda martdan, keyin shimolda apreldan boshlanadi. Lekin, aprel ba’zan may oylaridan sovuqlar qaytarilib turadi va manfiy harorat, qor ham kuzatilishi mumkin. Bunday iqlimning keskin sovishi uzum va mevali daraxtlarning gullashiga, shuningdek, yosh go’zaning rivojlanishiga salbiy ta’sir ko’rsatadi, xatto hosilning nobud bo’lishiga sababchi bo’ladi. Yozi bulutsiz, quruq, changli va issiq bo’ladi, tog’larda esa momaqaldiroq bo’lib yomg’ir ko’p yog’adi. Qor va muzliklarning jadal erishi daryolarning toshishi va suv satxining keskin ko’tarilishiga olib keladi. Yoz uzoq davom etadi. May, iyun oylaridanok kez kuzgacha har xil mevalar pishib yetiladi. May oyida qulupnay, gilos, undan keyin, o’rik, tut, ertapishar sabzavotlar yetiladi. Iyul-avgust oylarida shaftoli, olxo’ri, nok, olma, uzum pishadi. Kuz oktyabr oyidan kelgani bilinadi. Quyoshli, issik haroratli havo, ba’zan bulutli, shamolli, salqin havo bilan almashadi, yomg’ir tomchilaydi. O’simlik barglari sarg’ayib to’kila boshlaydi. Dalalarda qishloq xo’jalik ekinlar hosilini yig’ib olish va shudgorlash qishgacha davom etadi. Noyabr oyidan kunlar ayozli, kechalari sovuq bo’ladi. Yomg’ir, ba’zan qor yog’adi. Qishda juda qattiq sovuq bo’lib, suv va yer muzlaydi. Janubiy rayonlardan qish iliq va yumshoq kechadi. |