O’zbekiston respublikasi qishloq va suv xo’jaligi vazirligi toshkent irrigatsiya va melioratsiya instituti
XIX asrning ikkinchi yarmi va XX asr boshlarida
Yüklə 252,28 Kb.
|
|
XIX asrning ikkinchi yarmi va XX asr boshlarida
O’rta Osiyoda irrigatsiyaning rivojlanishi (1853-1917) XIX asrning II yarmida Rossiyada kapitalistik ishlab chiqarish tez kuchayadi, u o’ziga yangi xom ashyo manbalari va bozorlar izlashga boshladi. O’rta Osiyo xonliklari o’rtasidagi iqtisodiy va siyosiy tushkunlik Rossiya imperiyasi tomonidan bosib olinishiga imkoniyat yaratib berdi. Angliyaning O’rta Osiyoni bosib olib, qaram qilish rejasi Rossiya tomonidan bosib olinishini tezlashtirdi. Bu jarayon 1853 yilda boshlanib 1884 yilda tamom bo’ldi. Chor Rossiyasi kapitalizmning rivojlanishi bilan O’rta Osiyoni agrar xom- ashyosi bazasiga aylantirishni asosiy vazifa deb bilar edi. Buning uchun Rossiyaning xom ashyo markazi hisoblangan O’rta Osiyoni va shu jumladan Buxoro xonligini ham temir yul bilan bog’ladi. Bosib olingandan keyin boshlang’ich davrda chor Rossiyasi qishloq xo’jaligini rivojlanishiga qaratilgan xech qanday harakat qilmadi. O’zbekiston sun’iy sug’orish usullarining takomillashishi qadim zamondan to Turkistonning Rossiya tomonidan bosib olinguncha hozirgi zamon talablariga nisbatan qoloq bo’lsa ham irrigatsiyaning yuqori darajada rivojlantirish ko’rsatkichlari bilan tavsiflanadi. Xorazmda eramizning I asrda Qirqqiz, Tuproqqal’a katta suv olgich inshootlari bilan jihozlangan sun’iy kanallarda Yangi voha paydo bo’lgan ularning boshlang’ich qismida va oxirida katta qal’alar qurilgan (Qirqqiz, Ayozqal’a, Kuyqirilgan qal’a, Tuproqkal’a, Jonbosqal’a). Qadim zamondan beri hozirgi kunlargacha muvaffaqiyatli ishlab kelayotgan Shovat, G’azovot, Polvon kanallarini tilga olsak bo’ladi. Zarafshon vodiysida shu kungacha muvaffaqiyatli ishlab kelayotgan kanallardan: Darg’om, Mirzaariq, Norpay, Shoxrud, Vobkentdaryo, Pirmost va boshqalar. Farg’ona vodiysida 22
kichik soylar asosida rivoj topgan. Nisbatan kichik daryolar Sayram, So’x, Chirchiq, Angren, Qashqadaryo, Surxondaryo va ulardan ham kichik daryolarga qadim zamonlardan sug’orma tombosh (tirgakli) suvolgich inshootlar yordamida rivojlangan. Xonlar zamonidan saqlanib qolgan sug’orish tarmoqlari hozirgi muhandis-gidrotexniklarda qiziqish uyg’otadi. U zamonlarda irrigatsiya tarmoqlarinining qurilishi kanaldan boshlangan, ya’ni sug’orish manbaidan to bo’sh yer massivigacha. Daryodan sug’orma kanaliga suv har xil usullar bilan yetkazilgan: ochiq o’zan orqali yoki suv oluvchi inshoot orqali. 1867 yilda Toshkentda general-gubernatorlik tuzildi. O’rta Osiyoning Rossiya tomonidan bosib olinishidan keyin paxtachilik bilan bog’liq bo’lgan maxalliy ishlab chiqarish yaratila boshlandi: paxta tozalash, yog’ va boshqa zavodlar qurila boshladi. Mexnatkashlar Rossiya chor hukumati rejimi ostida va maxalliy feodal-savdogarlar ekspluatatsiyasi ostida ezildi. Rossiyada kapitalizm rivojlanishi bilan chor samoderjaviyasi maqsadi O’rta Osiyoni agrar xom-ashyo bazasiga aylantirish edi. Chor hukumatning boshlang’ich davrlarida u qishloq xo’jaligini tiklash uchun choralar ko’rmadi, mavjud irrigatsion sistemalardan foydalanildi. Tez orada o’lkani mustamlakaga aylantirishni ko’zlagan Rossiya Mirzacho’lning unumdor, suvsiz yerlarini o’zlashtirishga e’tibor berdi. 1872 yilda general-gubernator fon Kaufman boshlagan «Kaufman» kanali qurilishi birinchi urinish bo’ldi. U 6 yil ichida 13 km gacha qazilib tugallanmay qoldi. 1892 yilda Toshkentda yashagan knyaz Nikolay I o’z mablag’iga Mirzacho’lda yangi kanalni (Nikolay I kanali, 84 km) 4 yilda qurdirdi. 1900 yilda Rossiya qishloq xo’jalik ministrligi buyrug’i bilan Mirzacho’lda 35 ming desyatina yerlarni suv bilan ta’minlovchi katta Romanov kanali, Murg’ob daryosi vodiysida 22 ming desyatina yerni sug’oruvchi Murg’ob kanali qurila boshlandi. Bu kanallar Rossiyadan Mirzacho’l va Murg’obga ko’chib kelgan aholini suv bilan ta’minladi. O’rta Osiyoning Rossiya tomonidan bosib olinishi 20 yil davom etdi. 1876 yilda Qo’qon xonligi tugatildi. Buxoro va Xiva xonliklari oktyabr inqilobigacha 23
olinishi kapitalizm kirib kelishiga va iqtisodiy taraqqiyotning tez o’sishiga sababchi bo’ldi. Savdo-sotiq rivojlandi. Paxtaning Amerika sortlari olib kelindi va paxta yetishtirish ko’paydi. 1879 yilda Turkistondan 140 pud, 1880 yilda 202 pud, 1885 yilda esa 2000 pud paxta tolasi olib ketildi. 1895 yilda 300 ming pud paxta tola Rossiyaga olib ketildi. 1880-1889 yilda Krasnovodsk – Toshkent, 1900-1905 yilda Orenburg – Toshkent temir yo’li qurildi. Rossiya kapitalizmi asta-sekin qishloq xo’jaligiga ham kirib kela boshladi. Sug’orma dehqonchilikni rivojlantirish uchun suv va qishloq xo’jaligida keng ko’lamda ilmiy tekshirishlar bajarish zarur edi. O’rta Osiyoga rus olimlari va mutaxassislari kela boshladi. O’lkaning tabiiy sharoitlarini va resurslarini o’rganishi uchun ekspeditsiyalar tashkil qilindi. Toshkentda Turkiston qishloq xo’jaligi jamoasi tuzildi. 1912 yilda Turkiston iqtisodiyotini o’rganish boshlandi. 3 yil davomida Sirdaryo havzasida ekspeditsiya iqtisodiy tekshirishlar o’tkazib Turkiston iqtisodiy ocherki tuzildi (avtori muhandis-iqtisodchi V.V.Zaorskaya, Aleksandrova). Bu ocherkda 1865 yildan 1914 yilgacha 50 yillik Turkiston o’lkasining xalq xo’jaligi holati bayon etilgan. Bu davrda 1 km 2 maydonga 427 kishi to’g’ri kelgan. Ekilgan maydon umumiy maydonning atigi 2 % ni, sug’oriladigan yerlar esa ekinlar maydonining 70 % ni tashkil etgan. Asosan, go’za, beda, sholi yetishtirilgan. Gidroenergetika resurslariga boy bo’lgan 350 ming desyatina yerga paxta ekilgan. Pillachilik, chorvachilik, qorako’l yetishtirish rivojlangan. Ishlab chiqarish kam rivojlangan. O’lkani iqtisodiy rivojlantirish uchun Amudaryo, Sirdaryo, Zarafshon, Chu daryolari havzalarida suvning ishlatilishi imkoniyatlarini o’rganish lozim edi. Amudaryo suvini eski o’zani (Daryalik) orqali Kaspiy dengizga oqizish loyihalari tuzildi, lekin bu amalga oshmadi. Amudaryo suvi bilan Buxoro, Qarshi cho’lini o’zlashtirish uchun kanallar chiqarish loyihalari tuzildi. 24
loyiha ishlandi. Ulyanov kanali (15,5 km) qurildi, bunda 57 ming odam ishladi. Kaufman kanali 1872 yildan boshlanib 6 yilda 13,3 km qurildi. Pul yetishmasligi sababli to’xtadi. 150 ming ga yer o’zlashtirilishi uchun, birinchi navbatda 44000 ga yer sug’orilishi uchun 100 km uzunlikda kanal qurilishi kerak edi. 1885 yilda knyaz Romanov tomonidan Chirchiq daryosidan Iskandarariq (50 km) qurildi, u 4260 desyatina yerni sug’ordi. Sirdaryodan Farxod tizmasi rayonida (Qo’shtegirmon qishlog’i yonida) Buxoroariq qurib boshlandi (1886 yil). Unga to’g’on orqali suv olindi. Olti yilda 27 km qazildi, tezda, dambasi buzilgach tashlab yuborildi, mablag’ berilmadi. 1891 yilda Romanov Bekobod yonida mo’ljallangan Nikolay I kanalini qurdirdi. U 84 km ga, 11 m3/ sek suv sarfiga ega edi. Injener yelistratov loyihasi bilan 1901 yilda 49 ming ga Mirzacho’l yerlari sug’orishga mo’ljallangan magistral kanal qurila boshlandi. Qurilish ishlarining bahosi 2 mln. 250 ming so’m edi. Loyihaning xatosi va pul yetishmasligi sababli qurilish ishlari cho’zilib ketdi. Rossiyada Turkiston yerlarini o’zlashtirish, sug’orish uslublari to’g’risida har xil munozaralar paydo bo’ldi. Birovlar Turkiston eshigini amerikaliklarga ochib berish kerak desa, boshqalari o’z kuchi va mablag’lari bilan rivojlantirishni aytishdi. Amerikalik ekspeditsiyaning 1903 yilgi nazorat xulosasi Turkiston o’lkasini rivojlantirishga salbiy ta’sir qildi. E.Xangtington fikricha, Osiyoda Turkiston va G’arbiy Xitoy birinchi navbatda asta-sekin qurib boradi, degan nazariyani ilgari surdi. Bu esa irrigatsiyani rivojlantirish rejalarini va unga mablag’ ajratishni susaytirdi, keyinchalik Voykov A.N, Derg L.S bu nazariyani inkor etdi. Mirzacho’ldagi sug’orish ishlari rus irrigatsiya ilmiy uchun amaliy maktab bo’ldi. Vaqt o’tishi bilan loyihalar sifatli, qurilish mukammallashib bordi. 1913 yilda Romanov magistral kanali ishga tushirildi. Kanal 40 km ga, o’ng tarmoq 64 km, chap tarmog’i 46 km ga ega edi. Bosh shlyuz-regulyator 130 m 3 /sek ga, magistral kanal I navbatda 50 km 3 /sek ga 1014 yilda 10 ming ga, 1917 yilda 35 25
ko’chmanchilari kelib yerlarga egalik qildi, mardikor va chorikorlar ular ko’lida ishladi. 1917 yilda 17 posyolka (3677 xo’jalik) paydo bo’ldi, 35 ming ga sug’orilib, 19 ming (55%) ga ga paxta ekildi, 30 s/ga hosil olindi. Lekin irrigatsiyani yaxshi bilmaslik natijasida yerlar sho’rlanib, botqoqlanib hosildorlik kamayib bordi (9 s / ga). gektariga 40 ming m 3 suv berildi. Bu yerlar tashlanib, yangi yerlar o’zlashtirib borildi. Shunday qilib, “ko’chib yuruvchi” dehqonchilik yuzaga keldi. 1914 yildan 1919 yilgacha, 5 yilda 95 ming ga yerdan 60 ming ga yer sho’rlanish va botqoqlanishi sababli tashlab ketildi. 1915 yilda (Amerikaliklar kelishi) Mirzacho’lda 500 ming desyatina yerlarni sug’orish sxemasi bo’yicha loyiha ishlab chiqildi (G.K.Rizenkampf). Loyiha bo’yicha Sirdaryo o’ng qirg’og’iga 28 m3/sek suv chiqarilib Dalvarzin cho’lining 40 ming desyatina yeri, chap qirg’oqqa Romanov kanalini kengaytirib, 199 m 3 /sek suv chiqarib 165 ming desyatina shimoliy qismdagi yerni sug’orish ko’zda tutildi. Markaziy qismdagi 245 ming desyatina yerni sug’orishga 274 m 3 /sek suv sarfiga mo’ljallangan mustaqil bosh inshootli kanal, 50 ming desyatina yerni (janubiy qismda) mashinali sug’orish ko’zda tutildi. Lekin I jahon urushi qurilishga imkon bermadi. Amerikalik ishbilarmonlar (millioner Karver boshchiligida) yana Mirzacho’lni o’zlashtirishda qatnashishni o’rtaga qo’ydi, lekin chor Rossiyasi yana masalani ochiq qoldirdi. Farg’ona vodiysida ham ko’p irrigatsion inshootlar barpo qilindi: Palmon regulyatori, Shohimardonsoyda Vuadil suv yo’li inshooti, Namangansoyda Yangiariq dyukeri, Rozenbax akvedugi (Namangansoyda) Shahrixonsoyda ochiq suv chiqargich inshootlari qurildi. Norin suvlari bilan Uchqo’rg’on cho’li yerlarini sug’orish loyihalari tuzildi (K.N.Sinyavskiy, keyin A.N.Kuznetsov, N.N.Epanchin, I.G.Aleksandrov). MK 248 km, Kampirravot suv ombori (1387 mln.m 3 ) qurilishi taklif etilgan. Lekin chor istebdodi rejimi bunga yo’l ko’ymadi. 26
lekin 25 yildan keyin qayta izlanishlar o’tkazilib qayta loyiha tuzilgan. O’rta Osiyoda oktyabr inkilobigacha ko’pgina olimlar irrigatsiya ilmini rivojlantirishga o’z hissalarini qo’shishdi. Ulardan: Morgunenkov F.P., Sinyavskiy K.N., Vasilev V.A, Jurin V.D., Dimo N.A., Lodigin B.K., Kurbatov S.M. va b.q. Turkiston 4 ta rayonga bo’linib (Farg’ona, Chirchiq-Mirzacho’l, Zarafshon, Semireche) 10 yilga elektrlashtirish va sug’orish rejalari ishlab chiqildi. Tekstil, ximiya, kog’oz, qand sanoatini qishloq xo’jaligi mashinalari ishlab chiqarishni rivojlantirish ko’zda tutildi. Mirzacho’lda, Farg’ona vodiysida, Samarqand va Semirecheda 1,5 mln. desyatina yerni sug’orish rejalashtirildi. Norin daryosida 22 ta GES kaskadlar planlashtirildi. birinchi navbatda Uchqo’rg’on yonida 30 ming kvt, keyinchalik 100 ming kvt ga ega bo’lgan GES loyihalandi. Jami 7 mln. kvt, yiliga esa 29 mlrd.kvt/soat elektr energiya ishlab chiqarish ma’qullandi. Uchqo’rg’on GES idan keyin 1200 ming kvt quvvatga ega bo’lgan To’xtagul GESi loyihasi tuzildi. Chirchiq daryosi havzasida sug’orishni 508 ming desyatina maydonda kengaytirish, paxtachilik, bog’dorchilik uzumchilik, sholichilikni yo’lga qo’yish, sholi tozalash, meva tayyorlash konserva zavodlarini qurish ko’zda tutildi. Bu yerda Chirchiq GESi kurish, yo’l qurilishi, Toshkent temir yo’lini elektrlashtirish, ishlab chiqarishni yaratish rejasi tuzildi. Bo’zsuvda 30 ming kvt (keyin 80 ming kvt gacha), G’azalkent GESi 40 ming kvt, Sirdaryoda Mirzacho’l uchun Bekobod GESi (18 ming kvt), 12 ming kvt quvvatga ega bo’lgan Xo’jaboqirg’on GESlari mo’ljallandi. Zarafshon vodiysida Zarafshon daryosini oqimini boshqarish uchun suv omborlari qurish, 600 ming desyatina yerni sug’orish rejalashtirildi. Shunday qilib, O’zbekistonning Rossiya tomonidan bosib olinishi davrida O’zbekistonda asosan mahalliy sanoat rivojlana boshladi. Paxtachilikka tegishli 27
millatlar orasidan ishchi sinfi paydo bo’la boshladi. O’zbekiston xalqi ilg’or madaniyatga intila boshladi, bir qancha asrlar davom etib kelgan urushlar to’xtadi, qullar yo’qoldi, lekin chor yakka hokimiyatchiligi O’zbekistonda kolonial tuzumi tuzdi, mehnatkash xalq ikki tomonlama jabr zulmiga duchor bo’ldi. Bir tomondan chor amaldorlari, ikkinchi tomondan maxalliy feodal-savdogarlar, ekspluatatorlar tomonidan ezildi. Rossiyada kapitalizm rivojlanishi bilan chor hukumati o’z oldiga O’zbekistonni agrar sanoat xom ashyo bazasiga aylantirish vazifasini qo’ydi. Bosib olish davrining boshlang’ich yillari chor hukumati tomonidan qishloq xo’jaligini ko’tarish ishlariga qaratilgan xech qanday harakat bo’lmadi. Rossiyadan ko’chib kelgan aholilar (1874-1916 yil) Sirdaryo, Farg’ona oblastlariga kelib o’rnashganlar eski kanallardan foydalanib turganlar. Shu davr ichida rus muhandislari olimlari (gidrotexnik, tuproqshunoslar gidrolog, gidrogeolog, geologlar) tomonidan sug’orish maydoni kengaytirish niyatida O’zbekistoning ko’p joylarida (Xorazm, Qoraqalpog’iston, Farg’ona vodiysida, Samarqand, Toshkent, Sirdaryo va boshqa) juda ko’p ilmiy tekshirish qidiruv, loyiha tuzish ishlari o’tkazgan. Birinchi ekspeditsiya Petr 1 ning topshirig’iga muvofiq knyaz A. Bekovich raharligida 1715-1716 yil Xiva xonligiga borib, Amudaryoni Kaspiy dengiziga yo’naltirish imkoniyatini o’rganadi, lekin bu ekspeditsiyaning ishlari natijasiz tugaydi. 1873 yili - A.I. Glukovskiy rahbarligida Amudaryo ekspeditsiyasi Amudaryoning eski o’zanini tekshirib chiqadi. 1874 yili Rus geografiya jamiyati Xiva xonligiga Stoletov rahbarligida Amudaryoning qurib qolgan o’zanlarini tekshirish uchun maxsus ekspeditsiya jo’natadi. 1877 yili Amudaryo etaklarini tekshirishga Rus geografiya jamiyati injener Filippov rahbarligida 2-ekspeditsiya jo’natadi. Bu ekspeditsiya 3 yil ishlab 5 ta 28
Binjob, shunga o’xshash boshqa ishlar ham o’tkaziladi. 1879-1883 yili injener A.I.Glukovskiy rahbarligi ostida maxsus Amudaryo ekspeditsiyasi dala ishlarini tugatib o’tkazilgan ishlar natijalari asosida «Amudaryo suvlarini eski o’zandan Kaspiy dengiziga oqizib va Amudaryo - Kaspiy daryo buylab o’tkazilgan Afg’oniston chegarasidan Kaspiy, Volga va Markin suv tizimiga, Peterburg va Boltiq dengizigacha uzluksiz suv yo’lini tashkil qilish» degan asar chop etadi. Bu asar Amudaryodan Kaspiy dengiziga kemalar yordamida suzish imkoniyatining 2 ta eng qulay varianti ko’rsatilgan va undan tashqari 8 ming km 2 yerlarni o’zlashtirsh mumkinligi ishlab chiqarilgan A.I. Glukovskiyning bu loyihasi Rossiya va chet mamlakatlarga mashhur bo’lib Chikagodagi Butun dunyo kurgazmasida oltin medal mukofotiga sazovor bo’ldi. X1X asrning oxirlarida Amudaryo etaklarida yangi yerlarni o’zlashtirish niyatida va xalq xo’jaligida daryo suvidan foydalanib qishloq xo’jaligini rivojlantirish uchun ko’p qidiruv ishlari(injener geolog Konshin, harbiy olim Kaulbars, injener Matisen, Rizenkampf va boshqalar) o’tkaziladi. 1910-1917 yili Dehqonchilik vazirligining yerlarni yaxshilash bo’limi Amudaryo havzasida sug’orish imkoniyatlarini o’rganish maqsadida 100 muhandis va 600 yordamchi ishchilardan va 5 ta qidiruv partiyasidan iborat ekspeditsiya tashkil qilib jo’natadi. Partiyalarning rahbarlari qilib mashxur olim va muhandislar tayinlanadi: V.V.Sinzerling Amudaryo etaklariga, ye.N.Mastitskiy Xivaga (Amudaryo chap qirg’og’iga), V.D. Grjegorjevskiy Kaspiy bo’yi rayoniga, ye.N. Blumberg Buxoroga, S.K.Kondrashev – gidromodullarni o’rganish partiyasi, N.A.Dimo –tuproqshunoslik masalalari bo’yicha. Dimo qidiruv ishlarining natijasi bo’yicha V.V Sinzerling avtorligida «Amudaryodan sug’orish» degan asar chop etildi. Bu asarda keltirilgan bir qancha kimmatbaho maslahatlar keyingi yillarda xalq xo’jaligini rivojlantirishda yordam berdi. (Taxiatash to’g’oni, Qoraqalpog’istonning ko’p yerlarini o’zlashtirishda asarda keltirilgan ma’lumotlardan foydalanildi). 29
muhandislar Morgunenkov, Lessar, Annenkov, Petrov va boshqalar ko’p xissalarini qo’shgan. Ayniqsa, mashhur olim F.P. Morgunenkovning bu muamolarda qo’shgan xissasi juda katta. Bundan tashqari, shu davrda bir qancha mutaxasislar O’zbekistoning har xil viloyatlarida (Qarshi, Sirdaryo yerlarida, Xiva xonliklarida) sug’orish ishlarini kengaytirish maqsadida ko’p qidiruv ishlarini o’tkazganlar. Qurilayotgan davr mobaynida ko’p xilma-xil qidiruv ishlari o’tkazilganiga qaramasdan ko’pchilik loyihalar amalda bajarilmadi. Rossiyadan ko’chib kelganlar eski sug’orish tarmoqlaridan foydalanib turganlar. Ko’p o’tmay, Rossiya mamlakatni koloniyalashtirishiga qiziqqan. Mirzacho’lning hosildor qo’riq suvsiz yerlarini o’zlashtirishga e’tibor bera boshladi. Bu yerlarni o’zlashtirishga urinish shundan iborat bo’ldiki, 1872 yil general-gubernator Kaufman tomonidan Kaufman kanali qurila boshlandi. Olti yil mobaynida faqat 13 km uzunligida kanal qurilib, qolgan qismi oxiriga yetmasdan qoldi. 1891 yili knyaz Nikolay Konstantinovich o’z puliga Mirzacho’lda 84 km uzunlikda Nikolay -1 kanali qurdirdi. Rossiya qishloq xo’jaligi vazirligining qaroriga muvofiq 1900 yili Romanov nomidagi kanal Mirzacho’lda qurila boshlandi. U 3500 desyatina (38 ming ga) maydonga suv yetkazib berishga mo’ljallangan. Bu kanal faqat Rossiyadan ko’chib kelgan aholini suv bilan ta’minlashga mo’ljallangan edi. 1917 yil boshida Mirzacho’lda 17 ta qishloq paydo bo’lib 3677 xo’jalik hisobda bor edi. Keltirilgan ma’lumotlardan shunday xulosa chiqarish mumkin: - Turkistonda irrigatsiya qurilishiga ozgina mablag’ ajratilgan. O’rta Osiyoda chorizm hukmronlik qilgan davrda eski sug’orish tarmoqlarini deyarli ozgina ishlatganlar. Bu chorizmning xalq talablaridan ancha uzoqligini ko’rsatadi. Bu xaqda 1911 yil burjua gazetasi «Russkoe slovo» yozadi: «Turkistonning bosib olinganiga 46 yil o’tdi, aholi soni 2 baravar oshdi, ba’zi joylarda 10 baravar, lekin 30
bo’lsa shunday qolgan. Shunga qaramasdan atoqli muhandislar tomonidan qidiruv va ilmiy tekshirish ishlari davom etaverdi, lekin ko’pchilik ishlar amalga oshirilmasdan qolib ketgan. Yüklə 252,28 Kb. Dostları ilə paylaş:
|