O„zbekiston Respublikasi Sog„liqni Saqlash Vazirligi Toshkent farmatsevtika instituti Psixologiya

Xarakter - shaxsning individual xususiyatidir. Xarakterlari mutlaqo bir xil 
bo`lgan kishilarni topib bo`lmaydi, lekin ayrim kishilarning xarakterlaridagi ko`p 
narsalar bir guruh kishilar uchun yoki xatto butun jamiyat uchun tipik bo`lishi mumkin. 
Bir jamoada mehnat qilayotgan kishilar uchun jamoatchilik, o`zaro yordam 
ko`rsatishga intilish, mehnatni xurmat qilish singari xususiyatlar tipik xususiyatlardir.
Demak, xarakterning psixologik tizimini tahlil qiladigan bo`lsak, uning borliqdagi 
obyektlar va predmetli faoliyatga nisbatan amalga oshirish maqsadga muvofiqdir. 
S
huning uchun ham psixologiyada xarakterning quyidagi tizimi e‟tirof etiladi: 

mehnat faoliyatida namoyon bo`ladigan xarakterologik xususiyatlar - 
mehnatsevarlik, mehnatkashlik, tashabbuskorlik, ishga layoqat,
mas‟uliyat, dangasalik, 
qo`nimsizlik va boshqalar; 

insonlarga nisbatan bo`lgan munosabatlarda namoyon bo`ladigan 
xarakterologik sifatlar - odoblilik, mehribonlik, takt, jonsara
klik, muloqotga 
kirishuvchanlik, altruizm, g`amho`rlik, rahm-shafqat va boshqalar; 

o`z-o`ziga munosabatga aloqador xarakterologik sifatlar - kamtarlik, 
kamsuqumlilik, mag`rurlik, o`ziga bino qo`yish, o`z
-o`zini tanqid qilish, ibo, sharmu-
hayo, manmansirash va boshqalar; 

narsalar va hodisalarga munosabatlarda namoyon bo`ladigan xususiyatlar - 
tartiblilik, oqillik, saronjom-sarishtalik, qo`li ochiqlik, ziqnalik, tejamkorlik, pokizalik 
va boshqalar. 
Xarakter temperamentdan farqli o`laroq hayotda, muomala va hamkorlikdagi 
faoliyat jarayonida vujudga kelishi va shakllanishida farq qiladi. Xarakter 
xususiyatlarining nimalarda namoyon bo`lishi, ularning belgilari masalasi ham amaliy 
jihatdan muhimdir. Avvalo xarakter insonning xatti-harakatlari va amallarida 
namoyon bo`ladi - odamning ongli va maqsadga qaratilgan harakatlari uning kim 
ekanligidan darak beradi. 
Xarakter tarkib topishi muayyan qonuniyatlar ta‟sirida amalga oshib, uning har 
bir xislati shaxs munosabatlariga bog`liq bo`ladi, ular o`z navbatida ijtimoiy 
munosabatlar bilan belgilanadi. Nasliy xususiyatlari bir xil egizaqlarda turlicha ijtimoiy 
muhitda har xil xarakter xislatlari shaqllanishi tadqiqotlarda isbotlangan. Shu sababdan 
ijtimoiy to`zumni tavsig`lovchi keng ijtimoiy munosabatlar shaxsning ijtimoiy tipik 
xususiyatlarigina emas, balki xarakterning individual xususiyatlari va xislatlari tarkib 
topishiga ham katta ta‟sir o`tkazadi. Ijtimoiy munosabatlarga bevosita yoki bilvosita 
bog`liq tarzda, oilada, bolalar va mehnat jamoalarida xayrihohlik, o`rtoqlik, o`zaro 
yordamlashish, hamkorlik yoki, aksincha, johillik, zolimlik, badjaxllik kabi shaxslararo 
munosabatlar tarkib topa boshlaydi. Oilaviy muhit, undagi shaxslararo munosabatlar, 
farzandlarning miqdori, yoshidagi farqi, nizoli vaziyatlarning ko`rinishi, ota-ona 
munosabatiga asoslangan holda xarakterning o`ziga xos xususiyatlari shakllantirilsa, 
bolalar bog`chasidagi, maktabdagi shaxslararo munosabatlar ham xarakterning maxsus 
xislatlarini tarkib toptiradi. Mehnat jamoalarida, norasmiy guruhlarda ham xarakter 
xususiyatlarida sezilarli o`zgarishlar yo`zaga kelib, ilk yoshlik davrida esa shakllangan 

---

55 
xarakter xislatlari nihoyat darajada barqaror bo`lib, ularga ayrim o`zgarishlar kiritish 
juda qiyin kechadi. Shaxsda mayllarning qondirilishi yoki qondirilmasligi bilan bog`liq 
holda tarkib topgan munosabatlar o`zining mustahkamligi bilan ajralib turadi. Xarakter 
xislatlarining 
chuqurligi, 
barqarorligi, 
doimiyligi 
ko`p 
jihatdan 
shaxs 
munosabatlarining onglilik darajasiga bog`liq. Insonning haqqoniylik, mehnatsevarlik 
xislatlari tasodig`iy tarkib topmagan bo`lib, uning ongli qarashlariga, ishonch 
aqidalariga mos tushsa, u holda har qanday qiyin holatlarda ham namoyon bo`ladi. 
Xarakter xususiyatlarining variantliligi ularning faqat sifat jihatidan rang-
barangligi va o`ziga xosligida emas, balki miqdor jihatidan ig`odalanganligida ham 
namoyon bo`ladi. Xarakter xususiyatlarining miqdoriy ifodalanishi, ya‟ni ayrim 
belgilarning haddan tashqari kuchli namoyon bo`lishi shaxs xulq-atvori me‟yorining 
eng oxirgi marrasiga borib, patologik belgilar bilan chegaralanish holatida ko`zatiladi. 
Bu holat psixologiyada xarakter aktsentuatsiyasi ya‟ni, me‟yordan ortishi deb ataladi. 
Bunda shaxsda boshqalarga nisbatan barqarorlik bo`lgani holda bir xil qattiq 
hayajonlantiruvchi omillarga zaig`lik ortishi ko`zatiladi.