O`zbekiston respublikasi sog`liqni saqlash vazirligi

Foydalanilgan adabiyotlar 
 
1.  Muhamedov E.M., Eshboev E.X. Mikrobiologiya, immunologiya, virusologiya. T.,. 
Bakulina N.A., Kraeva E.L. Mikrobiologiya. T., “Meditsina”    nashriyoti. 1979. 
2.  Vorobyov A.A., Bo`kov A.S. «Mikrobiologiya». M., izd-vo «Vo`sshaya shkola». 
2003. 
3.  Pyatkin N.D., Krivoshein Yu.S. Mikrobiologiya va immunologiya. M., izd-vo 
«Meditsina» 1980. 
4.  Sinyushina M.N., Samsonova M.N. Rukovodstvo k laboratorno`m zanyatiyam po 
mikrobiologii. M., 1981. 
5.  Timakov V.D., Livashev V.S., Borisov L.B. Mikrobiologiya. M., 1983. 
       6.Kochemasova Z.N., Efremova S.A., Nabokov Yu.S. Mikrobiologiya. M., izd-vo 
«Meditsina». 1984. 
7.Churbanova I.N. Mikrobiologiya. M., idz-vo «Vo`sshaya shkola». 1987. 
 
 
7. Mavzu:Immunitet, immunitet turlar.Organizmning infeksiyaga qarshi ximoya 
mexanizmi. 
 
Reja 
1.  Immunitet va uning turlari. 
2.  Organizm nospetsifik ximoya omillari 
3.  Mononukyar fogotsitlar. 
4.  Antigenlar. Antitela 
 
Tayanch iboralar:   
7.1 Immunitet va uning turlari 
 
Oxirgi yillarda immunologiya fani alohida fan sifatida juda rivojlanib bormokda. Tibbiyot 
oliy ukuv yurtlarida (Moskva, Minsk, Novosibirsk va x.) immunologiya kafedrasi mavjuddir. 
Aloxida fan sifatida o‘qitilmokda. Immunitet so‘zi lotincha bo‘lib, immunities -  biror narsadan 
xalos bo‘lmoqlikni anglatadi. 
Immunologiya fanining rivojlanishi asosan yuqumli kasalliklarni o‘rganish, ularga qarshi 
kurashish va diagnoz kuyish asosida rivojlanib kelgan. SHuning uchun xam insoniyat tarixida 

46 
 
birinchi bulib chin chechak kasalligiga karishi empashni 1796 yilda Eduard Jenner taklif etdi. U 
birinchi bulib, sigir chechagi bilan emlanganda organizm xakikiy chik chechak kuzgatuvchisiga 
beriluvchan bulmasligini isbotladi. Bu kashfiyotdan sung, 100 yildan keyin buyuk fransuz olimi 
Lu Paster immunologiya fanini fan kurinishiga kutardi va organizmni kasalliklarga berilmaslik 
xususiyatini urganib, uni ilmiy talkin kilib berdi va yukumli kasalliklarga vaksina tayyorlab 
ularga karshi kulladi. (1822-95 y. tovuk xolerasi, kuydirgi, kutirish). Lui Paster o‘z ilmiy ishlari 
bilan «Immunologiya» fani ga asos soldi. Keyinchalik rus olimi I.I.Mechnikov immunitetni 
xujayra teoriyasini yaratdi. Bu teoriya I.I.Mechnikov tomonidan kashf qilingan fagotsitoz 
xujayralarni asosiy xususiyatiga asoslangan bulib, I.I.Mechnikov fikricha organizmga tushgan 
patogen agentlar fagotsitoz xujayralar tomonidan topilib, organizmdan eliminatsiya kilinadi deb 
tushuntirdi. (1890-1998). SHu yillarda nemis olimi Paul Erlix uzining immunitetni gumaral 
toeriyasini yaratdi. P.Erlix uz shogirtlari tomonidan difteriya anatoksini bilan kuyonlar 
emlanganda, ularni konida shu anatoksinni va ekzotoksinni neytralovchi antitellalar xosil 
bulishini aniklashdi va bu antitellalarni (AT) in vitro usulida aniklash mumkinligini isbotlashdi. 
Mana shu tadkikotlar asosiyda P.Erlix uzining gumaral teoriyasini yaratdi. SHu yillarda bu 
teoriyalar tarafdorlari urtasida ayovsiz ilmiy tortishuvlar ruy berdi. Lekin gumaral teoriya, 
immunitetni xujayra teoriyasiga nisbatan ancha engil kabul kilindi, chunki patogen agentlarga 
karshi xosil bulgan, AT in vitro anik aniklandi. Ularni tetri kursatildi va shu asosda yukumli 
kasalliklarga serologik diagnoz kuyishlar ishlab chikildi. Xujayra teoriyasi esa yaxshi 
rivojlanmadi, chunki fagotsit xujayralari, mikrorganizmlardan tappsari maxsus bulmagan 
zarralarni xam xazim kilishi (kumir kukuni, buyoklar va x.), immunitetni xujayra teoriyasini 
maxsusligiga soya soldi. Bu esa bu teoriyani rivojlanishini tuxtab kolishiga olib keldi. Lekin 
shunga karamasdan xar ikkala olim xam I.I.Mechnikov va Paul Erlixlar uzlarini immunitetni 
xujayra gumoral teoriyalari uchun Nobel mukofotlari lauriyatlari bulishdi. 
Oxirgi yillarda immunitetning ta’rifi xam eski ta’rifidan fark kildi. Akademik R.V.Petrov 
ta’rifiga kura «Immunitet - genetik 
begonalik belgisini tashib yuruvchi yod xujayra va zarralarga karshi organizmning 
kurashish xususiyati tushuniladi». 
Organizm
ыing ximoyalanish faktorlari. 
1. Organizmning maxsus bulmagan ximoyalanishi. 
2.0rganizmnig maxsus ximoyalanishi (immunitet) Organizmning maxsus 
bulmagan ximoyalanishi 
Organizmnig maxsus bulmagan. ximoyalanishiga tugma yoki konstitutsional faktorlar 
(evolyusion, eng kadimiy) juda kup kirrali, ularni ta’sir mexanizmlari turli kurinishda, lekin ularni 
bitta xususiyat maxsus bulmagan ta’siri mexanizmi birlashtiradi. Organizmga kirmokchi bulgan 
patogen agent yuliga ikkita, mexanik va ximiyaviy faktor karshilik kiladi. 
Mexanik karshilikka (anatomik) teri va shilliq qavatlarni to‘siqlik (barer) xususiyati kiradi. Bu 
yuqumli kasalliklar yulidagi birinchi tusik xisoblanadi. Bu tusiklar sekretlari mikrorganizmlarni 
usishini tuxtatib kuyishi yoki uldirishi mumkin. Agar patogen mikrorganizmlar birinchi barerdan 
ugsalar, ikkinchi maxsus bulmagan tusikga gumaral xujayra faktorlariga duch keladi. 
        
 
 
7..1-rasm 
 
I. Mexanik barerlarga kiradi: 

47 
 
a)  Teri tashki tomondan organizmni urab turadi. Soglom teri organizmni patogenagentlardan 
ximoya kiladi, terini ph ni paasyishi xam patogen bakteriyalarga salbiy ta’sir etadi. Bundan 
tashkari ter, yog bezlarini maxsulotlari xam bakteriotsit ta’siriga ega. 
b)  SHillik kavatlar organizmning xamma organlari, ogiz bushligi, oshkozon ichak sistemasi, 
yukori nafas yullari, kuz jinsiy organlar shillik kavatlari kalin kup kavatli epiteliya xujayralari 
bilan koplangan, lekin oshkozon, xavo yullari, bachadon va uning trubalari bir kavatli epiteliya 
xujayrasi bilan koplangan. Epiteliya xujayralari mexanik ravishda patogen bakteriyalarni 
organizmdan chikarishda katnashadi (yukori nafas yullaridagi xilpillovchi epiteltiyalar). 
P. Gumaral va xujayra faktorlari. 
Organizmning birinchi ximoya chegarasini engib utgan patogen bakteriyalar organizmning 
ikkinchi ximoya chizigiga duchor bulishadi. Bu faktorlarni kupchilik formasi indutsiabel bulib 
shillik kavatlarda aktiv bulmagan xolda uchraydi. 
Bu moddalarni aktivlashuvi, mediaterlar yordamida amalga oshiriladi. Bu faktorlarning eng 
asosiysi komplement va polimorf yadroli lekotsitlardir. Bularni ta’sirini boshka biologik aktiv 
moddalar tuldiradi. Tukimalarni ximoya funksiyalarini asosini «yaliglanish» reaksiyasi tashki l 
etadi. 
YAlliglanish reaksiyasi deb organizmning ximoya-adaptiv reaksiyalar egindisi bulib, organizm 
tukimalarini jaroxatlanishi okibatida kelib chikadi. Bu  rekatsiya okibatida organizm tulik uzini 
jaroxatini tiklashi yoki defektli bulib kolishi mumkin. YAlliglanish utkir surunkali bulishi 
mumkin. Utkir yalliglanishda kizarish, shish, ogrik, temperaturani kutarilishi kuzatiladi. 
YAlliglanish rekatsiyasida kuplab mediaterlar ishpab chikariladi. 
Maxsus bulmagan ximoyalanishda xujayra faktorlari. 
Organizmning maxsus bulmagan rezistentligiga-fagotsitlar kiradi. Fagotsitlar - begona patogen 
organizmlar uzlariga biriktirib, yutib va xazim kilish xususiyatiga ega bulgan xujayralar 
xisoblanadi. Fagotsit xujayralarini organizmning ximoyalanishida katnashishini birinchi bulib 
1883 yilda I.I.Mechnikov kashf kilgan. Fagotsit xujayralariga lekopoetik kator xujayralari 
(neyperofillar, 'eozinfillar, bazofillar) va makrofagal -  manotsitar xujayra sistemasi (monotsitlar, 
tukima makrofaglarlari) kiradi. B1finchi gurux fagotsitlar polimorf yadroli, sitoplazmasida 
granullasi bor, boshkacha kilib aytganda polimorf yadroli leykotsitlar yoki granullatsitlar. 
Mononuklyar fagotsitlar organizmni ximoyalanishida tur li kurinishlarda katnashadi. 
Organizmning patogen agentlardan (mikrob, virus, sodda jonivorlardan) ximoya kiladi. 
Organizmdagi fagotsit xujayralari axlatchi (musor
щik) vazifasini bajargani uchun jaroxatlangan, 
uldirilgan xujayralarni va ba’zi neorganik birikmalardan organizmni tozalaydi. 
Fagotsit xujayralari, limfotsitlar bilan xujayralararo kooperatsiyalarda katnashib, maxsus immun 
javobni kelib chikishida katnashadi. 
Fagotsit xujayralari boshka xujayralarni boshkarishda katnashuvchi muxim bulgan biologik aktiv 
mediatirlar va aktiv modsalar ishlab chikaradi. (IL-1, interferon). 
Begona xujayralarni uldirish bilan usma xujayralarga karish kurashadi. 
Fagotsit xujayralarga kiskacha xarakteristika. 
Mononukyar fogotsitlar: 
Neyperofillar - suyak kumigida xosil bulib, shakllanib kon okimiga chikadi. Bu xujayralar kon 
tomirlarini endotelyasi orkali kon okimida tukimalarga yalliglanishi uchogiga migratsiya bulish 
xususiyatiga  ega. Patogen bakteriyani xemotaksis, uni yutishi, parchalashi mumkin. Bu fagotsit 
xujayralari tomonidan mikrobotsit xususiyatiga ega bulgan 0
2
 ga ta’lukli va Og ta’lukli bulmagan 
faktorni sekretsiya kiladi. Konda 42-72% uchraydi. 
Eozinofillar-xosil bulipshyi neyperofillarga uxshash. Ta’sir mexanizmi asosan 02 ga ta’lukli, 
ta’lukli bulmagan faktorni sekretsiya kiladi. Gelment va sodda jonivorlarga karshi kurashadi. 
Konda 5% uchraydi. 
Monotsitlar-suyak kumigida • xosil bulib, shakllanib promonotsit kurinishida kon okimiga 
tushudi. Neyrofillarga uxshab ta’sir kursatadi. Konda 2-10% uchraydi. 
Tukima makrofaglari-monotsitlardan shakllanib xosil buladi. Endoteliyaga adgeziya bulishi 
kon tomiridan chikishi kuzatiladi. Patogen bakteriyalarga xemotoksisi, yutishi, xazim kilishi, 
degranulatsiyaga uchratishi mumkin. Bundan tashkari O2 ta’lukli va Og ta’lukli bulmagan 

48 
 
bakteriotsit faktor, komplementni komponentini va pla minogen aktivatorlari, mediatorlar sintez 
kiladi. 
7.2.Organizm nospetsifik ximoya omillari 
Immun sistema  -  limfoid organ, tukima va xujayralar yigindisi bulib, organizmning genetik 
jixatdan doimiyligini, gomeostazini ta’minlaydi. Uning asosida struktura jixatidan doimiyligini 
ta’minlash asosida uzinikidan  -  begona  ni ajrata olish prinsipi etadi. Uzinikidan begonani 
ajratishda asosan asosiy gistosigishtirshi kompleksi va ularni ekspretsiya kilinuvchi maxsulotlari 
katnashadi. Kupchilik xollarda uzining uzgargan xujayralarini aniklash immun sistema uchun 
begona xisoblanadi va begona sifatida unga karshi kurashadi. 
Xar bir sistema singari immun sistemani xam markaziy va periferik organlari, ishchi xujayralari 
mavjuddir. 
Immun sistemami markaziy organlari -  Suyak kumigi, ayrisimon bez, ichakni limfoid 
tukimalari. Markaziy , organlarni vazifasi. Immunkompetent xujayralarni 'xosil bulishi, etilishini 
ta’minlaydi. Ayrisimon bezda bu xujayralar etilib uzinikidan begonani ajrata olishi mumkin. 
Periferii: organlar -  Talok, limfa tugunlari, limfa yigilmalari, ichakdagi limfa yigilmalar, 
organlardagi limfoid yigilmalar kiradi. 
Periferik organlarni asosiy vazifasi adekvat immun javobni antigen stimulyasiyadan keyin 
keltirib chikaradi. antigenni topish uni aniklash va limfotsitlarni klonar proliferativ kupayishi 
okibatida gumaral va xujayra tipidagi immun javoblar shakllanadi. (AT-zavisim, differensirovka). 
Immun sistemasini xujayralari uz navbatida bulinida asosiy va yordamchi xujayralarga. 
Immun sistemaning asosiy xujayralari - limfotsitlardir. Limfotsit xujayralari ok tanachalariga kirib 
bir yadroli xujayradir. Konda umumiy leykotsitlarga nisbatan 28-32% tashkil kyladi, ya’ni 2 
1
 10 
1 litr konda uchraydi. Bu limfatsitlar organizmda asosiy vazifasi xamma immun maxsus 
reaksiyalarni shu limfotsitlar keltirib chikaradi. 
Immun sistemasini yordamchi xujayralariga kiradi -  neytrofillar, makrofaglar,eozinafillar, 
monotsitlar va b.x. 
Antitela  (AT) yoki immunoiobulinlar.  (Ig) gumoral immunitetni asosini tashkil kiladi. AT 
ta’siri natijaisda sintez kilinadi. AT maxsus AG bilan birikish xususiyatiga ega, lekin shunday AT 
borki kupchilik AG larni antigen determenanti 'bilan birikish mumkin. Bunday AT geperomaxsus 
AT xam deb yuritiladi. AT ni millionlab turlari bulishi mumkin. Ularni aktiv markazi aloxida Ag 
depermenantlar bilan maxsus birikadi. 
AT ximiyaviy strukturasi. 
At lar ximiyaviy jixatdan oddiy tuzilishga ega bulib, ikkita ogir zanjirdan va ikKita engil 
zanjirdan tarkib topgandir. Xar bir ogir va engil anjirlar bir birlari bilan disulfit boglar bilan 
boglangan. Ogir zanjir bilan engil zanjir birikkan joyda aktiv markaz mavjud bulib, u erda 
antigenni biriktirib oluvchi maxsus markaz tutadi. Ogir va engil anjirlarni tutashgan joyi birikib 
immunoglobulini sharnir kismini tashkil kiladi. Aktiv kismlari immunoglobulinni turiga karab 2, 
4, 6 , 10 ta bulishi mumkin. At struktura birligi monomer deb yuritiladi. Ag briktiriyu oluvchi 
markazi lgG 2 ta yoki Fab, Fab
2
  yuritilsa, Ag biriktira olamydigan uchastkasini Fc fragment 
konstanta deb yuritiladi. At ni Fc uchastkasi muxim biologik funksiyalari bajaradi. 
Fc fragment At maxsus birikganini aniklab beradi. Effektor xujayralar bilan makrofaglar, polimorf 
yadroldi leykotsitlar semiz xujayralar bilan ularni membranasida immunoglobulinni Fc 
fragmentiga nisbatan retseptorlar mavjuddir. SHu retseptorlar yordamida Ag organizmdan 
chikari
щsa, tugatishda katnashadi. 
At va Ag maxsus brikish okibatida komplementni aktivlashuvi kuzatiladi. At N-  zanjirini 
tuzilishiga karab At ni 5 -sinfi tavofut kilinadi. lgM, lgG, IgA, lgD, lgE. 
Antigenlar.  Kelib chikishi turlicha bulgan genetik begonalik belgisini tashib yuruvchi 
organizmga kiritilganda immun reaksiyalarni keltirib chikara oladigan modsa va xujayralarga 
aytiladi. 
Antigenlarni xususiyatintigenligi, ya’ni organizm uchun begona bulishi va antitela bilan, 
maxsus limfotsitlarni retseptorlari bilan birika olish xususiyatiga aytiladi. 
1.Immunogenlik  xususiyati immun sistemaning maxsus reaksiyasini keltirib chikarib xususiyati. 
Z.Epitop (atigen determinant) Ag molekulasining fragmenta yoki bulakchasi (antigen 
molekulasining ichida yoki tashkarisida joylashgan bulishi mumkin). 

49 
 
Immun javobni keltirib chikara oladigan uning maxsusligini ta’minlovchi antigen determinant 
antitela bilan yoki limfotsitlarni retseptorlari bilan maxsus birika olishlari mumkin. 
     
 
7..2-rasm 
 
Antigenni ko‘p qirrali xususiyatilari. Ashiteil
щ)  immunogenlik xususiyatlariga qarab to‘la 
qimmatli, ya’ni immun reaksiyasini keltirib chikara oladi, tula kimmatli emas antigenlarga 
'bulinadi. Tula kimmatsiz Ag uzlari immun reaksiyani keltirib chikara olmaydi, ularni gaptenlar 
deb ataladi. 
Gaptenlar antigen xususiyatga ega lekin, immunogenlik xususiyati yuk. gaptenlar tashib 
yuruvchi (shliper) moddalar bilan birikkanda tula kimmatli bulishlari mumkin. Immunogenlik 
xususiyati tiklanadi. Gaptenlar bulishi mumkin, oddiy gaptenlar (disxaridlar, organik birikmalar 
komplekslar -pretsipitatsiyalanuvchi) - polipeptidlar, polisaxaridlar, nuklein kislotalari. 
Antigenlarni tabiati - Ag bulishi mumkin. Oksil, polisaxarid, nuklein kislotali yoki oksillar va 
oksil bilan yoglar birikmasi (lipoprotein) yoki oksid bilan yoglar birikmasi (glikoprotein) yoglar 
uglevodlar birikmasi glikolipidlar bulishi mumkin. Bundan tashkari bakteriyalar toksinlari, virus 
fermentlari (neyrominidaza, gemagglyutinin) kon zardob oksillari va b.x. xam antigen bulishi 
mumkin. 
Ekzogen antigenlar-  antigenni endotsitoz yuli bilan xazim kilib (fagotsitlar) ularni Ag - 
deperminant kismini uzini membranasiga P -sinf MNS molekulalari bilan chikarib kuyadi. Bu 
antigenlarni T-effektor oldi V-limfotsitlar aniklab o lishi mumkin, 'ya’ni bu tipdagi Ag 
organizmga tashkaridan tushadi.
6
 
Endogen antigenlar - uzi organizmni xujayralarini maxsuloti, kupchilik xollarda virus oksillari 
xujayralar tomonidan sintez kilinadi, anamal oksillar, opuxol xujayralari ularni Ag- 
deperminantlari SD8 T-limfotsitlar tomonidan tavsiya kilinadi, MNS T sinf molekulalari bilan 
birgalikda. 
Autoantigenlar  -  ba’zi bir Ag ma’lum bir sharoitda organizmda Ag xususiyatini namoyon 
kilishi mumkin, kachonki bu xujayralar uzlariga immun sistemani tolerantligi yukolgan bulsa 
(kuyganda, yukumli kasallanishdan so‘ng, nurlanish va x.). bundan tashqari organizmda tabiiy 
autoantigenlar xam avjuddir. Bularga kiradi ko‘z gavxari, qalqonsimon bez, bosh miya 
xujayralari, sperma va x. 
Antigenlarni maxsusliklari. 
l.Typ maxsusligi. Xar bir tur uz antigen xususiyati bilan boshka turlardan fark kiladi. M: odam 
-  maymundan, ot -  eshakdan va x. Mana shu xususiyati turlarni bir-biridan farklashda sud 
tibbiyotida kullaniladi. 
.Gurux maxsusligi.  Xar bir tur ichida antigen xususiyati bilan bir biridan farklanuvchi guruxlar 
mavjud. M: odamda eritrotsitlar membranasidagi antigen buyich AVO guruxlarga bulish mumkin. 
Fenotipda 4 guruxga bulib keladi. A, V, AV, O gruppalar. 
Xujayra va tukima maxsusligi. Organizmdagi kuplab xujayralar, tukimalar, organlar Ag jixatdan 
bir-birlaridan farklanadi. M: odamning yuragi antigen jixatdan buyrakdan, yugon ichak ingichka 
ichakdan va x. 
A.Boskichli maxsuslik.  Organizmni xar bir rivojlanish boskichi uzini Ag xususiyati bilan 
farklanadi, ya’ni tugilmasdan xomila ag bilan tugilgandan keyingi Ag tugri kelmaydi. 
                                                            
6
 
Microbiology : an introduction / Gerard J. Tortora, Berdell R. Funke, Christine L. Case. — Twelfth edition, 2016
 
 

50 
 
5 .Tip maxsusligi. Kuprok mikroorganizmlarga kullaniladi. M: pnevmatok kapsula ag buyicha 
bir necha tiplarga bulinadi. 
v.Getrogen maxsuslik. Uxshash Ag ega bulgan organizmlar uchraydi, uzok avlodlar yoki turlar 
urtasida ag deperminanti uxshash bulishi mumkin. M: Forsman antigeni AT kesishgan reaksiya 
berishi mumkin. Mushuk, it, kuy, dengiz chuchkasy eritrotsitlarda uchraydi. At bilan kesishgan 
reaksiya beradi. 
1.Antigen mimrikriya.  Oldingi xususiyatga uxshash, lekin bakteriyalar bilan odam organizmi 
organlari urtasidagi antigen uxshashlik kushiniladi. M: ulat kuzgatuvchisi Ag O grux eritrotsitlari 
Ag Bilan uxshashdir, vabo antigenlari ingichka ichak Ag bilan va x. 
8. Ustma Ag. Rak kasalligi xolatida xosil bulishi mumkin.yu kupchilik xujayralar Ag yigilmasi 
xavfli transformatsiya davrida uchrashi mumkin. Xujayra membranasiga anamal Ag ekspress 
bulishi kuzatiladi. Bunday antigenlarni anamal Ag yoki onkogen antigen deb ataladi. Mikroorgan 
izmlarn i antigenlari. 
Nazorat savollari 
1.  . Immunitet va uning turlari. 
2.  Organizm nospetsifik ximoya omillari. 
3.  Antigenlar va ularning xossalari. 
4.  Antitelalar va ularning turlari. 
5.  Organizmdagi T-va V- sistemaning xususiyatlari.. 
Foydalanilgan adabiyotlar 
1. Muhamedov E.M., Eshboev E.X. Mikrobiologiya, immunologiya, virusologiya. T.,. 
Bakulina N.A., Kraeva E.L. Mikrobiologiya. T., “Meditsina”    nashriyoti. 1979. 
2. Vorobyov A.A., Bo`kov A.S. «Mikrobiologiya». M., izd-vo «Vo`sshaya shkola». 2003. 
3. Pyatkin N.D., Krivoshein Yu.S. Mikrobiologiya va immunologiya. M., izd-vo «Meditsina» 
1980. 
4. Sinyushina M.N., Samsonova M.N. Rukovodstvo k laboratorno`m zanyatiyam po 
mikrobiologii. M., 1981. 
5. Timakov V.D., Livashev V.S., Borisov L.B. Mikrobiologiya. M., 1983. 
6. Kochemasova Z.N., Efremova S.A., Nabokov Yu.S. Mikrobiologiya. M., izd-vo 
«Meditsina». 1984. 
7. Churbanova I.N. Mikrobiologiya. M., idz-vo «Vo`sshaya shkola». 1987. 
 
8. Mavzu:Mikroorganizmlar genetikasi. Mikroorganizmdagi uzgaruvchanlik va ulardan 
tibbiyotda foydalanish. Vaksinalar  va zardoblar 
 
Reja 
8.1 mikroorganizmlar genotipi va fenotipi 
8.2 genetik rekombinatsiyalar 
8.3 Anatoksinlar. Zardoblar 
8.4.vaksinalar tayyorlash va talabalar. 
 
Tayanch iboralar:  modifikatsiya. fenotipik. mutogenlar. transduksiya .konyugatsiya 
 
irsiyat haqida tushuncha 
Oxirgi bir necha o‘n yilliklar ichida mikroorganizmlar genetikasini o‘rganishda nihoyatda ko‘p va 
buyuk yangiliklar kashf qilindi. Mikroorganizmlar genetikasi ustida olib borilgan ishlar shuni 
ko‘rsatdiki, mikroblarni hamma xossalarini ham o‘zgartirish mumkin ekan, ya’ni morfologiyasi, 
antigen xususiyati, bioximik, virulentlik xossalari va hokazo. Bu o‘zgarishni turli xil faktorlar 
ta’sirida chaqirish mumkin. 
Irsiy belgilar asosan DNK da joylashgan bo‘ladi. Bitta oqsil yoki peptidni hosil bo‘lishini kuzatib 
turuvchi DNK molekulasiga GENOM deyiladi. Genda hujayraga tegishli bo‘lgan butun belgilar 
(mujassamlashgan) bo‘ladi.  

51 
 
 
 
 
8.1-rasm 
Mikroorganizmlarda genlarni DNK ning makromolekulasida yoki xromosomalarida 
joylashganligi isbotlangan. Genetik material yana xromasomadan tashqaridagi elementlarda  – 
plazmidalarda ham saqlanishi mumkin. Ular protoplazmada joylashgan bo‘ladi. Mikroblar yoki 
viruslar hujayrasi genlarningyig‘indisi Genotipni tashkil qiladi. Gen yoki genotipni kichik xarf + 
belgilarini qo‘yib belgilaymiz. YAna sezgir bo‘lsa S  sezgir, chidamlilik bo‘lsa CH, masalan, 
streptomitsinga sezgir bo‘lsa kichik xarflar bilan Str s. chidamli bo‘lsa Str. Bakteriyalar fenotipini 
ham xuddi shu tarzda, faqat katta xarflar bilan belgilaymiz. Mikroorganizmlardagi avlodga 
fenotipik tarzda o‘tmaydigan bir yoki bir necha belgilariga MODIFIKATSIYA deymiz. Bu holda 
mikrobni shakli, hajmi, bioximik xususiyati, patogennnnnlik, antigenlik belgilari o‘zgarishi 
mumkin. Lekin bular FENOTIPIK xarakterga ega bo‘lib, genlar ta’sirida bo‘lsa ham ularni 
o‘zgartirmaydilar, ya’ni genotipga ta’sir qilmaydi va bu o‘zgarish belgilari kelgusi avlodga 
o‘tmasdan yo‘qolib ketadi. 
Modifikatsiya mikroorganizmlarni, o‘zgaruvchan bo‘lgan tashqi muhit sharoitiga moslanish 
reaksiyasidir. Bu reaksiyalar mikroblar hayotini saqlanishiga yordam beradi va ta’sir qilib turuvchi 
faktorlarning yo‘qolishi bilan birgalikda yo‘qolib ketadi, ya’ni kelgusi avlodga o‘tmaydi. Masalan, 
nestabil formaning xossalari ham yaxshi sharoitga tushganida yo‘qolib ketadi. Demak, 
modifikatsiya qisqa yoki uzoq muddatli bo‘ladi. Lekin bir necha avloddan keyin u xossalari 
baribir yo‘qoladi. Lekin ayrim hollarda stabil formalar genotip o‘zgarish natijasida ham hosil 
bo‘lgan bo‘lishi mumkin, bu holda u avlodga doimiy o‘tgan bo‘ladi. 
Mutatsiya (o‘zgarish) ikki  xil bo‘ladi: to‘satdan  (spontan) hosil bo‘ladigan, bunda DNK 
polimerazaning, DNK replikatsiyasi vaqtida xatoga yo‘l qo‘yganligi natijasida to‘satdan vujudga 
keladi, ya’ni ta’sir qiluvchi kodrovannыy determinant bo‘lmaydi, o‘z-o‘zidan vujudga keldi.