O’zbekisтon respublikasi sog’liqni saqlash vazirligi

Nutch va druk suzgichlar. Tuzilishi jihatidan juda oddiy bo‘lib, metall, keramika yoki plastmassadan tayyorlangan silindrsimon bo‘ladi. Nutch suzgich havoni so‘rish yo’li bilan (vakuum ostida), druk suzgich esa bosim os­tida ishlashga mo‘ljallangan. Suyuqlik nutch suzgichda idishning yuqori qismida joylashtirilgan panjarasimon disk ustiga o‘rnatilgan suzgich mato orqadi pastidan havo so‘rish tufayli suzilib o‘tadi. Druk suzgichda esa g‘ovak to‘siq idishning past qismida joylashgan bo‘ladi. Suyuqlik o‘z balandligining og‘irligi yoki tashqaridan sun’iy usulda beriladigan bosim hisobiga to‘siq ustidagi mato orqali suzilib o‘tadi.

Har qanday eritma suzgich orqali utishi uchun albatta bosimlar farqi bo‘lishi kerak. Bu vakuum bilan ishlaydigan suzgichlarda havoni so‘rib olish yuli bilan, bosim ostida ishlaydiganlarda esa suziladigan suyuqlik qatlami hisobiga yoki sun’iy bosim hosil qilish hisobiga amalga oshiriladi.

Suzgich-pressdan korxona sharoitpda kup foydalaniladi. Bu suzgichning ishchi yuzasi katta bo‘lganligi tufayli ish unumdorligi yuqori bo‘ladi. Suzgich-press bir nechta qator qilib joylashtirilgan cho‘yan romlardan iborat bo‘lib, bir-biriga zich mahkamlangan bo‘ladi. Romlar orasiga suzish uchun ishlatiladigan dag‘al mato — belting yoki diagonal joylashtiriladi. Suziladigan suyuqlik suzgichga 12 atmosfera bosimi ostida bir tomonidan yuboriladi. Ikkinchi tomonidan yot moddalardan tozalangach, tiniq suyuqlik olinadi.

Ba’zi hollarda cho‘kma holida bo‘lgan ta’sir etuvchi moddalarni ajratib olish maqsadida ham suzgich-pressdan foydalaniladi. Suzgich-press katta hajmga ega bo‘l­ganligi uchun uzluksiz ishlaydigan jarayonlarda ishlatiladi.

Markazdan qochish kuchiga asoslangan suzgichlar. Ayrim hollarda korxona sharoitda ham bu usuldan foydalanishga to‘g‘ri keladi. Sentrifuga ichki silindr devori g‘alvir shaklida bo‘lib, unga suzgich mato joylashtiriladi. Sentrifuga ishga tushirilganda, markazdan qochish kuchi ta’sirida suyuqlik suzgich orqali suzilib o‘tadi. Ishlab chiqarish unumdorligi aylanish tezligiga va suyuqlikgi zarrachalar miqdori va katta-kichikligiga boradi. Sentrifuganing aylanish tezligi dahasiga 1200 marta, supersentrifugalarda esa 5000 martagacha, turlarida esa 25000 martagacha bo‘ladi.

In’eksiya uchun ishlatiladigan eritmalarni suzish

Bu maqsadda yuqorida keltirilgan siqiladigan suzgichlardan alohida-alohida yoki bir nechtasini qavatma-qavat birlashtirib ishlatish mumkin. Ko‘pincha, sanoat miqiyosida tibbiyotda ishlatiladigan ohorlangan dokadan foydalaniladi.

F. A. Konev tomonidan taklif qilingan filtr qurilmasi shular jumlasidandir. Bu qurilmaning asosiy qismi g‘alvirsimon teshiklardan iborat silindr bo‘lib, uning ustiga 3—4 sm qalinlikda arqonsimon shakli keltirilgan doka 0,3 sm² zichlikda o‘ralgan bo‘ladi. Silindr ustiga qopqoq kiydiriladi.

Bu qurilma ko‘pincha bosim ostida va ba’zan havosi so‘rib olingan sharoitda ham ishlatilishi mumkin. Shuning uchun silindr qopqog‘ining yuqori qismida ikkita-pastki qismida bitta teshik bo‘ladi.

Yuqori qismida uzluksiz tushayotgan suyuqlik silindr ustki qismining butun yuzasiga tarqaladi, g‘alvirsimon yuzaga o‘ralgan mato-doka orqali silindr ichiga suzilib o‘tib, pastki teshik orqali yig‘ib olinadi. Suzilish jarayoni bir meyorda kechishini ta’minlash uchun suyuqlik bosimi bir xilda bo‘lishi kerak. Buning uchun suyuqlik balandligi hisobiga bir meyorda ta’minlaydigan alohida qurilmadan foydalaniladi yoki shu maqsadda suyuqlik qatlami ustida sun’iy ravishda bosim hosil qilinadi.

Doka suzgichlardan 1—3% gacha quyqa o‘tib ketishi mumkin, vaholanki boshqa suzgichlardan foydalanilganda bu ko‘rsatkich 26—30% ni tashkil qiladi. Bu suzgichning afzalligi: tuzilishi oddiy, tez tayyorlash mumkinligi, yuqori ish unumdorligi hamda tez qayta tiklash ishkoniyatiga ega ekanligidir.

Ishlatib bo‘lingan suzgichni 30 daqiqa davomida bug‘ bilan ishlab, oqarguncha suv bilan yuvish kifoya. Bu hammasi bo‘lib 1 — 1,5 soat vaqtni oladi, xolos.

F. A. Konev va boshqalar bu suzgichni takomillashtirib, ikki qavat mato ishlatishni va g‘alvirsimon me­tall silindrni devor qalinligi 5 sm bo‘lgan metall keramikaga almashtirishni taklif qildilar. Silindrga bir qavat FPP 15 (Petryanov suzgichi) va ikkinchi qavatiga 1,5 sm qalinlikda doka o‘raladi. Bu dokani iqtisod qiladi hamda suzilgan suyuqlik sifatini yaxshilaydi.

«Qo‘ziqorin» suzgichi. Korxona sharoitida ko‘pincha qanday qurilma talab etmaydigan va vakuum sharoitida ishlaydigan «qo‘ziqorin» suzgichidan foydalaniladi. U ketma-ket joylashtirilgan bir necha suzgich matolaridan tashkil topgan bo‘lib, tayyorlash va ishlatish arzon va qulaydir. Qavatlar soni va qaysi matolar ishlatilishi suzilishi lozim bo‘lgan suyuqlik xususiyati va qanday madsadda ishlatilishiga bog‘liq.

Suzgich ishlatishdan oldin 1— 2 soat davomida distillangan suv bilan yuviladi. Shundagina in’eksiya uchun ishlatiladigan suyuqlikni suzish mumkin. «Qo‘ziqorin» suzgichidan hajmi katta bo‘lmagan eritmalarni tozalashda foydalanish maqsadga muvofiq.

Suzish uchun ishlatiladigan doka, belting eritma pH ini ishqoriy tomonga 1 gacha, kapron, ipak esa nordon tomonga 0,6 gacha so‘rishi mumkin. Shuning uchun bu matolarni ishlatganda eritma pH ni hisobga olmoq lozim.

Bakterial suzgichlar. Yuqorida qayd etilgan suzgichlar diametri 5—10 mikrondan kichik zarrachalarni ushlab qola olmaydi. Undan tashsari, eritma pH ning uzgarishi preparat turg‘unligiga ham salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Shuning uchun betaraf moddalardan tayorlangan metallokeramik va asbotsement mikrosuzgichlardan foydalanish matssadga muvofiq. Misol: nikel, karbonil, titanli tanadan taiyorlangan suzgich 5 mikrongacha kattalikdagi zarrachalarni ushlab qolish qobiliyatiga ega. Shunday maqsadda 1914 yilda Germaniyada Zeys asbest va sellyuloza aralashmasidan iborat suzgich taklif qildi. 1929 yilda esa Germaniyadagi Sartorius firmasi membranali suzgich ishlab chiqaradi. Keyinchalik har xil sellyuloza efirlaridan, politetraftoretan, polivinilxlorid, neylon va shunga o’xshash sun’iy usulda olingan betaraf moddalardan tayorlangan suzgichlar sanoat miqyosida ishlatila boshlandi.

MDH mamlakatlari sanoatida «Vladipor» membranali suzgichlarini Vladimir shahrida sun’iy tolalar ilmiy-tekshirish oliygohi (VNIIF) ishlab chiqarishni yo’lga qo‘ygan.

Ishlab chiqarish unumdorligi va ishlatilishi bo’yicha bunday suzgichlar 4 xil bo‘ladi.

I.V.Besedina va O.I.Belova 1974 yilda polipropilendan taxtakachlash yo’li bilan olingan suzgichni ishlatishni taklif qildilar. Bu suzgich 5—8 mkm zarrachalarni ushlab qolish imkoniyatiga ega.

Suzish nazariyasi. Yot moddalar zarrachalari va mikroorganizmlarni suzgichlar yordamida ushlanib qolishi quyidagi ikkita nazariya bilan izohlanadi:

1. Ekran nazariyasi.

2. Suzgich devori ichki qatlamlarida yuz beradigan hodisa.

Ekran mexanizmli suzgich teshigining diametri moddalar diametridan kichik bo‘lishiga asoslanadi, katta zarrachalar suzgich yuzasida ushlanib qoladi.

Ikkinchi nazariya bo’yicha mikroorganizm va yot moddalarning ushlanib qolishi elektrokinetik adsorbsiya mexanizmiga asoslanadi. Suzgich musbat potensialga ega bo‘lganligi uchun kappillyarda o‘tayotgan suyuqlik tarkibidagi yot moddalar va mikroorganizmlar elektrokinetik adsorbsiya ta’sirida kapillyar devorlarida ushlanib qoladi, ya’ni tarkibida suzgich kapillyar diametridan kichik bo‘lgan zarrachalari bo‘lgan suyuqlik suzish paytida tozalanib o‘tadi.

Ko‘proq amalda ishlatiladngan membrana suzgichlardan kaprillyarining diametri 0,22 mkm ga teng, eng kichik bakteriya diametri esa 0,3 mkm ga teng keladi. Demak, membrana suzgichlarda suyuqlikni suzganda zarracha va mikroorganizmlar ekran hamda kapillyar devorlarida elektrokinetik adsorbsiya hisobiga ushlanib qoladi. Membrana suzgichlar plastina holida, 100—150 mkm qalinlikda polimer qobig’i (karkas) asosida, kapillyar qa’rida ushlab qoladigan suzgichlar esa taxtakachlash, yuqori haroratda ishlov berish, yelimlash yo’li bilan shisha, po‘lat, chinni, keramika, asbotsellyuloza aralashmasi, sun’iy polimer tolalaridan tayyorlanadi. Bunday suzgichlarning qalinligi membrana suzgichlardan 20—40 marta ortiq (2—6 mm) bo‘ladi va mexanik yot moddalar elash, sorbsiya va inersiya mexanizmi asosida ushlanib qoladi. Bunda kapillyar diametri 1,6 mkm ga teng bo‘lganda ham 100% 0,3 -mkm dan kichik bo’lmagan bakteriyalar ushlanib qoladi.

Suzish jarayonidan ilgari suzgichlarning ma’qul ishlash rejimi va zichligi belgilab olinadi. Buning uchun suzgichlar «pufakcha nuqtasi» bo’yicha tekshiriladi. Bu suzgich kapillyarlaridagi suyuqlikning havo yordamida siqib chiqarilishiga asoslanadi. Suv bilan namlangan suzgichga bosim berilsa, kapillyar ichidagi suyuqlik yuza qavatiga pufakcha bo‘lib chiqadi. Bosim kuchi kapillyar diametriga bog‘liq bo‘ladi. Shu bosim «pufakcha nuqtasi» deyilib, u suzgichning bir meyorda ishlashini ta’minlaydi.

Misol: «Millipor» suzgichi uchun «pufakcha nuqtasi» 3,8 atm, Vladipor suzgichining MFS № 1 turi uchun 0,5 atm, MFS № 4 uchun 3 atm ga teng.

Suzish jarayonida yot mexanik moddalarning yopishishi (adgeziya) kuchidan suyuqlikning gidrodinamik oqim kuchi yuqori bo‘lganda ular suzgichdan o‘tib ketadi. Suzish jarayoni Puazeyl tenglamasi bilan quyidagicha ifodalanadi:

bu erda: Q — suzilgan suyuqlik hajmi, m³

Z — 1 m² yuzadagi kapillyar soni

F — suzgich yuzasi, m²

r — o‘rtacha kapillyar radiusi, m

R — bosimlar farqi, N/M²

t — suzilish vaqti, s

h — absolyut qovushqoqlik, N

1 — o‘rtacha kapillyar uzunligi, m

Ishlatilgan suzgichlarni qayta yaroqli holga keltirish quyidagicha olib boriladi: siqiladigan suzgichlarni teskari oqimda bug‘ bilan ma’lum vaqt ishlov berib, so‘ngra suv bilan oqarguncha yuviladi.

Metallokeramik suzgichlarni qaynoq suv yuvish, polipropilendan tayyorlangan (membranali suzgichlar qayta ishlatilmaydi) suzgichlar yuqori haroratda kislota aralashmasi bilan ishlangach, suv bilan yuvi­ladi.

7- ma’ruza. Massa almashinish jarayonlari. Ajratma olishning nazariy asoslari. Ajratuvchilar va ularga qo‘yilgan talablar. Ajratmalarni tozalash jarayonining ahamiyati.

Reja:

1. 
   Massa almashinish jarayonlari.
   
2. 
   Ajratma olishning nazariy asoslari.
   
3. 
   Ajratuvchilar va ularga qo‘yilgan talablar.
   
4. 
   Ajratma olishga ta’sir etuvchi omillar.
   
5. 
   O‘ta tozalangan va yakka tartibda ajratib olingan preparatlar.
   
6. 
   Ajratmalarni begona moddalardan tozalash.
   
7. 
   Ta’sir qiluvchi yoki yot moddalarni tanlab cho’ktirish.
   
8. 
   Aralashmaydigan ikkita suyuqlik yordamida tozalash.
   
9. 
   Xromotografik usulda tozalash.
   

Ajratma olishning nazariy asoslari.

Ajratma olish murakkab fizik-kimyoviy jarayon bo‘lib, erish, diffuziya, osmos, dializ, massa almashish kabi hodisalar yuz beradi. Bularning mexanizmini bitta nazariya bilan tushuntirish qiyin. Bu sohani nazariy tomondan boyitishda I. A. Muravev, V. D. Ponomarev, Yu. G. Pshukov kabi olimlar o‘z xissalarini qo‘shganlar. Ajratma olishning nazariy jihatdan asoslashda molekulyar va konvektiv diffuziya hamda massa almashish jarayonlariga asosiy omillar bo‘lib hisoblanadi.

Molekulyar diffuziya - molekulalarning tartibsiz harakati natijasida bir-birining ichiga o‘tishini ta’minlovchi jarayondir. Diffuziyaning tezligi molekulalarning kinetik energiyasiga bog‘liq. Diffuziya jarayonining harakatlantiruvchi kuchi bir-biriga tegib turgan qatlamlardagi erigan moddalar konsentratsiyalari farqidir. Bu jarayon bir qator omillarga bog‘liq bo‘lib, Eynshteyn tenglamasi bo‘yicha ifodalanadi.

Bu yerda,

R - universal gaz doimiysi, 8,32 Dj/(grad^.mol);

N₀ - Avagadro soni, 6,06 ^.10²³;

T - absolyut harorat, K;

- eritmaning qovushqoqligi, N/s^.m²;

- diffundirlangan zarrachalar radiusi, m;

K - Bolsman doimiysi.

Konvektiv diffuziya — aralashtirish yoki aralashtirishga sabab bo‘ladigan, harorat o‘zgarishi va boshqa sabablar tufayli vujudga keladigan jarayon. Konvektiv diffuziya tufayli moddalar erigan holda bir qatlamdan boshqa qatlamga o‘tadi. O‘tayotgan qatlam ichida molekulyar diffuziya ham sodir bo‘ladi. Konvektiv diffuziya tenglamada ifodalanadi.

Demak, ajralib chiqqan modda miqdori konvektiv diffu­ziya koeffitsientiga, qatlam yuzasiga, konsentratsiya far­qi va jarayon davom etgan vaqtga to‘g‘ri mutanosib ekan. «Ichki» diffuziya xomashyo hujayralaridagi moddalarni tashqariga olib chiqish bilan bog‘liq bo‘lgan jarayonlarni qamrab oladi. Bunda harakatlantiruvchi kuch molekulyar diffuziyaning «ichki» koeffitsientidir.

Ajratma olish jarayoni uch bosqichdan iborat:

• 
  xomashyo to‘qimalari va ularning yuzasi o‘rtasidagi molekulyar diffuziya (ichki diffuziya).
  
• 
  diffuziya kechadigan yuzalar oralig‘idan moddalarning o‘tishi. Bunda asosiy, omil diffuziya koeffitsientidir.
  
• 
  harakatdagi ajratuvchi oqimida moddalarni oqib o‘tishi tezlashadi. Bunda asosiy omil konvektiv diffuziya koeffitsientidir.
  

Umumiy ajralib chiqqan modda miqdori massa almashinish deb ataladi.

Massa almashinish koeffitsienti (K) 1 m² yuzadagi konsentratsiyalar farqi 1kg/m³ bo‘lganda 1 soniyada ajralib chiqqan modda miqdorini ifodalaydi. Vaqt birligida bir fazadan ikkinchisiga o‘tgan modda miqdori massa almashinish koeffitsienti, qatlam yuzasi, jarayon davom etgan vaqt va konsentratsiyalar farqiga to‘g‘ri mutanosibdir.

Demak, diffuziya jarayonining asosiy omili konsentratsiyalar farqi bo‘lib, korxonalarda ishlab chiqarish jarayonini tashkil qilish, asbob-uskunalarni tanlash aynan shunga asoslanadi.

Ekstraksiya jarayoniga ta’sir qiladigan omillar.

1. Gidrodinamik shart-sharoitlar. Massa almashinish koeffitsienti quyidagi tenglama bo‘yicha aniqlanadi:



K – massa almashinish koeffitsienti;

J - biofaol modda diffuziyalanadigan material zarrachalarining qalinligi, m;

D_id – ichki diffuziya koeffitsienti, m²/s;

d – diffuzion qavat chegarasining qalinligi, m;

β – konvektiv diffuziya koeffitsienti, m/s.

U barcha diffuziya koeffitsientlari o‘z ichiga olib, jarayonni gidrodinamik sharoitlariga mos ravishda o‘zgarishi mumkin. Konvektiv diffuziyani ro‘y bermasligi ya’ni xomashyo va ajratuvchini aralashtirishsiz konvektiv diffuziya nolga teng bo‘ladi, diffuziya qavatining qalinligi butun ajratuvchi yuzasining qalinligiga teng bo‘ladi. Harakatlanmaydigan suyuqlikda massa almashinish koeffitsienti xomashyoning ichki diffuziyasi va erkin molekulyar diffuziya bo‘yicha aniqlanadi.



Bunday holat matseratsiyada xomashyo va ajratuvchini aralashtirmasdan ham ajratma olish imkonini beradi. Biroq uzoq davom etadi. Shunday ekan jarayonlar matseratsiya, perkolyasiya, reperkolyasiya va boshq. qisman bo‘lsada aralashtirish bilan borishi kerak. Bunday holatlarda massa almashinish faqat diffuziya koeffitsienti bo‘yicha aniqlanadi.



Bugungi kunda amaliyotda rotor-pulsatsion apparatda ajratma olish, ultratovush usulida ajratma olish ham aynan shu qonuniyatlar asosida amalga oshiriladi.

2. Maydalangan fazalar yuzasi. Xomashyo qanchalik mayda bo‘lsa ajratma olish jarayoni ham shunchalik samarali kechadi. Biroq maydalik darajasini ortish bilan olingan ajratmaning tiniqligi kamayib loyqaligi ortib ketadi. Shuning uchun ham xomashyoni m’o‘tadil maydalik darajasigacha maydalash maqsadga muvofiqdir. Bunda quyidagi qoidalarga rioya qilish kerak: dorivor o‘simliklarning bargi, guli va yer ustki qismlari 3-5 mm, poyasi, ildizi, ildizpoyasi va po‘stloqlari 1-3 mm, mevasi va urug‘i 0,3-0,5 mm kattalikda maydalangan bo‘lishi kerak.

3. Konsentratsiyalar farqi. Xomashyo va ajratuvchining konsentratsiyasi ajrtama olish jarayonini harakatlantiruvchi kuchi hisoblanadi. Ajratma olish jarayonida ajratuvchini tez-tez almashtirib turish yoki yangilab turish hisobiga konsentratsiyani maksimal darajada past ushlab turishga harakat qilish lozim.

4. Ajratma olish vaqti. Ajratma olishda u yoki bu usulning maqsadga muvofiqligi vaqt birligida ajralgan modda miqdori bilan belgilanadi. Ajratma olish jarayonida biologik faol moddalarning ajralib chiqish tezligi ajratma olish vaqtini belgilaydi. Ko‘pincha biologik faol moddalar ajratma olishning birinchi soatlaridanoq tez ajralib chiqadi, so‘ng ma’lum miqdordagi ajratuvchi ishlatilishiga qaramay ajratma olish jarayoni susayib, ajratma olish uzoq vaqt davom etadi. Bu o‘simlik to‘qimasidagi moddalarning molekulyar massasi har xil bo‘lganligi uchun, to‘qimalar holati, maydalik darajasi, maydalash vaqtida xomashyo shaklining o‘zgarish-o‘zgarmasligi va boshqalar bilan izohlanadi. Ajratma olish kinetikasini o‘rganish shu jarayonni muddatini kamaytiradi. Ishlatiladigan spirtni to‘g‘ri tanlanishi ham muhim ahamiyatga ega. Shunga asoslanib MH ayrim nastoykalar uchun belgilab qo‘yilgan spirt quvvatiga tuzatish kiritish mumkin.

Massa almashinish tenglamasining asosi biofaol moddalar miqdorini ajratuvchi muhitida teng taqsimlanishi ajratma olish jarayoni vaqtiga to‘g‘ri proporsionaldir. Jarayonni belgilangan vaqtdan ortib ketishi, asosiy biofaol moddalar bilan birga yuqori molekulyar massali brikmalarni ham ajratma tarkibiga o‘tishiga sabab bo‘ladi, bu esa o‘z navbatida ajratmada begona moddalarni ko‘payishi hisobiga qo‘shgimcha tozalash jarayonlarini ham talab qiladi.

5. Ajratuvchining (ekstragent) qovushqoqligi. FIK qonuniyatiga muvofiq, ajratuvchining qovushqoqligi belgilangan haroratda, eruvchi modda miqdorini ajratuvchining bir necha qavatida teng taqsimlanishiga teskari proporsionaldir. Shunday ekan kam qovushqoq bo‘lgan ajratuvchilar yuqori diffuzion xossasiga egadir. Masalan moylar bilan ajratma olishda ularni bir oz qizdirish orqali qovushqoqligini kamaytirish mumkin, natijada ajratma olish jarayoni tezlashadi. Bu borada siqilgan gazlar xususan uglerod dioksidi, propan, butan, suyuq ammiak va boshq. yordamida ajratma olish maqsadga muvofiq. Masalan uglerod dioksidining qovushqoqligi suvga nisbatan 14 martaga, etanolga nisbatan esa 5 martaga kam. Uglerod dioksidi efir moylari va gidrofob moddalarni ajratib olishda qo‘l keladi.

6. Harorat. Eynshteyn tenglamasidan ko‘rinib turibdiki, haroratni ortishi, ajratma olish jarayonini tezlashtiradi. Biroq bu faqat suvli ajratmalar uchun ko‘proq to‘g‘ri keladi. Shunday bo‘lsada suv bilan kraxmal va peptid moddalarining yopishqoqligi ortishi hisobiga jarayonni kechishi qiyinlashadi. Spirtli yoki boshqa organik erituvchilar yordamida ajratma olish jarayoni xona haroratida olib borilgan maqsadga muvofiqdir. Sababi bunday holatlarda ajratuvchilarning sarflanish koeffitsienti ortib, zararli va havfli holatlarni yuzaga keltirishi mumkin.

7. Sirt faol moddalar. Tajribalar kam miqdordagi sirt faol moddalarini (0,01-0,1%) ajratma olish jarayoniga kiritilishi, jarayonni tezlashishiga sabab bo‘lganligini ko‘rsatgan. Natijada kam miqdorda ajratuvchi sarflab ham ko‘p miqdordagi biofaol moddalar masalan, alkaloidlar, glikozidlar, efir moylari va boshq. saqlagan ajratmalarni olish mumkin. SFMni qo‘shilishi sirt taranglikni kamaytiradi va hujayra devorini ajratuvchi bilan namlanishi osonlashadi, natijada ajratma olish jarayoni tezlashadi. Shu bilan birga qo‘shilgan SFM solyubilizator vazifasini ham o‘taydi.

8. Ajratuvchining tabiati. Bunda xomashyo tarkibidagi dori moddalarini gidrofillik darajasiga ahamiyat beriladi. Tarkibida qutbli biofaol modda saqlagan xomashyolardan qutbli ajratuvchilardan foydalanib ajratma olish maqsadga muvofiq (tozalangan suv, metanol, glitserin va boshq.). Qutbsiz ajratuvchi sifatida esa sirka kislotasi, xloraform, etil efiri va boshqa organik erituvchilardan foydalanish lozim. Eng maqsadga muvofiq ajratuvchi bu – kam qutbli xossaga ega bo‘lgan etil spirtidir. U turli nisbatlardagi tozalangan suv bilan har xil polyarlik darajalarini namoyon etadi. Shuning uchun ham har xil konsentratsiyali erit spirti eritmalaridan aksariyat holatlarda ajratuvchi sifatida foydalaniladi. Etil spirtidan tashqari yana atseton, propanol, butanol va boshqa organik moddalar ham kam qutbli erituvchilar hisoblanadi.

9. Xomashyoning g‘ovakligi. Xomashyoning g‘ovakligi qanchalik katta bo‘lsa, bo‘kish jarayonida hujayra ichki qavatida sharbat hosil bo‘lishi shunchalik yuqori bo‘ladi. Bunga xom ashyoni namlash va bo‘ktirish jarayonlari ta’sir qiladi. Bo‘kish jarayonining tezligiga vakuum hosil qilish, xomashyoni maydalik darajasini, bosim yoki haroratni oshirish bilan erishiladi.

10. Namlanish koeffitsienti. Bu maydalangan xomashyoda hujayra devorlarini buzilishi bilan izohlanadi. Agar xomashyo qanchalik kam maydalangan bo‘lsa hujayra devorlari ham shunchalik kam buzilgan bo‘ladi natijada ajratma olish jarayoni faqat molekulyar diffuziya hisobiga shunchalik sekin kechadi. Shuningdek xomashyo bilan ajratuvchining nisbati ham qolaversa belgilangan nisbatda, belgilangan vaqtda, belgilangan vaqt oralig‘ida xomashyo va ajratuvchini aralashtirib turish ham ajratma olish jarayoniga bevosita ta’sir ko‘rsatadi.

11. Xomashyoni ajratuvchi bilan chayqatilishi, to‘qnashuvi, ta’sirlanishi, maydalanishi va deformatsiyaga uchrashi. Bu quyidagi holatlar bilan tushuntiriladi:

- doimiy ravishda qattiq zarrachalar intensiv harakatlanishini ortishi gidrodinamik mikrpotoklar hosil bo‘lishini hisobiga massa almashinishi yuzaga keladi. Bu qattiq zarrachalarning ichki ham tashqi yuzasida yuz beradi. Natijada hujayralar ichki qavatida doimiy aralashish jarayonlari kuzatiladi.

- xomashyo zarrachalarini doimiy ravishda chayqatmish hisobiga hujayra devorlari orasida darz ketish kuzatiladi va haroratni qisman ko‘tarilishi ro‘y beradi. Natijada ajratuvchining qovushqoqligi kamayadi va ichki diffuziya koeffitsienti ortadi.

- turbulentlikni ortishi natijasida hujayra qobig‘ining diffuzion qavati suvsizlanadi va kichik g‘ovaklar hosil bo‘ladi.

- doimiy chayqatish hisobiga siqilish va cho‘zilish zonalarining navbatlashib kelishi (kavitatsion zonalar), bir qancha yuz atmosfera kuchida ajratuvchida suyuqlikning uzilishiga olib keladi. Buning yaxshi tomoni zarrachalarni dispergirlash natijasida fazalar aro yuzaning ortishiga sabab bo‘ladi.

Natijada trubulent aralashish hisobiga hujayraning ham tashqi, ham ichki molekulyar-kinetik harakatlanishi konvektiv diffuziyaga aylanadi. Fazalarni bir-biri bilan yuqori darajadagi muloqoti hisobiga konsentratsiyalar farqini yuzaga keltiradi.

12.Elektrimpuls razryadlarini paydo bo‘lishi. Elektr razryadlarini ta’sir ettirilishi zaryadlarni uchqunlanishi hisobiga ajratma olish jarayonini tezlashishiga sabab bo‘ladi. Bunda xomashyo hujayralarida mikroportlashlarni yuzaga kelishi hisobiga hujayra tuzilishi buziladi, natijada biologik faol moddalarni ajratuvchi tomonga haraktalinishini tezlashishi hisobiga ajratma olish jarayoni tezlashadi va biofaol moddalarni chiqish tezligi ham ortadi.