O'zbekiston respublikasi

Tovar va xizmatlarning hayotiylik davri va ularni asosiy bosqichlari

Firmalar mahsulotning holatini aniqlashda uning yashash davrini tadqiq etishga tayanadilar. Tovar yashash davri (англ. Life cycle product) tovaming bozorga kirib kelishidan boshlab, to uning bozordan chiqib ketishiga qadar boigan davrda amalga oshiriladigan tadbirlardan iborat konsepsiyadir. Birinchi marta tovaming yashash davri konsepsiyasini 1965-yili Teodor Levitt tomonidan e’lon qilingan.

Tovaming yashash davri to‘rt tipga ajratiladi: mahsulotning katta sinfming yashash davri, mahsulot turining yashash davri, qoilash usul-

201
larining yashash davri, mahsulot markasining yashash davri. Masalan, birinchisiga soatni misol qilib keltirsak, mahsulot turiga esa q o i va osma soatlami keltirish mumkin, qo‘llash usullariga ko‘ra esa qo‘ng‘iroqli soatlardan foydalanishni misol qilib keltirish mumkin.

Marketing maqsadlarida yashash davrining jami to‘rtta tipi o‘rgani- ladi, firma doirasida ikkinchi va uchinchi tiplariga ko‘proq e’tibor beriladi. Birinchisi shu sinfga mansub mahsulotga talab pasayadigan davrda, to‘rtinchisi esa raqobatchi firmaning mavqeyini aniqlash zaruriyati paydo bo‘lganda qoilaniladi.
Tovaming an’anaviy yashash davrida quyidagi bosqichlar ajralib turadi.

• 
  ishlab chiqarish
  
• 
  kiribkelish
  
• 
  o‘sish
  
• 
  yetuklik
  
• 
  to'yinish
  
• 
  inqiroz (kasodlik).
  

Amalda har bir mahsulot uchun bu narsa har xil kechadi, ayrim tovar­ lar bozorga kirib kelishining uzoq davrini boshidan kechiradi, boshqasi tezda kirib keladi, tarqaladi, uzoq muddat barqaror saqlanib turadi.
Tovaming yashash davri bosqichlarini aniqlashning asosiy mezoni tovar sotish hajmi va foyda normasi dinamikasidir.

Tovar hajmi keogayisbi

Vaqt

9.5.1-cbizma. Tovaming hayotiylik davri67

63. 
    Лукина.А.В. М аркетинг товаров и услуг:учеб.пособие. -М .: ФОРУМ: ИНФРА-М , 2017 .-239с
    

202
Mahsulot ishlab chiqarish bosqichi tovami barcha hayotiy davrida muhim bosqich bo‘lib hisoblanadi. Mahsulot ishlab chiqarish qancha samarali amalga oshirilsa, ya’ni loyihalashtirilayotgan tovar bo‘yicha bozor talabi va xaridor ehtiyojini firma vaqt bo‘yicha tezroq hisobga olsa, ushbu bosqichda xarajatlar shuncha kam boiadi. Firma yangi tovar bilan bozorga tezroq chiqadi va zarur foydani oladi.
Kirib kelish bosqichida sotish hajmining g ‘oyat keskin o‘sishi bilan ajralib turadi. Bozor mahsulotni hali qabul qilmagan narxlar nisbatan yuqori bo‘ladi. Savdo yuqori daromadli guruhlarga mo‘ljallanadi. Raqobatchilar umuman oz. Shunday qilib, bu davr kapital sarflar davri hisoblanadi, sarflar keyinchalik foyda keltirishi mumkin, yoki mahsulot ishlab chiqarishdan voz kechiladigan bo‘lsa, ular to‘liq xarajatlar hisobiga o ‘tkaziladi, ya’ni hisobdan o‘chiriladi.
0 ‘sish davrida tovar sotish hajmi o ‘sib boradi - iste’molchilar mahsulotni qabul qilgan va unga bo‘lgan talab ta’minlangan boiadi. Har qanday mahsulot bu bosqichga yetib kelmaydi: ko‘plari bozorga kirib kelish davridayoq kasodga uchraydi. Bozor sifati yuqori raqobatchi mahsulot bilan to lib ketadi. Narxlar tobora arzonlashib boradi.
Yetuklik bosqichi tovar aylanmasini maksimallashtirish, bozomi kengayishini davom etishi va absolyut o ‘sishi bilan tavsiflanadi. Ishlab chiqarish va tovar taqsimlash tizimida tayyor mahsulot zaxiralari oshib boradi. Bozorda intensiv raqobat hukm suradi. Yangi modifikatsiyali tovarlarni kiritish ulami assortment guruhini kengaytirish hamda xari- dorlarga yangi xizmat ko‘rsatish uslublarini kiritish intensiv innovatsiya chora-tadbirlari vositalari orqali amalga oshiriladi.
Mahsulotni yetuklik bosqichida marketingni asosiy strategiyalari bozomi modifikatsiyalash, tovami modifikatsiyalash va marketing- miksni modifikatsiyalash bo iib hisoblanadi. To‘yinish davrida bozor va narxlar barqarorlashadi. Sifatsiz va raqobatga bardosh bermaydigan mahsulotlar bozordan siqib chiqariladi. Tovar sotish sur’atlari tobora pasayadi. To‘yinish davrida firmaning umumiy maqsadi, mahsulotni barcha turlari bo‘yicha to iiq sotishni tobora oshirib borishni ta’min- lashga qaratiladi.
lnqiroz davrida mahsulotning sotilishi qiyinlashadi, foyda kamaya- di, raqiblar maydondan ketadi. Bu bosqich davomida firmaning maqsadi
«mahsulot tayyorlashni davom ettirishdan iborat» boiadi, mahsulotni bozorga yetkazib berishni to‘xtatish haqida qat’iy qarorga kelgunga
203
qadar undan olish mumkin boigan jam i foydani siqib olish uchun shunday qilinadi. Tovaming hayotiylik davri ta ’sir etuvchi omillar:

• 
  tashqi (makromuhit);
  
• 
  ichki (mikromuhit);
  
• 
  marketing siyosati.
  

Talabni tartibga solish bilan siz katta foyda olish uchun yangi mahsulot hayotining turli bosqichlarini qisqartirishingiz yoki cho‘zishin- giz mumkin.
Tovami yashash davri konsepsiyasi mahsulot assortimentini rejala- shtirishda katta ahamiyatga egadir.
Moddiy va ijtimoiy-madaniy xizmatlar bir birini doimiy ravishda toidiruvchi hisoblanadi. Ko‘pchilik holatlarda tovarlarni xarid qilishga xizmatlami iste’mol qilish hamroh boiadi. Masalan, ommaviy ovqatla- nish xizmatlarini iste’mol qilishda, iste’molchi tovar oladi. Ushbu tovarga oziq-ovqat mahsulotlari, oziq-ovqat mahsulotlarini iste’mol qila- digan joy, taomlar va ichimliklami berish bo'yicha xizmatlar, psixologik dam olish va hokazolar kiradi.
M aium ki, deyarli hamma narsa mahsulot sifatida harakat qilishi mumkin: innovatsion ixtirodan tortib oziq-ovqat mahsulotlarigacha, qimmatli m a’lumotlardan san’at asariga qadar. Ammo, mahsulot qanday boiishidan qat’i nazar u har doim m aium bir hayot davrini bosib o‘tadi. Xuddi har qanday organizm singari, mahsulot tugilishdan boshlanadi. Yani, bozorga kirish, faol o‘sish va etuklik davri keladi, shundan so‘ng muqarrar ravishda tovarlar bilan to'yinganlik davri boshlanadi. Tabiiyki, har bir kompaniya egasi o‘zining "avlodlari" hayotining faol qismini uzaytirishga intiladi va shuning uchun savol tugiladi: to‘yinganlik faza- sini qanday kechiktirish kerak? Yoki, agar u allaqachon kelgan boisa, qanday qilib mahsulotni qayta jonlantirish va xaridoming unga boigan qiziqishini qaytarish kerak?
Umuman tovaming hayotiylik davri va uning alohida bosqichlari tovaming o ‘ziga ham o ‘ziga xos bozorga ham bogiiq. Tovarlaming umri turli xil bozorlarda bir xil tovarlaming hayot davri boshqacha boiishi mumkin. Tovarlaming yashash davrini uzaytirishning bir necha y o ii mavjud boiib, ularning har birini samaradorligi m a’lum bir tovarga qandaydir darajada ta’sir ko‘rsatadigan bir qator omillarga bogiiq.


204