O’zbekiston Respublikasi va oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi Namangan muhandislik-texnologiya instituti

Eyilish turlari. Yeyilish jaraeniga ta’sir kiluvchi omillar mexanik, fizik-
kimyoviy, issiqlik va elektrik omillariga bulinadi. Yeyilish turlari xam xilma-xil 
bulib ular ishqalanish omillarining turlicha kushilib kelishiga bog’liqdir. 
Yeyilish mashina detali ashyosining yeki boshka elementining(buyogi,moyi) asta-
sekin jaraeni bulib, element ishqalanganda yeki tashki muxit bilan boshkacha tarzda 
uzaro ta’sirlashganda yuz beradi. Natijada uning xossalari ( kattikligi, kayishqokligi, 
tuzilishi, kimeviy tarkibi va shu kabilar) uzgaradi. 
Yeyilishga chidamlilik ashyoning muayyan ishqalanish sharoitida yeyilishga 
karshi ko’rsatish kobiliyati bulib, yeyilish tezligi yeki jadalligiga teskari bulgan 
kattalik bilan baxolanadi. 
Mashina va mexanizmlar detallari sirtining yeyilish jaraeni murakkab bulib,
kupgina omillarga bog’liq.Bu omillar mashinalardan foydalanish sharoitlari-da 
turlicha buladi.Ularga birinchi navbatda kuyidagilar kiradi; detallar sir-tiga 
tushadigan yuklanish;tutashmalar ishining xarorat tartibi; moyning borli-gi,xarakteri 
va xossalari; moylash materialining mexanik aralashmalar bilan ifloslanganlik 
darajasi, aralashmalar tarkibi xamda o’lchamlari; detallarning bir-biriga nisbatan 
joylashishi(kuzgaluvchan 
tutashmalar 
uchun);tutash 
juftliklarning 
boshka 
ish 
sharoitlari ( titrashga, korroziyaga uchrashi va xokazo). 
Mashinalarning loyixalash, tayyorlash va ta’mirlash bilan shugullanuvchi 
mutaxassislar uchun yeyilishning asosiy omillari va konuniyatlarini bilish katta 
axamiyatga ega. Bu bilim detallarni ta’mirlash usulini tugri tanlash va foydalanish 
jarayonida ular tez yeyilishining oldini olish imkonini beradi. 
Mashinalardagi ishqalanuvchi detallarning yeyilish omillari kuyidagi xillarga 
ajratiladi: 

---

1) ishqalanuvchi sirtlardagi solishtirma bosim; 
2) detallar sirtining kattikligi; 
3) materiallar tuzilishi (strukturasi); 
4) detallar sirtining sifati. 
Ishqalanish sirtining sifati. Sirtning sifati deganda detal geometrik 
parametrining va ana shu detalni tayyorlashda ishlatilgan material sirtki katlami fizik 
xossalarining majmui tushiniladi. 
Tutash detallarning yeyilishga fakat asosiy omillar xal kiluvchi ta’sir 
ko’rsatadi. Masalan, sirpanish podshipniklari uchun bunday omillarga yuklanishning 
kattaligi va ta’sir kilish xarakterini, detallar ishqalanuvchi sirtlarining sirpanish 
tezligini va ularning uzaro ta’sirlashadigan mintakadagi muxitning xolatini ko’rsatish 
mumkin.
Avtomobillarda mazkur juftliklarga tirsakli val va taksimlash valining 
podshipnikli uzellari misol buladi. Ishqalanuvchi juftliklarning yuklanish tartibi 
.9rejimi) podshipnikka tushadigan solishtirma yuklanish bilan ifodalanadi. Uning 
urtacha kiymati 4-7 Mpa ga, jadallashtirilgan dizellar uchun kupi bilan 12-13 Mpa ga 
teng. Tutash dizellarning sirpanish tezligi dvigatelь tirsakli valining aylanish 
chastotasiga karab 6-7 m/s atrofida 9 m/s gacha buladi. 
Mashinalarning detallarining yeyilish mexanizmi va ularning kamchiliklari. 
Ma’lumki xatto sinchiklab ishlov berilgan sirtlarda xam notekisliklar koladi. 
Ishqalanuvchi sirtlar bir-biriga nisbatan surilganda notekisliklarning ayrim chikiklari 
fakat kayishqok deformatsiyaga uchraydi, yuklanish (nagruzka) olingandan sung bu 
deformatsiya yukoladi. Notekiliklarning boshka chikiklari esa plastik deformatsiyaga 
uchraydi, egiladi, eziladi, siljiydi. 
Bundan tashkari, tutashish sirti kichik bulganidan ayrim chikiklarga 
tushadigan xakikiy solishtirma yuklanishlar xisobiy yuklanishlardan ancha katta 
buladi. CHunonchi, podshipnikka tushadigan xisobiy yuklanish 3 Mpaga teng 
bulganda sirtning ayrim kismlari 450-1000 S gacha kiziydi bu esa ularnig erib bir-
biriga yepishib kolishiga va keyin kotgan kismlarning uzilishiga olib keladi. Natijada 
sirtlarda erigan va yepishgan joylar paydo buladi. Mashinalarning yangi yeki 

---

tiklangan detallari notugri siykalantirilganda, shuningdeek, detallarning tiklash va 
uzellarni yigish texnologiyasi buzilganda kuprok yukoridagi xodisalar sodir buladi. 
Mashinaning yangi yoki tiklangan detallari noto’g’ri siyqalantirilganda, shuningdek, 
detallarni tiklash va uzellarni yig’ish texnologiyasi buzilganda ko’proq yuqoridagi 
xodisalar sodir bo’ladi.