O‟zbekiston respublikasi xalq ta`lim vazirligi a. Qodiriy nomidagi jizzax davlat pedagogika instituti fizika-matematika fakulteti

 
1.2-§ Qadimgi Misr va Vavilonda matematika 
 
Dastlabki matematik qo’lyozmalar qadimgi sharq mamlakatlari Misr va 
Vavilonda paydo bo’lgan. Bu o’lkalarda katta yer maydonlari bo’lmagani tufayli 
dehqonchilik, irrigasiya, yer taxlash va o’lchash ishlari olib borishni talab etar edi. 
Markazlashgan davlatlarning vujudga kelishi esa qurilishni, savdoni 

---

rivojlantirishga imkon berdi. Matematik masalalar qurilish ishlarini olib borish, 
mahsulotlarini almashtirish va taqsimlash, maydonlarni o’lchash ishlarini olib 
borish, mahsulotlarni almashtirish va taqsimlash, maydonlarni o’lchash, g’alla 
uyumlari va uni saqlash manbalarining hajmlarini hisoblash va boshqa ishlarni 
tashkil etish zarurati tufayli paydo bo’la boshladi. 
Misr matematikasining asosiy manbalari bo’lib Raynd va Moskva 
papiruslari hisoblanadi. Birinchisi, uni izlab topgan ingliz misrshunos olimi nomi 
bilan atalgan va Londondagi Britaniya muzeyida, bir qismi Nyu–Yorkda saqlanadi. 
Ba’zida uni Axmes papirusi ham deb atashadi, Axmes–Misr giksoklar tomonidan 
bosib olingan davrda, ya’ni eramizgacha 1800 –1600 yillarda uni qayta ko’chirgan 
misr mirzalaridan birining nomi. Papirus
( o’lchamlari 5, 25 x 0,33 m) 84 ta masalani o’z ichiga olgan. 
Ikkinchi papirus ( o’lchamlari 5,44 x 0, 08 m )da 25 ta masala yozilgan. U 
ham eramizgacha taxminan 1900 yillarda giskoklar davrida matndan ko’chirilgan. 
Mazkur papirus A. S. Pushkin nomidagi Moskva tasviriy san’at muzeyida 
saqlanadi. 
Ikkala papirus ham dastlabki mirzalar o’qitiladigan maktablar uchun o’quv 
qo’llanmalari edi. Bu maktablarda amaldorlar, me’morlar va yer o’lchovchilar ham 
tayyorlanar edi. Matematik bilimlar o’sha davrda bilimlar orasida eng yuqori 
hisoblanar edi. 
Qadimgi misrliklarning sanoq sistemasi o’nli bo’lib, lekin pozison emas edi. 
1 dan 9 gacha bo’lgan raqamlar cho’plar bilan belgilanar edi. Bundan tashqari 10
p
ko’rinishdagi sonlar uchun belgilar mavjud bo’lgan.

---

Kasrlardan faqat alikvot kasrlarni (ya’ni 
n
1
ko’rinishdagi kasrlarni) bilishar edi. 
Ba’zi kasrlarni belgilash uchun iyerogliflar ishlatilgan. Geometrik masalalar 
qurilish, o’lchash va taxlash ishlari amaliyoti tufayli kelib chiqqan edi. 
«Uchburchak», «to’rtburchak», «figura» va «figura tomoni» kabi atamalar yo’q 
edi. To’g’ri to’rtburchak, uchburchak va trapesiyalar yuzalari to’g’ri qoidalar bilan 
hisoblangan, ixtiyoriy to’rtburchak yuzasi esa taqribiy hisoblanib, qarama - qarshi 
yotgan tomonlari uzunliklari yig’indilari yarimlari ko’paytmasi, ya’ni 
2
2
d
b
c
a
S
shaklda aniqlangan. 
O’sha davr olimlari geometriya sohasida yana bir qator muim natijalarga 
erishganlar. Masalan, muntazam to’rtburchakli kesik piramida hajmi
)
(
3
1
2
2
b
ab
a
V
to’g’ri formula bilan topilgan, doira yuzini topishda ham yetarlicha aniqlikka 
erishilgan. 
Masalalar yechish usullari bilan emas mavzulari bilan sinflarga ajratilgan. 
Yechish hyech qanday izohlarsiz bo’lib, faqat olingan natijalarni tekshirish 
berilar edi. 
Matematika fani birinchi darg’alari erishgan muvaffaqiyatlarni baholar 
ekanmiz, bizlar uchun 2x2=4 kabi o’z-o’zidan ayon natija abstrakt tafakkurning
eng katta yutug’i bo’lganligini ta’kidlash joyizdir .
Eramizgacha XXX yuz yilliklarda Gizada piramidalar dastasi quriladi. 
Mana necha asrdirki bu piramidalar insonlarni hayratga solib sukut saqlab turadi. 
Eramizgacha III asrda greklar olamning yetti mo’jizasi qatoriga birinchi navbatda 
Misr piramidalarni kiritishgan edi. 

---

Ularni o’ziga xos astronomiya va geometriyadan qo’llanma deb qarashar 
edi. Bu piramidalardan juda ko’p narsalarni aniqlash mumkin.