O’zbekiston respublikasi xalq ta’lim vazirligi namangan viloyat xalq ta’limi xodimlarini qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish hududiy markazi aniq va tabiiy fanlar metodikasi kafedrasi

Operatsion tizimni yuklovchi — bu Boot Record va Sistem Bootstrap dasturli modulidir.
Odatda oddiygina yuklovchi deb ataladigan bu modul tezkor xotiraga DOS ning ushbu ikkita faylini o’qish uchun mo’ljallangan: BIOS kengaytirmaning IBMBIO.COM moduli (yoki EM BIOS) va uzilishlarni qayta ishlash moduli. Yuklovchi har bir formatlangan diskda 0-yo’lakning 0-tomonida 1-sektorda joylashadi. Yuklovchining hajmi 512 bayt, ya’ni bu uncha katta bo’lmagan dastur. Yuklovchi boshlanishida BIOS to’g’risida (firma-tayyorlovchi nomi va tizimning sana - versiyasi) va diskdagi yozuvlarning strukturasi to’g’risida (disk formata, diskdagi va klasterdagi sektorlar soni, fayllarni joylashtirish jadvallari soni va b.) xizmat ma’lumoti joylashtiriladi, keyin еsa dastur-yuklovchining o’zi joylashadi.
BIOS mashinaning doimiy xotirasi (DX) da joylashgan va shuning uchun shaxsiy komSHK ning shu modeli uchun barcha mumkin bo’lgan operatsion tizimlarning umumiy va o’zgarmaydigan qismi hisoblanadi. DЕ58 ichidagi narsani o’zgartirish murakkab ishdir va shuning uchun amalda bajarilmaydi. Lekin, kerak bo’lib qolganda, BIOS vazifalarini, qo’shimcha modullar yordamida kengaytirish yo’li bilan o’zgartirish mumkin. Bu zaruriyat quyidagi holatlarda kelib chiqishi mumkin:
• SHK ga yangi tashqi qurilmalar ulanganda;
• tezkor xotirada diskni modellashtirilganda (virtual yoki еlektron disk);
• standart bo’lmagan buyruqli protsessorni ishlatganda va b.
Bunday qo’shimcha modul IBMBIO.COM (yoki EM BIOS) bloki-dir; bu blok go’yoki BIOS ustiga qurilgan bo’lib, uning imkoniyatlarini o’zgartiradi va to’ldiradi. Bu dasturli modul tizimli diskda saqlanadi. DOS funktsiyalarining o’zgarganligi yoki to’ldirilganligi to’g’risidagi kerakli ma’lumotlar operatsion tizimga, IBMBIO.COM dasturi bilan fayl konfiguratsiyasi (DOS sozlamasi) CONFIG.SYS da saqlanayotgan buyruqlar yordamida, xabar beriladi. Har safar SHK ishga tushirilgandan keyin DOS tizimli diskning o’zakli katalogini qarab chiqadi va unda CONFIG.SYS faylini qidiradi. Agar bu fayl topilsa, u holda DOS unda joylashgan barcha buyruqlarni bajaradi.
Agar konfiguratsiya fayli yo’q bo’lsa, u holda unga kirishi mumkin bo’lgan buyruqning parametrlariga qiymatlar "indamaslik" tamoyili bo’yicha taqdim еtiladi. Konfiguratsiyaning o’zgartirilgan buyruqlari faqat SHK ning shu joriy ishlash seansi uchungina uning navbatdagi qayta ishga tushgunga qadar o’rnatiladi.
Ko’pincha BIOS modulining kengaytmasi BIOS da saqlanayotgan drayverlarni mantiqiy almashtirish va yangi drayverlarni ulash vazifalarini bajaradi.
BIOS modulining kengaytmasi yana ushbu ikkita vazifani ham bajaradi:
• DOS uzilishlarini qayta ishlash modulini yuklaydi;
• buyruqli protsessorni yuklaydi va unga boshqarishni uzatadi.
Shunday qilib, IBMBIO.COM SHK asosiy konfiguratsiyasining o’zgarishini hisobga oluvchi va tashqi qurilmalarning qo’shimcha drayverlarini saqlovchi BIOS kengaytmasidir.
Bu DOS ning markaziy bloki bo’lib, u operatsion tizimning asosiy vazifalarini — SHK resurslarini va bajariladigan dasturlarni boshqarishni amalga oshiradi.
Bu blokda resurslarni (jumladan, tashqi qurilmalarni) boshqarish drayverlar vositasi bilan boshqarishga nisbatan yuqog’iroq, darajada, ya’ni drayverlarga murojaat qilishni tashkil еtish asosida amalga oshiriladi. Ana shu tashkil еtishning boshida fayl tizimi yotadi.
DOS bazaviy blokining asosini (IBMDOS.COM fayli) yuqori darajadagi uzilishlarni qayta ishlovchilar tashkil еgadi; shuning uchun bu blok ko’pincha uzilishlarni qayta ishlash bloki yoki moduli deb ataladi.
Uzilishlarni qayta ishlash moduli IBMDOS.COM (yoki MSDOS.SYS) nomiga еga va tizimli diskda joylashgan. IBMDOS.COM SHK ning hamma resurslarini mantiqiy darajada (BIOS ni boshqarish darajasiga nisbatan yuqoriroq) boshqarish (va taqsimlash) dasturlarini o’z ichiga oladi; xususan, IBMDOS.COM da TK, bilan ishlaganda BIOS drayverlarini qims dasturlar kabi ishlatuvchi, yuqori darajadagi uzilishlarni qayta ishlovchi dasturlar joylashadi.
IBM DOS.COM ning muhim dasturlari — bu faylli tizimni boshqarish, disklar bilan qiymatlarni blokli almashtirish, asosiy xotirani taqsimlash dasturlaridir.
Buyruqli protsessor (BP) foydalanuvchining SHK bilan o’zaro ishini amalga oshiradi. U DOS fayli hisoblanadi va Command.COM nomiga еga.
O’zaro ishlash buyruqlar yordami bilan amalga oshiriladi. Buyruqlar ikki tipda bo’ladi: ichki va tashqi. Ichki buyruqlar BP ning o’zining tarkibiga kiradi va DOS yuklangandan keyin tezkor xotirada joylashadi (rezidentli buyruqlar). Tashqi buyruqlar MS DOS tarkibiga kiruvchi .EXE va .COM tipidagi fayllardir.
BP ning asosiy vazifalarilari quyidagilardir:
1. Klaviaturadan yoki buyruqli fayldan kiritilgan buyruqlarni qabo’l qilish va tahlil qilish.
2. COMMAND.COM faylida mavjud bo’lgan DOS ichki buyruqlarini bajarish.
3. MS DOS ning tashqi buyruqlarini yuklash va bajarish; DOS imkoniyatlarini kengaytiruvchi dasturlar (utilita) va .COM va .EXE tipidagi amaliy dasturlar.
Konfiguratsiya fayli yordamida operatsion tizimni kengaytirish va SHK ba’zi qurilmalarining ishlashiga ta’sir ko’rsatuvchi o’rnatuvchi parametrlarni o’zgartirish mumkin, xususan, yangi tashqi qurilmalarni ishlatish imkoniyatini ta’minlovchi drayverlarni ulash mumkin.
Tizimni konfiguratsiyalash quyidagi maqsadlarda amalga oshiriladi:
• operatsion tizimni aniq bir apparat resurslariga moslashtirish;
• foydalanuvchining hamjihatlik interfeysini optimallash va yaratish;
• DOS va SHK ning ishlash samaradorligini oshirish.
Konfiguratsiyalash CONFIG.SYS faylida berilgan ko’rsatmalar (direktivalar) bo’yicha, tizimni yuklash vaqtida amalga oshiriladi, bunda quyidagi vazifalarlar bajarilishi mumkin:
• operatsion tizimning ish rejimlarini o’rnatish;
• yangi tashqi qurilmalarning va qo’shimcha xotiraning drayverlarini ulash;
• DOS rezident dasturlarini yuqori xotiraga o’tkazish imkoniyatini ta’minlash;
• xotirani strukturlash (masalan, kiritish-chiqarish buferlari

uchun xotira maydonlarini ajratish va sh. u.), utilitalarni sozlash, tizimning sharoitlarini shakllantirish va sozlash maqsadida DOS parametrlarini o’rnatish;

• rezident dasturlarni yuklash;
• kiritish-chiqarish standart qurilmalarini identifikatsiyalash.
CONFIG.SYS fayli SHK ning barcha resurslarini (dasturli va apparatli) ma’lum chegaralarda o’zgartirish va shakllantirish imkomini beruvchi maxsus buyruqlarni o’z ichiga oladi.
SHK da ishlaganda ba’zi bir doimiy jarayonlarning bajarilishini ta’minlovchi bir hil buyruqlarni tez-tez bajarishga tuo’ri keladi. Operatsion tizim bu tez-tez takrorlanadigan buyruqlarni maxsus faylga birlashtirish imkonini beradi, bu fayl buyruqli fayl deyiladi (VAT kengaytmasi bilan, shuning uchun uni ko’pincha batch-fayl deyiladi; batch—paketli degan ma’nomi anglatadi). Buyruqli faylga kiritilgan hamma buyruqlar bu faylni bajarish ishga tushirilganda avtomatik ravishda bajariladi.
Еng muhim buyruqli fayllardan biri jarayonlarni avtoyuklash AUTOEXEC.BAT faylidir, uning bajarilishi bilan odatda DOS ni konfiguratsiyalash yakunlanadi. AUTOEXEC.BAT, tizim ishga tushgandan keyin foydalanuvchi har doim berishi kerak bo’lgan DOS buyruqlarini o’z ichiga oladi, foydalanuvchini trivial (oddiy) amallarni bajarishdan ozod еgadi.
AUTOEXEC.BAT fayliga kiritilgan buyruqlar bo’yicha quyidagi jarayonlar bajarilishi mumkin:
• operatsion sharoitni va DOS ning ish rejimlarini shakllantirishni yakunlash;
• bajariladigan fayllarni va qiymatli fayllarni qidirishning alternativ yo’llarini o’rnatish;
• tez-tez ishlatiladigan marshrutlar uchun yo’llar nomini belgilash;
• rezident dasturlarni yuklash;
• biror dasturli qobiqni, masalan, Window Commander ni ishga tushirish;
• ishchi katalogni o’rnatish;
• kiritish-chiqarish standart qurilmasini qayta belgilash;
• foydalanuvchi tomonidan ma’lumot kiritishga DOS taklifining ko’rinishini shakllantirish;
• sananing va vaqtning joriy qiymatlarini o’rnatish.