O’zbekiston respublikasi xalq ta’limi vazirligi abdulla qodiriy nomidagi jizzax davlat pedagogika instituti pedagogika psixologiya fakul’teti
II–BOB. AKA UKALIK VA OPA SINGILLIK MUNOSOBATLARI
Yüklə 0,61 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
II–BOB. AKA UKALIK VA OPA SINGILLIK MUNOSOBATLARI
PSIXOLOGIYASINING MAZMUNI 2.1. Sibling maqomining psixologik jihatlari Mashhur psixolog olim Adler oilashunoslik fanida ilk marotaba bola shaxsining shakllanishi va rivojlanishi uning oilasidagi aka-ukalar va opa- singillarning borligiga bog’liqligi g’oyasini ilgari surgan. Afsuski, bu omil Sharq xalqlari, xususan, O’zbekiston uchun o’ta muhim bo’lishiga qaramay, bizda ham, kichik oilalar xos bo’lgan G’arbda ham juda kam o’rganilgan. Psixologik adabiyotda sibling maqomi aslida (inglizcha sibling, sibs – bir oiladagi akalar va opalar ma’nosini bildiradi) – muayyan insonning muayyan oilada tug’ilishi, jinsi va tug’ruqlar orasidagi rasmiy farqni ifodalovchi tushunchani bildiradi. Bolaning sibling maqomi va uning shaxsiy ko’rsatkichlar bilan bog’liqligi masalasiga xali aniqlik kiritilmagan, ya’ni aniq ilmiy dalillar etarli emas. Shunga qaramay, ko’pgina tadqiqotchilar shaxsning sibling maqomi uning shaxsiga, er-xotinlik va ota-onalik maqomlariga, do’stlar bilan muomalasiga, ishda rahbariyat va hamkasblar bilan o’rnatadigan muloqotlarining xarakteriga ta’sir etishini o’rganishgan. Empirik ma’lumotlar bunday bog’liqliklarning to’rt turi mavjudligini ta’kidlaydi. • To’ng’ich bola, oiladagi farzandlarning kattasi, odatda ota-onasining umidi bo’lib, ota-onalar undan ko’p narsalarni kutadi va odatda u bu umidlarni oqlaydi ham. Undagi muvaffaqiyatlarga bo’lgan intilish, o’qish va kasb-hunar egallash yo’nalishidagi yutuqlari va unga erishish imkoniyatlari ham odatda yuqori bo’ladi. Uning muvaffaqiyatlari nafaqat ota-onaning kutishlariga bog’liq, balki ma’lum vaqt erkalatilgan bolaning, keyinchalik “taxtdan tushishi”, mavqening birdan o’zgarishi va kutishlar tizimining ham shunga yarasha boshqacha bo’lib qolishi bilan bog’liqdir. Buni Adler iborasi bilan aytganda, “detronizasiya”, ya’ni taxtdan ayrilishi deb atash mumkin. Chunki ukasi yoki singlisi paydo bo’lgandan so’ng, ota-onasining e’tibori birdan boshqa bolaga qaratilib, unga munosabat o’zgarib qolganligini bola o’ziga xos qayg’urish bilan his qiladi. Lekin ota-onaning 35
e’tibori va mehriga qaytadan erishish maqsadida u harakat qila boshlaydi. Agar to’ng’ich farzandning uka ko’rgandan so’ng paydo bo’ladigan deprivasiyasi kuchli bo’lsa-da, o’zini ko’rsatish uchun ichki imkoniyatlari, layoqati etarli bo’lmasa (ba’zan to’ng’ich farzand nimjonroq bo’ladi), unda bolaning xulqida keskin salbiy o’zgarishlar ro’y bera boshlaydi, masalan, ukasini yomon ko’rib, unga ziyon etkazishga harakat qiladi, injiqligi bilan ota-onasini xafa qiladi, ovqat emaydigan, o’zi mustaqil ravishda uxlamaydigan, hatto, hojatga chiqmaydigan, aytilganlarni bajarmaydigan o’jar bo’lib boradi. Hayotda shunday voqealar ham kuzatilganki, endi tetapoya bo’lib, mustaqil harakatlar qila boshlagan to’ng’ich farzand ukasini itarib yuborishi, og’ziga yomon narsalarni solib qo’yishi, beshikda uxlab yotgan bolani yiqitish holatlari bo’lgan. Ya’ni, ota-onaning domimiy mehri etishmayotganligini his qilgan bolada rashk hissi uyg’onadi, uning sababchisi esa yangi dunyoga kelgan ukasidir. Shunga qaramay, aksariyat to’ng’ich farzandlar ota-onasining ziyrakligi, o’zida paydo bo’lgan ko’nikma tufayli yangi sharoitga moslashadi, sekin-asta ukasiga mehr qo’yadi, unga g’amxo’rlik qilishdan rohatlanadigan ham bo’lib qoladi. Bu unga foyda keltiradi ham: kelajakda u turli toifa insonlar, jumladan, kattalar, obro’li insonlar bilan kelishib ishlashga harakat qiladigan, ularning ko’ngliga qaraydigan, uyida ko’rganlari ko’chada qaytarilmasligiga harakat qiladigan, moslashuvchan bo’lib o’sadi. Odatda bunday bolaning tengqurlari orasida o’ziga xos mavqei bo’ladi. Yoshligidan ota-onaning yuzi-ko’ziga qarab, ularning munosabatini his qilishga o’rgangan bola kelajakda o’qituvchisi yoki rahbarining ham yuzi-ko’ziga qarab, muomala qilishga o’rganadi. Ota-onalik maqomiga aloqador munosabatlarni tashqarida boshqalarga ham qo’llashga ko’nikib boradi. Shuning uchun to’ng’ichlarda kirishimlilik, kichiklarga g’amxo’rlik, mustaqil qarorlar qabul qilishga, mas’uliyatni bo’yniga olish va liderlikka moyillik rivojlanib boradi. Shuning uchun ham jamiyatda rahbar lavozimlarda ishlayotgan, siyosiy
va jamoatchilik idoralarini boshqarayotganlarning aksariyati oilada to’ng’ich farzand ekanligi o’rganilgan. Masalan, Amerika Prezidentlarining yarmi, 20 nafardan ortiq avstronavtlar oilada
36
to’ng’ich farzandlar bo’lishgan. Odatda oilada o’sayotgan o’g’il bolalarning to’ng’ichi erkaklar jamoasini (masalan, harbiy, xalqaro, siyosiy tashkilotlar), singillari bo’lgan akalar xotin-qizlar jamoasini (maktab, shifoxona), va shunga o’xshash opalar ham mantiqan mos ravishda jamoalarni muvaffaqiyatli boshqaradigan rahbarlar bo’lib etishadi. Nikoh borasida esa o’rtancha farzand ancha kelishib, baxtli yashashga moyil bo’ladi. Shuni ham ta’kidlash joizki, ayrim holatlarda aynan to’ng’ich farzandlar ba’zan jamiyatda muammoli, tarbiyasi og’irlar kategoriyasiga tushib qoladi. Bunga yo ota-onaning katta farzandidan umidlarining haddan ziyod og’irligi yoki “detronizasiya” jarayonining bola tomonidan salbiy idrok etilishi sabab bo’ladi. • Ikkinchi farzand (yoki o’rtancha) odatda kattalarga tobe, o’zgalar ko’magiga muhtoj,
adolatsizlik, xaqsizliklar va qattiqlikka chidamsiz, boshqalarning munosabatlarini injiqlik bilan qabul qiladigan bo’lib o’sadi. U akasi yoki opasiga qarab, uning soyasida ayyorroq, epsizroq bo’lib ko’rinadi, chunki tug’ilganidan yonida undan kattalar borligiga u ko’nikib boradi. O’rtancha farzandlardan yaxshi san’atkorlar, sportchilar, diplomatlar, odamlar bilan ishlashga ustasi farang rahbarlar etishib chiqishi ham mumkin. • Kichik farzand umrining oxirigacha o’zini kichikman, deb his qilishga moyil bo’ladi, uni hech kim hafa qilishi mumkin emas. Hamisha g’amxo’rlik og’ushida bo’lgan kichkintoy, kelajakda ham hamma erda o’zini muhofazada, xavfsizlikda his etishga moyil bo’ladi va buni o’zgalardan talab ham qiladi. Ularning kayfiyati ko’pincha yaxshi bo’lib, yon-atrofidagilar bilan yaxshi muomalaga kirisha oladi. Odatda kichik farzandda muvaffaqiyatga erishish motivasiyasi kuchli, raqobatbardoshlik talab etilgan sharoitda u chidamliroq bo’ladi. Afsuski, ularning nikoh borasida omadlari kamroq bo’lishi kuzatilgan, oilada kichik farzand bo’lganlar salga ajralishni o’ylaydi, chunki ulardan yaxshi vafodor, chidamli er yoki xotin chiqmaydi. Shu bois, turmush qurishga ham unchalik shoshmaydi, chunki o’ziga mas’uliyatni olishni yoqtirmaydi. • Yagona farzandning sibling maqomi to’ng’ichnikiga yaqin. Ota- onaning umidlari va orzu-havaslarini bilib katta bo’lgan bola ko’p sohada, ayniqsa, 37
intellektual sohada katta muvaffaqiyatlarga erishishi mumkin, lekin odatda juda o’zini yaxshi ko’radigan, egoist bo’lib qolishadi. Ular jamiyatda ham xato qilib qo’yishdan qo’rqmaydi, muvaffiqiyat sari dalil yuradi, lekin har doim ham unga erisholmaydi, chunki odamlar bilan kirishimli emas. Shuning uchun o’zbeklarda “yagona farzand – farzand emas”, degan gaplar bor, ular ota-onaning kuyib-pishib, unga barcha imkoniyatlarni yaratib, yaxshi ko’rayotganligining qadriga etmaydi. Bu kelgusida ham boshqa insonlarga nisbatan munosabatda o’z aksini topadi, keksayib qolgan ota-onaga to’ng’ich farzand qanchalik mehribon bo’lsa, yagona farzand buning aksi bo’lib, otasi va onasi vafotidan keyin ham ulardan xafa bo’lib yuradi, “nega meni tashlab ketishdi?”, deb. Shuning uchun yaxshi oila uchun kamida ikkita farzandning bo’lishi va ular o’rtasida yaxshi
o’zaro munosabatlarning qaror topishi shaxs uchun ham, oila va jamiyat uchun ham foydalidir. • Siblinglar raqobati hodisasi G.T. Xomentauskas tomonidan fanga kiritilgan va o’rganilgan. Bunda bolalarning o’zaro munosabatlari, qachon bir- biriga raqib, qachon birlashishlari o’rganilgan. Masalan, oilaviy inqirozlar paytida, ota-ona qazo qilganda yoki xastalanib qolganda ular albatta bir-biriga muruvvat qiladi, jipslashadi. Aksariyat hollarda esa, ayniqsa, rivojlangan mamlakatlarda ko’pincha bitta ota-onaning farzandlari o’rtasida o’ziga xos tarang munosabatlar kuzatilgan. Bu narsa o’sha jamiyatlardagi shaxsiy avtonomiya fenomeni bilan bog’liq bo’lib, har bir inson ilk yoshlikdan faqat o’z manfaati uchun yashaydi va kurashadi. Bunday sharoitda sibling munosabatlarining faqat ijobiy bo’lishiga erishish ancha mushkul. O’ziga xos demokratiya muhiti oilalarda barqaror bo’lgan o’zbekistonliklar millati, irqi, kelib chiqishi va iqtisodiy maqomidan qat’iy nazar, albatta, oilada ikki va undan ortiq farzand bo’lishiga intiladi va bolalar o’rtasidagi munosabatlarni ijobiy tarzda yo’lga qo’yish, oilaviy rollar taqsimoti borasidagi ishlarga alohida mas’uliyat bilan qaraydi. Bunda er-xotin momolar va bobolar o’gitlaridan, asriy an’analar samarasidan o’rinli foydalanishga intiladi. Hukumatning bu boradagi demografik siyosati ham oilalar manfaatiga hamohang, yagona farzand mamlakat 38
iqtisodi va uning istiqboli uchun etarli emas ekanligini bizda hamma tushunadi. Oilaning kelajagi, uning shaxs bo’lib kamol topishi ko’p jihatdan ota-ona oilasi, u to’g’rida farzandda shakllangan tasavvurlarga bog’liq ekanligi psixologlar tomonidan ancha batafsil o’rganilgan. Tadqiqotlarda aniqlanishicha, bolaning o’z oilasi to’g’risidagi tasavvurlari ko’pincha ota-onaning tasavvurlari va asl holat bilan qisman mos keladi. Odatda ota-ona o’z farzandi uchun qo’lidan kelgan barcha choralarni ko’rayotganday, buni bola anglashini va undan hamisha minnatdor bo’lishi kerakligini kutadi, lekin bolalar bu xususda turlicha tasavvurga ega bo’ladilar. Mehribon ota-ona og’ushida ayrim bolalar o’zlarini baribir yolg’iz, kemtik, kamsitilgan his etadi. G.T. Xomentauskas (1989) oilada ota-ona xulq- atvori va bolaning bu xatti-harakatlarni idrok qilishi va ota-onaga munosabatining 5 ta asosiy ko’rinishlarini tahlil qilgan: • Ota-ona va bola munosabatlari demokratik tamoyillarda amalga oshadigan oilada bolada o’zi va ota-onasi to’g’risida quyidagicha tasavvur shakllaandi: “Meni sevishadi va men kerakman, shuning uchun men ham ularni juda sevaman”. Bunday bola psixologiyasi va xarakterida ustuvor fazilatlar sifatida adekvat o’z-o’zini baholash va insonlarga ishonch, har qanday yaxshi narsalardan, jumladan, ota-ona bilan yaqin, samimiy munosabatlar quvonish, o’ziga ishonch, xatoliklardan cho’chimaslik, ayb ish qilib qo’yganda ham unchalik qayg’urmaslik, zaruratga qarab iltimoslar qilish va bunda real ko’mak olishga umidvorlik, ota- onaning hayotdagi o’rni va ishonchlarini, umid va istaklari bilan hisoblashish kabilarni sanash mumkin. • Bolaga nisbatan haddan ziyod mehribonlik (giperproteksiya), e’tibor ko’rsatilgan oilada bola “Meni sevishadi va men kerakman, ular meni deb yashashadi”, degan tasavvur mavjud bo’ladi. Bunday oilada bolalar o’zining borligidan, tug’ilganligidan mag’rurlanib yashaydi va shuning uchun har qanday tilak va xohish amalga oshishiga ishonadi. Odatda bunday bolaning tug’ilishini ota-ona uzoq vaqt kutgan bo’ladi va buni ular hadeb bolaga eslataveradi, shuning uchun ham bola juda egoist bo’lib ulg’ayadi, ota-onasining nochorligi to’g’risidagi tasavvur o’zining ko’p narsalarga qodirligi bilan uyg’unlashadi. Tantiq bolada o’zi 39
to’g’risida go’yoki o’ta iqtidorli ekanligi fikri ustuvor bo’ladi, chunki ota-ona uning ayrim, ahamiyatsiz yutuqlarini ham osmonga ko’taradi. • Yuqoridagi holatning aksi, ya’ni, bolaga nisbatan e’tiborsizlik, mehrsizlik bo’lgan oilada bolaning tasavvuri quyidagicha bo’ladi: “Meni yoqtirishmaydi, lekin men o’zim harakat qilib, ularga yaqinlashishim kerak”. “Men yaxshi bola emasman”, degan tasavvur odatda bolada qator jiddiy salbiy sifatlarning paydo bo’lishiga olib keladi. Masalan, o’ziga bo’lgan bahoning pastligi, o’zini aybdor deb hisoblashning yuqoriligi, ko’p narsalardan hadiksirash, ayb ish qilib qo’yishdan cho’chish, kayfiyatning beqarorligi va shunga o’xshash. Bunday oilada ma’naviy muhit yaxshi bo’lmaganligi sababli bola salga yig’laydigan, “qo’rqqan oldin musht ko’taradi”, deganlariday, har bir yaxshi yoki yomon ishni qilib qo’yib, o’zini oqlashga intilish psixologiyasi paydo bo’ladi. Aslida bola o’zining kutilmagan ekanligini, ota-onalari uni vaziyat
taqozosi, tasodif
tufayli dunyoga
keltirishganligini yaxshi biladi. Chunki bu haqda ota-onalar uning oldida gapiraveradilar. • Ota-ona mehriga to’ymagan, unga erisholmagan bola salbiy hissiy kechinmalarning keyingi bosqichiga o’tadi: “Sizlar meni xafa qilyapsizlar, men ham shunga munosib javob beraman”. Bunday sharoitda bola ataylab, ota-onasiga yoqmaydigan qiliqlar qiladi, aytganlarining teskarisini bajaradi, tobora ota-ona uchun ham u bilan bo’ladigan muloqotlar og’ir botadigan bo’lib boradi. Qasoskor bola ko’pincha ota-ona talablarining teskarini qilib, ularning asabiga tegadigan, boshqarib bo’lmaydigan qaysar va ko’pincha jinoyat yo’liga ham kirib ketadigan insonga aylanadi. • Ba’zan ota-ona mehrsizligidan aziyat chekkan bola kurashib charchaydi: “Meni sevishmaydi, kerak emasman, meni tinch qo’yinglar”, degan ma’noda bola o’z nochorligini ifodalay boshlaydi. Bunday oiladagi vaziyat juda og’ir bo’lib, bola o’zini yolg’izlikka mahkum etadi, hammadan qochadi, o’smirlar o’rtasida sodir bo’ladigan suisid holatlarining aksariyati ana shu psixologik vaziyatdan kelib chiqadi. Bolani asrab olish. Ayrim holatlarda bola begona shaxslar tomonidan asrab
40
olinadi va qonuniy ro’yxatdan o’tkaziladi. Bunday holatlarda ota-ona – bola munosabatlarida sun’iylik elementlari ko’p bo’ladi, chunki agar bolani chaqaloqligidan asrab olgan bo’lsa, bola ularni tabiiy idrok etaveradi. Lekin ota- ona uchun unga ko’nikish muammosi yuzaga keladi. Shu sababli ham bunday oilalardagi shaxslararo munosabatlar ko’p hollarda yashirin yoki ochiq ravishda tarang bo’ladi. Bolani saqlab olgan er-xotindagi ota-onalik motivasiyasi aslida boshqa toifalardan qolishmaydi. Ba’zan hattoki, kuchli ham bo’ladi. Chunki asrab olishga majbur qilgan motivlar bepushtlik, kech turmush qurish yoki o’z farzandining nobud bo’lganligi bo’lishi mumkin. Shuning uchun bunday oilalardagi ota-onaning tarbiya uslubi giperproteksiyaga, hattoki, haddan ziyod giperproteksiyaga o’xshaydi va shunga yarasha salbiy oqibatlarga ega. Yana bir sabab – odatda bola asrab olishga axd qilgan er-xotinlar bolani kutadilar, kutishlar mutivasiyasi qanchalik kuchli bo’lsa, bolani erkalatib yuborish yoki unga nisbatan talabalar qo’yish shunchalik katta bo’ladi. Uchinchidan, bola boshqa insonlardan dunyoga kelgani uchun uning genlarida o’sha haqiqiy, tabiiy ota-onaning sifatlari bo’lib, u ba’zan asrab olgan ota-onaga o’xshamaydi. Texass shtatida 10 yil mobaynida o’tkazilgan tadqiqotlar natijasini tahlil qilgan rus olimasi Ravich-Sherbo I.V. (2002) bunday bolalardagi shaxsiy va intellektual ko’rsatkichlar tabiiy ota-onalar sifatlariga asrab olgan ijtimoiy ota-onalarnikiga nisbatan ancha yaqin bo’lishini isbotladi. Ya’ni, qanchalik urinmasin, asrandi bolada o’sha tuqqan onasi va otaning sifatlari ko’rinaveradi. Ayrim ko’nikmalar, odatlar, xarakter xususiyatlari asrab olganlarga yaqin bo’lishi mumkin. Shu bois ham ba’zi asrab oluvchi ota-onalar muayyan muddatdan keyin asrandini etimxonalarga qaytaradilar, bu bilan ular bolaning kelgusi taqdiriga yanada murakkab chizgilarni belgilaydi, dilini og’ritadilar. Asrandi bolalar muammosi O’zbekistonda ham mavjud. Bizda hozirgi paytda 7 mingdan ziyod bola yaqin qarindoshlar yoki mahalladagi oliyjanob insonlar tarbiyasidadir. Ular soni Mehribonlik uylaridagi chin etimlar sonidan ortiqligi xalqimizning asl tabiatidagi odamiylik, oliyjanoblik xislatlari bilan bog’liq. Lekin 41
nima bo’lganda ham bizda bolani o’z ota-onasi tarbiyasiga berish an’anaga aylangan. Oilaviy etimxonalarda ham yaqinlarning etim bolalari va turli sabablarga ko’ra ota-onadan judo bo’lgan qo’shni bolalar tarbiyalanadilar.
Yüklə 0,61 Mb. Dostları ilə paylaş:
|