O‘zbekiston respublikasi xalq ta’limi vazirligi o‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi

O’zbekistonda maktabgacha 
ta’limning vujudga kelishi va 
taraqqiyot bosqichlari 

---

29 
(ustunga osilgan) o‘rnatildi va xilma-xil o‘yinchoqlar tayyorlandi. Maydonchada gulzor katta 
o‘rinni egallab, bolalar o‘zlari o‘simliklarni parvarish qilishardi.
1891-1903 yillar davomida mablag‘ yo‘qligi sababli bog‘cha bir necha marta 
yopilgan. Ta’lim-tarbiyaga oid ilg‘or g‘oyalarning ta’siri ostida Toshkentda 1903 yil fevral oyida 
“Oilaviy ta’lim-tarbiyaviy to‘garagi” tashkil qilindi. To‘garak Harbiy ministrlik va Xalq maorifi 
tomonidan tasdiqlangan Ustav asosida ish boshladi. U o‘z oldiga quyidagi vazifalarni: 
1. Bolalarga ta’lim-tarbiya berish usullarini rivojlantirish va takomillashtirishda yordam 
berish; 
2.
Pedagoglar bilan ota-onalarni va bolalar tarbiyasi ishini boshqaradigan kishilarni(oila, 
maktab va bolalar bog‘chasining yagona tarbiyaviy ta’sir etishini belgilash maqsadida) bir-
birlariga yaqinlashtirishni qo‘yadi. 
Bu to‘garakda maktabgacha seksiyasi ham faoliyat ko‘rsatgan. Ta’lim-tarbiya to‘garagi 
yuzaga kelgunga qadar bolalar bog‘chasining tarbiyaviy ishida muayyan pedagogik tizim yo‘q edi, 
shu sababli to‘garak a’zolari bolalar tarbiyasi bilan bog‘liq masalalarni muhokama qilishar edi. 
Bolalar birinchi marta 4-yoshdan 6-yoshgacha va 6-10 yoshgacha bo‘lgan ikki xil yosh 
guruhlariga bo‘lindi. Mashg‘ulotlar, o‘yin va ko‘ngil ochishlar programmasi belgilab qo‘yildi. 
Harakatli o‘yinlar, xor bo‘lib aytiladigan ashula, o‘qish, rasm chizish, loy va plastilindan narsalar 
yasash, gimnastika mashqlarini reglamentga soladigan jadval tuzildi. Ota-onalarning talabi bilan 
fransuz va nemis tillari o‘rgatilgan, bu ishlarni mutaxassislar tomonidan tekin amalga oshirilgan. 
Ta’lim-tarbiya to‘garagi bolalar bog‘chasida tarbiyaviy ish saviyasini oshirishga yordam 
berdi. Tarbiyaviy ish mazmuniga muayyan tizim, xilma-xil ish shakllari kiritildi. Lekin maxsus 
tayyorgarlikka ega bo‘lgan tarbiyachilar bo‘lmaganligi sababli ko‘pincha bog‘cha tarbiyaviy 
ishining mazmuni betartib amalga oshirilar edi. 
1903-1914 yillar davri maktabgacha tarbiya sohasidagi ta’lim-tarbiya g‘oyalarining jadal 
suratda o‘sishi bilan xarakterlanadi. Sirdaryo, Samarqand, Toshkent shahrida bolalar bog‘chalari 
kabi ayrim bog‘chalar yuzaga keldi. 
1909-1910 yillarda va keyinchalik xususiy bog‘chalar paydo bo‘ldi: bu bog‘chalarda 6-
yoshdan boshlab bolalarni asosan gimnaziyaga o‘qishga tayyorlanar edi. Bunday bolalar 
bog‘chalari xususiy uylarda ochilar va tamomila ota-onalar ta’minotida bo‘lgan. Ma’lumotga ega 
bo‘lgan va chet tillarini biladigan o‘qimishli xonimlar tarbiyachi edilar. Ammo mazkur bolalar 
bog‘chalari faqat badavlat ota-onalarning ehtiyojini qondirgan edi. Davlat tomonidan ijtimoiy 
bolalar bog‘chalari faqat 1917 yildan keyingina yalpi tarzda tashkil etildi. 
1917 yil 20 noyabrda Xalq Komissarlari tomonidan “Maktabgacha tarbiya yuzasidan 
Deklaratsiya” e’lon qilinib, unda: “Bolalarni ijtimoiy tekin tarbiyalash bolaning birinchi tug‘ilgan 
kunidan boshlanadi” – deyilgan edi. 
Maktabgacha tarbiya butun xalq maorifi tizimining birinchi bo‘g‘ini va tarkibiy qismi 
bo‘lib qoldi. 1919 yilda qabul qilingan Davlat dasturlarida xalq maorifi sohasida ijtimoiy tarbiyani 
yaxshilash va xotin-qizlarni ozod qilish maqsadida maktabgacha ta’lim-tarbiya tarmoqlarini 
vujudga keltirish haqida fikr yuritildi. Davlatning bu umumuiy siyosiy yo‘li asosida Turkiston 
ASSR Maorifi Xalq Komissarligi oldida davlat maktabgacha ta’lim-tarbiya tarmoqlarini vujudga 
keltirish, metodik ko‘rsatmalar ishlab chiqish, kadrlar tayyorlash va b. mas’uliyatli vazifalar paydo 
bo‘ldi. 
Turkistonda dastlabki davlat bolalar bog‘chalari 1918 yilning ikkinchi yarmida tashkil 
etila boshlandi. 1918 yil 20 oktyabrda Turkiston Maorif xalq komissarligi qoshida Respublikadagi 
maktabgacha tarbiya sohasida barcha tadbirlarni amalga oshirish uchun ma’muriy organ sifatida 
maktabgacha tarbiya bo‘limi tashkil qilindi. Xuddi shu yilda viloyat xalq maorifi bo‘limlarining 
qoshida maktabgacha tarbiya bo‘limlari tashkil qilingan. Bu tadbir Respublikada maktabgacha 
tarbiyaning jonlantirishga yordam berdi. 
Maktabgacha tarbiya bo‘limlarining faoliyati uch asosiy yo‘nalishdan: 

---

30 
1.
Bolalar bog‘chalarini ochish, ularni binolar, mebel va jihozlar bilan ta’minlash; 
2.
Maktabgacha tarbiya xodimlari, shu jumladan mahalliy, milliy vakillaridan kadrlar 
tayyorlash; 
3.
Ota-onalar o‘rtasida tashviqot tushuntirish ishlarini olib borishdan iborat edi. 
“Maktabgacha tarbiya bo‘limi to‘g‘risi”da Nizom qabul qilindi va unda bo‘lim 3-yoshdan 
8-yoshgacha bo‘lgan maktabgacha yoshdagibolalar tarbiya muassasalariga boshchilik qiladi, 
mavjud muassasalar ishining borishini kuzatadi. Yangi bolalar bog‘chalari, yaslilar, bolalar uylari, 
maktabgacha yoshdagi bolalar uchun umumiy yotoqxonalar, bolalar yozgi koloniyalari ochildi, 
bolalar bog‘chalari rahbarlari, enagalar va kadrlar tayyorlash maqsadli kurslari tashkil qilindi.
O‘zbekistonning tub joy aholisi bolalarini maktabgacha ta’lim tashkilotlariga jalb etish 
uchun kurash juda murakkab va qiyin sharoitda olib borildi. 1918 yilda Toshkentning sobiq eski 
shahar qismida o‘zbek bolalari uchun 4 ta bog‘cha ochishga muvaffaq bo‘lindi: 
1-bog‘cha – Shayxontoxur dahasida (Hasanova (mudira), Mahsuma Qoriyeva, Robiya
Abdurashidova (tarbiyachi) 
2-bog‘cha – Xo‘ja ko‘chasida (Anvara Yausheva (mudira) 
3-bog‘cha – Ko‘kcha dahasidagi Langar ko‘chada ochilgan 
4-bog‘cha – Beshyog‘och dahasida (Qodirxonov (mudir) 
1920 yilda Turkiston Respublikasida 71 ta bolalar bog‘chasi, shu jumladan, mahalliy 
aholi bolalari uchun 16 ta bog‘cha va 12 ta bolalar maydonlari tashkil etilib, bulardan 4 tasida 
o‘zbek va boshqa mahalliy millatlarning bolalari tarbiyalana boshlandi. O‘sha davrda 
maktabgacha ta’lim-tarbiya tizimida jami 6394 bola tarbiyalanar edi. 1921 yilga kelib bolalar 
bog‘chalarining soni 105 taga, shu jumladan, mahalliy millatlarning bolalari uchun bog‘chalar 32 
taga yetdi. Bolalar bog‘chalarida tarbiyalanuvchilarning soni qariyib 8000 kishiga yetdi, ulardan 
2000 dan ko‘prog‘i mahalliy millatlarning farzandlari edi. 
Ulug‘ vatan urush yillarida O‘zbekistonda bolalar bog‘chalari va bolalar
maydonchalarining tarmog‘i deyarli ikki barobar kengaydi. 1994 yil 1-yanvariga kelib, 
maktabgacha ta’lim-tarbiya tizimida 54 ming bola tarbiyalandi. Ana shu maqsad uchun davlat 
tomonidan 77 million so‘m ajratildi. Bu yillarda O‘zbekistonning bolalar bog‘chalarida ko‘chirib 
keltirilgan 16.000 dan ko‘proq bolalarni tarbiyalandi. Shuningdek, ota-onasiz qolgan qariyb 400 
nafar bolani vasiylikka olish tamoyiliga 
muvofiq boqib, tarbiyalab katta qilindi. 
“Maktabgacha ta’lim pedagogikasi” fani 
maktabgacha 
ta’lim-tarbiyaning 
umumiy 
qonuniyatlari, 
muayyan 
jamiyatda yagona 
ijtimoiy 
maqsadga 
muvofiq 
maktabgacha 
yoshdagi bolalarni tarbiyalash hamda unga ta’lim berishning mohiyati va muammolarini 
o‘rganadigan fan. Maktabgacha ta’lim pedagogikasi ijtimoiy fanlar tizimiga kiruvchi fan sanalib, 
maktabgacha yoshdagi bolalarni jismoniy va ruhiy kamolotini tarbiyalash, unga ta’lim berish 
muammolarini o‘rganadi.
“Maktabgacha ta’lim pedagogikasi” tug‘ilgandan to yetti yoshgacha bo‘lgan 
bolalarga har tomonlama tarbiya berish qonuniyatlarini o‘rganadi va MTT sharoitida ta’lim-
tarbiya ishini tashkil etishning mazmuni, shakl, metod va vositalar hamda maktabgacha yoshdagi 
bolalarning yosh va o‘ziga xos xususiyatlarini hisobga olgan holda ularning har tomonlama uyg‘un 
rivojlanishini ta’minlashga qaratilgan shart-sharoitlarni ishlab chiqadi. 
U maktabgacha ta’lim tashkiloti, oila va maktab ishidagi izchillikni ta’minlaydi hamda 
bolalarni maktab ta’limiga tayyorlaydi. 
Mazkur fan “Umumiy pedagogika”ning alohida sohasi bo‘lib, uning umumiy 
qonuniyatlari, tamoyillari, metodologik asosi, tashkiliy shakl, metod va vositalariga tayanadi. 
“Maktabgacha ta’lim pedagogikasi” fani maktabgacha yoshdagi bolalarga yaxlit tarbiya berishni