O'zbekistonda sement sanqati

3. So`ndirilgan oxak 
 
Ohakni so'ndirish jarayonlari. Ohakni so'ndirishdan maqsad - tuyilgan 
ohak olishdir.
Mayda ohakning, ya'ni yarim tayyor mahsulot hisoblanadigan kesakning 
qaynama-ohakdan farqi shuki, u bogiovchi sifatida ishlatilishi mumkin. Qaynama-
ohak suv ta'sir qilganda o'z-o'zidan parchalanib, kukunga aylanadi. 
Nihoyatda mayda mahsulot olish uchun juda oz energiya sarf qilinishi va 
so'ndirish qurilmasi oddiy bo'lgani uchun ohak maydalashning bir necha ming 
yillardan beri ma'lum boigan bu usuli keng qo'llanib kelinmoqda.
Qancha suv quyilganiga qarab ohakni juda mayda quruq kukun va ohak-
xamir holatida so'ndirish usullari bor.

---

27 
Ohakni so'ndirish jarayoni quyidagi reaksiya natijasida sodir bo`ladi: 
CaO + H
2
O = Ca(OH)
2
+15,5 kkal. 
O'ngdan chapga yo'nalgan chiziq reaksiya qaytar reaksiya ekanligini 
ko'rsatadi, ya'ni tegishli sharoitlarda awaliga hosil bo'lgan kalsiy oksidi gidrati 
Ca(OH)
2
ning kalsiy oksidi (CaO) va suv (H
2
O) ga parchalanishi mumkin. Ohakni 
so'ndirayotganda juda ko'p, ya'ni 1 gramm-molekula ohakka 15,5 kkal yoki 1 kg 
dan 277 kkal issiq ajraladi. So'ndirilayotgan mahsulot harorati ko'tarilib ketishi 
natijasida Ca(OH)
2
parchalanishi mumkin. Lekin 547°C haroratda, ya'ni suv 
bug`larining Ca(OH)
2
ustidagi parsial bosimi atmosfera bosim bilan 
tenglashganidagina batomom parchalanadi. Parchlanish ancha past, qariyb 300
o
C 
haroratda ham sezilarli bo`lishi mumkin. 
Muhit yetarli darajada ancha nam bo`lsa va harorat ko`tarilishiga yo`l 
qo`yilmasa, jarayon talab qilingan yo`nalishda o`tadi va qaytar reaksiya 
bo`lmaydi.Ohakni so`ndirayotganda ana shu narsa hisobga olinadi. 
Kesak-ohak so`ndirish vaqtida hosil bo`ladigan suv bug`larining 
dispergirlash, ya`ni parchalab bo`lib yuborish ta`siri natijasida zarrachalarining
o`rtacha o`lchami 0,01 mm dan oshmaydigan nihoyatda mayda kukunga aylanadi.
Ohak zarrachalarining ich-ichiga kirib ketgan nam CaO bilan o`zaro kimyoviy 
ta`sir etishuvida ajralib chiqqan issiqlik suvni bug`ga aylantiradi. Bug` hajmi suyuq 
faza hajmiga qaraganda keskin kengayishi natijasida ohak zarrachalarida ichki 
cho`zuvchi zo`riqishlar paydo bo`ladi va ohak maydalanadi. Natijada so'ndirish 
mahsuloti (kukun ohak) yanada g'ovaklashadi va uning tashqi hajmi so'ndirilmagan 
ohak hajmiga nisbatan kengayadi. Hajmining taxminan 2-3,5 baravar kengayishi 
ohak sifatiga bog'liq bo'ladi (1-nav oz magnezialli ohak hajmi hammadan ko'p 
kengayadi). 
Ohakni kukun ohak, ya'ni po'k mayda zarrachali quruq kukun holigacha 
so'ndirayotganda, nazariy jihatdan hisoblaganda so'ndirilmagan ohak og'irligining 
32,1% gacha suv talab qiladi. Biroq suv juda ko'p bug'lanishini hisobga olib, uning 
miqdori ohak tarkibidagi kalsiy oksid miqdoriga qarab 2-2,5 baravar ko'paytiriladi, 
ya'ni o'rtacha hisobda qaynama-ohak og'irligining 60-75% gacha suv qo'shiladi. 
Tarkibida kalsiy oksidi ko'p bo'lgan ohaklarga magnezial, dolomit ohaklarga 
nisbatan ko'p suv talab qilinadi. 
Ortiqcha suv ohakni so'ndirayotganda ajralib chiqqan issiq ta'siridan 
bug'lanib ketadi. Natijada so'ndirilgan mahsulot quruq kukundan iborat bo`lib 
qoladi. 
Ohakni ohak xamiri holatiga qadar so'ndirish uchun kukun ohak holigacha 
so`ndirayotgandagiga qaraganda ancha ko`p suv solinadi. Bu holda ham suv 
miqdori ohak tarkibida CaO va magniy oksidi bilan gil aralashmalardan qancha 
borligiga bog`liq. Ammo o`rtacha hisobda 1 og`rlik qism qaynamaga 2-3 og`rlik 
qism suv sariflanadi. 
Ohak so`ndirish tezligi va natijalari esa uning kimyoviy tarkibi, kuydirish 
harorati va rejimiga, ohak qancha saqlangani va so`ndirish uchun qancha suv 
solinganiga bog`liq bo`ladi. 
Havoda qotadigan ohakning asosiy qismini kalsiy oksidi tashkil qiladi. Biroq 
yuqorida aytib o`tilganidek, ohakda CaO dan tashqari ozmi-ko`pmi magniy oksidi 

---

28 
va gil aralashmalar bo`ladi. Ularning bir qismi CaO bilan kimyoviy birikma tarzida 
birikishi mumkin, qolgan qismi esa erkin holda qoladi. MgO va gil aralashmalar 
borligi sababli so`ndish jarayoni sustlashadi va so`ndirilgan ohak sifati 
yomonlashadi. Ulardan qancha borligiga qarab, kuchli ekzotermiyaga ega bo`lgan, 
tez so`nadigan va plastic, mayda dispers (ushlab ko`rganda yog`li) xamir hosil 
qiladigan ohak yoki so`ndirganda kam issiq chiqaradigan, sust so`nadigan va 
so`nish mahsulotida parchalanmagan yirik zarrachalar ko'p uchraydigan shirasiz 
ohak hosil qilinishi mumkin. Shuni nazarda tutish kerakki, qurilishbop qorishmalar 
tayyorlayotganda shirali ohak shirasiziga qaraganda kam talab qilinadi. 
Magniy oksidi 5% dan ortiq bo'lsa, ohak sezilarli darajada shirasizlanib 
qoladi. 3 - 4% dan ortiq gil aralashma bo`lsa, ohak odatda ancha shirasizlanadi. 
Ohak magniy oksidi tufayli shirasizlanishiga sabab shuki, MgO sekin so'nadigan 
modda, kuydirish harorati oshishi bilan uning so'nish jarayoni yanada sekinlashadi. 
Bug' bosim ortishi bilan magniy oksidining so'nish jarayoni keskin 
kuchayishi aniqlangan. Shu tariqa, so'ndirishning avtoklav (14 atm gacha bug' 
bosimida) usuli paydo bo'ldi. Bu usul MgO dan ko'p bo'lgan taqdirda ham 
nihoyatda sifatli mahsulot olishga imkon beradi. 
Ohakning so'nish tezligi suv haroratiga ham bog'liq. Chunki sovuq suv 
ishlatganda issiqning anchagina qismi ohak bo'laklarini maydalab yuboradigan 
bug'ning hosil bo'lishi uchun emas, balki suvni isitishga sarf bo'ladi. Bug' hosil 
bo'lish jarayoni sekinlashsa, hosil bo'lgan kalsiy gidrat oksidining ohakning 
gidratlanmagan zarrachalari yuzasida qatlamlanib qolishini keltirib chiqaradi. 
Shunda suvning yangi zarrachalar yuzasiga o'tishi qiyinlashadi. Natijada so'ndirish 
jarayoni sekinlashadi. Ohak aralashtirib turilganda, bu jarayon unchalik kuchli 
bo`lmaydi, chunki bu holda Ca(OH)
2
pardasi buziladi va suv yangi zarrachalarga 
bemalol o'tib kelaveradi. 
Amalda so'ndirish jarayonini tezlatish uchun 40 - 50°C gacha isitilgan suv 
ishlatiladi va ohak yaxshilab aralashtirib turiladi. Suvga ba'zi xlorli tuzlar, ya'ni 
CaCl
2
. NaCl solinganda ham so'nish jarayoni sezilarli darajada tezlashadi. Chunki 
tuzlar ta'sirida ohak ancha eruvchan bo'lib qoladi. Sulfat kislota yoki uning tuzlari 
qo'shilsa, so'nish jarayoni sekinlashadi: ohak bilan reaksiyaga kirishib, qiyin 
eruvchan kalsiy sulfatini hosil qiladi. Ohak zarra chalari ustida kalsiy sulfatining 
paydo bo'lishi suvning zarracha ichiga kirishiga to`sqinlik qiladi.