O`zbekstan respublikasi joqari ha`m orta arnawli bilimlendiriw ministrligi

Deviatsiya turlari

Jamiyatda qabul qilingan qoidalar, xulq-atvor normalaridanchetga chiqqan o’smirlarni qiyin o’smir yoki qiyin tarbiyalanadigan o’smir deyishadi. Qiyin tarbiyalanish deganda pedagogik ta’sirga qarshilik ko’rsatish tushuniladi. O’smirning qiyin tarbiyalanishi, u tomonidan qabul qilingan norma va qoidalarga amal qilinmasligini fanda deviatsiya hodisasi orqali o’rganiladi.
Deviatsiya (og’ish) ham insonga, ham uni o’rab turgan olamga xos bo’lgan o’zgaruvchanlik hodisasining jihatlaridan biri hisoblanadi. ijtimoiy sohada o’zgaruvchanlik hodisasining jihatlaridan biri hisoblanadi. ijtimoiy sohada o’zgaruvchanlik faoliyatga bog’liq va insonning atrofdagilar bilan o’zaro munosabatini aks etadigan xulq-atvorida o’z ifodasini topadi. Avval aytib o’tganimizdek, xulq-atvor norma va chetga chiqqan bo’ladi.
O’smirning normal xulq-atvori uning bilan ijtimoiylashuvi rivojlanishi ehtiyojlariga mos tuShuvchi mikrosotsium o’zaro munosabati. Agar bolani atrofdagilari o’smirning u yoki bu xususiyatlariga o’z vaqtida e’tibor qaratishsa uning xulq-atvori doimo normal bo’ladi.
Bundan kelib chiqadiki, me’yordan chetga chiqqan xulq-atvorni jamiyat rivoji va svilizatsiyasini bola shaxsiyatining xususiyatlarini inobatga olmaslik oqibatida buzilishiga olib keluvchi bolaning jamiyat bilan munosabati sifatida tuShunsak bo’ladi.
Aftida chetga chiquvchi xulq-atvor ijtimoiy dezadaptatsiya ko’rinishlaridan biri hisoblanadi. Bolalar va o’smirlar dezadaptatsiyasi haqida gapirganda bu jarayonga giriftor bo’lgan bolalar toifalarini aniqlab olish lozim:
-maktabga qatnamaydigan maktab yoshidagi bolalar,
-etim bolalar,
- ijtimoiy yetimlar, bolalar uylarida joylar yetishmasligi sababli ular oylab o’z navbatlarini ota-onalik huquqidan mahrum etilgan ota-onalari bilan yashagan holda kutishadi. Shu bilan birga ular tuzuk ovqatlanishmaydi, jismoniy, ruhiy, jinsiy qiynoqlarga duchor bo’lishadi.
-giyohvand va toksin moddalar iste’mol qiluvchi bolalar,
-jinsiy intizomsiz bolalar,
-g’ayrihuquqiy hatti-harakatlar sodir etgan bolalar. Rasmiy ma’lumotlarga ko’ra ularning soni kattalarga qaraganda ikki hissa tez oshmoqda.
Deviatsiya deviant, delikvent va jinoiy xulq-atvordan iborat.
Deviant xulq-atvor-mikro ijtimoiy munosabatlar (oilaviy, maktabdagi munosabatlar) va kichik ijtimoiy guruhlarga xos bo’lgan ijtimoiy normalar va xulq-atvor qoidalarini buzish bilan bog’liq me’yordan og’uvchi xulq-atvor turlaridan biridir. Bu xulq-atvorni g’ayriintizomiy deb atasak ham bo’ladi. Deviant xulq-atvorning yorqin namoyon bo’lishiga namoyish, agressiya, chaqiruv, o’qishdan qochish va daydilik, boalar va o’smirlarning aroqxo’rlik, giyohvandlik va u bilan bog’liq g’ayriijtimoiy harakatlar, jinsiy xarakterdagi g’ayriijtimoiy hatti-harakatlar, o’zigo’ suiqasd qilishga urinishlarni misol qilib keltirsak bo’ladi.
Delinkvent xulq-atvor deviantdan farqli ravishda bolalar va o’smirlarning takrorlanib turuvchi g’ayriijtimoiy hatti-harakatlar sifatida xarakterlanadi. Bu harakatlar huquqiy normalarni buzuvchi, biroq ijtimoiy xavf darajasiga ko’ra jinoiy javobgarlikni keltirib chiqarmaydigan muayyan harakatlar majmuasiga aylanadi.
Delikvent xulq-atvorning quyidagi turlari mavjud:
-agressiv xulq-atvor, bunga haqoratlash, sadistik harakatlar, o’t qo’yish kabilar kiradi;
- g’arazli xulq-atvor: kichk o’g’riliklar, ta’magirlik, avtoulovlarni olib qochish va moddiy daromad olish maqsadidagi boshqa mulkiy tajovuzlar;
-giyohvand moddalarni yetishtirish va tarqatish.
Delikvent xulq-atvor nafaqat tashqi jihatdan, balki ichki-shaxsiy xulq-atvorda ham namoyon bo’ladi. YA’ni bunda o’smirda ichki tartibga solish tizimini nazorat qilishni susayishiga olib keluvchi qadriyatlarning o’zgarishi ro’y beradi.
Jinoiy hatti-harakat jinoiy javobgarlikka tortishga, ma’lum yoshga yetganda jinoiy ish qo’zg’ashga sabab bo’luvchi va jinoyat kodeksining muayyan moddalarida nazarda tutilgan g’ayrihuquqiy hatti-harakatlar hisoblanadi.
Deviatsiyaning salbiy turlari ijtimoiy potologiya hisoblanadi. Bularga aroqxo’rlik, toksikomaniya, giyohvandlik, fohishabozlik, o’z joniga qasd qilish, huquqbuzarlik va jinoyatchilikni kiritsak bo’ladi. Ular tizimni barbod etishadi, uning asoslariga putur yetkazishadi va anchagina zarar keltirishadi.