P. Mirxamidova, A. H. Vaxobov, Q. Davranov, G. S. Tursunboeva
Yüklə 4,34 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
XII-BOB. HUJAYRA INJENERLIGI 12.1. Xujayra injenerligining moddiy asoslari . Biotexnologiyaning yangi bosqichi noan’anaviy ob’ektlar – ko‘p hujayrali yuksak organizmlarning to‘qima va hujayralari kulturasi, hamda mikroorganizmlarning xususiyatlari oldindan belgilangan, yuqori faollikka ega bo‘lgan kulturalarini olish imkonini berdi. Mikroorganizmlar kulturasiga nisbatan, yuksak organizmlar kulturalari biotexnologiyaning yangi ob’ekti hisoblanadi. O‘simliklar kulturasini olish metodi XX asrning 70-yillarida yaratilgan. 172 O‘simlik hujayralarini kulturasini olishning asosiy tipi kallus to‘qimasini, ba’zida esa o‘simliklarning o‘sma hujayralari kulturasini olishdir. O‘sma hujayralari kulturasi chuqur (suyuq ozuqada) va yuzaki usulda ekilganda, tashqari ko‘rinishidan va morfologik jihatdan deyarli farq qilmaydi. Ularning asosiy farqi shundaki, o‘sma hujayralari gormonga bog‘liq emas, shuning uchun ularning ozuqa muhitiga fitogormonlar qo‘shish kerak emas. Undan tashqari o‘sma hujayralardan organogenez jarayonida ildiz yoki kurtaklar unmaydi. Kallus hujayralari kulturasi esa to‘satdan gormonga bog‘liq bo‘lmay qolish xususiyatiga ega. Kallus hujayralarini bo‘linishi natijasida (yuksak o‘simliklarga xos bo‘lgan hujayra differensiatsiyasining bir tipi) kallus to‘qimalari yoki kallus hosil bo‘ladi. Kallus hujayralari kulturasini olish uchun yuksak o‘simliklarning turli organlari (eksplantlar)dan bir qism (fragment) olib, sterillik qoidalarini saqlagan holda uni probirka, kolba yoki Petri likobchasidagi sun’iy ozuqa muhitiga eqiladi. Eksplant hujayralarining dedifferensiyalanishi va kallusogenez jarayonining xususiyatlari, olingan to‘qimaning xususiyatlariga bog‘liqdir. O‘simliklarning maxsus to‘qimalari (parenxima, ildiz va poya, barg va b.) ning hujayralari ozuqa muhitida o‘ziga xos funksiyalarini yo‘qotib dedifferensiyalashishi va faol bo‘linadigan hujayra holatiga kelishi kerak. O‘simlik hujayra va to‘qimalari kulturalari o‘stiriladigan ozuqa muhit tarkibida mineral tuzlar (makro va mikroelementlar), uglerod manbai (saharoza yoki glyukoza), vitaminlar va o‘sishni boshqaruvchi moddalar (regulyatorlar)i bo‘lishi kerak. Zarur hollarda ozuqa muhitiga turli kompleks birikmalar (kazein gidrolizati, aminokislotalar aralashmasi, achitqi ekstrakti, turli o‘simlik ekstraktlari) qo‘shiladi. Yangi ob’ekt bilan ishlayotganda ozuqa muhitlarining optimal tarkibini tanlay bilish katta ahamiyat kasb etadi. Yuza usulda ekilgan kallus to‘qimalarini rangi oq, sarg‘ish, yashil, qizil, aniq bir anatomik strukturaga ega bo‘lmagan amorf massaga ega bo‘lib, konsistensiyasi jihatidan ham farqlanadi. Suyuq ozuqa muhitida o‘stirilgan o‘simlik hujayralari kulturalari suspenzion kulturalar deyiladi. Suyuq ozuqa muhitida o‘stirilgan o‘simlik hujayralari kulturalari kallus kulturalarining yuza ekish usulidan afzallikka ega. Suyuq muhitda metabolizm va hujayra populyatsiyasi o‘sishiga turli ekzogen omillar bilan ta’sir etish mumkin. Suspenzion kulturalar biokimyoviy va molekulyar- biologik tajribalar – fermentlar induksiyasi, genlarni ekspressiyasi, mutantlarni yaratish va ularni tavsiflash uchun qulay. Suspenzion kulturalar uchun hujayralar kallus to‘qimalaridan olinadi. So‘ng ular doimiy ravishda aralashtirib turgan holda suyuq ozuqa muhitiga o‘tkaziladi. Suspenzion kulturalarni o‘simlik to‘qimalaridan ham olish mumkin, faqat bu usul ko‘p vaqt talab qiladi. Buning uchun eksplant hujayrasi avval birlamchi hosil qilishi kerak, so‘ngra esa ozuqa muhitida ko‘payib, suspenziya ko‘rinishida o‘sadigan hujayra liniyalari uchun manba bo‘lib hisoblanadi. Hujayra kulturalarida o‘simliklar uchun xos bo‘lgan birikmalar: alkaloidlar, glikozidlar, polisaxaridlar, efir moylari, pigmentlar va b. mavjuddir. O‘simlik hujayralaridan ferment preparatlarini ishlab chiqarish maqsadida foydalanish tabiiy yoki sun’iy manbalardan qimmatli mahsulotlarni olish imkonini beradi. 173 Mutant, gibrid yoki transformatsiyalangan hujayralarni klonal seleksiyasida alohida qilib ajratib olingan hujayralar va regeneratsiyalangan protoplastlarni o‘stirish metodi orqali amalga oshiriladi. O‘simlik protoplastlari – membrana bilan chegaralangan, ichki hujayraviy organellalarining tarkibi saqlangan strukturaviy tuzilmadir. Protoplastlar 2 usulda ajratib olinadi: 1. Mexanik usul . Birinchi bor, o‘simlik hujayrasining protoplastlari 1892 yili telorez suv o‘simligi hujayrasidan plazmoliz hodisasini o‘rganish jarayonida ajratib olingan. Buning uchun o‘simlik to‘qimasidan kesma olingan va 0,1 M li saxaroza eritmasiga solingan. Protoplastlar “bujmayib” hujayra devoridan ajralgan, so‘ng skalpel yordamida kesma kesilib protoplastlarni muhitga ajratib chiqarilgan. Yüklə 4,34 Mb. Dostları ilə paylaş:
|