P. Mirxamidova, A. H. Vaxobov, Q. Davranov, G. S. Tursunboeva

 E.coli
ning
 
R-
plazmidalari tarkibida ham og‘ir metallarga chidamli genlar topilganlar. 
Bacillus 
thuringiensis
hujayralarida, kolorado qo‘ng‘izi va boshqa xashoratlarga nisbatan 
zaxarli bo‘lgan insektitsid sintezini boshqaradi. Plazmidalar yordamida bakteriya 
hujayralariga begona genlarni kiritish, 1975 yildan boshlab ularning strukturasi va 
replikatsiya harakterini aniqlash uchun turtki bo‘ldi. 
Hujayrada plazmidalar soni 1 va 100 ortiq bo‘lishi mumkin, plazmida 
qanchalik katta bo‘lsa, uning hujayradagi nusxasi shunchalik kam bo‘ladi.

---

 164 
Odatda plazmidaning replikatsiyasi xromosoma replikatsiyasiga bog‘liq 
bo‘lmaydi.
Bakteriya hujayralarining kon’yugatsiyalanishi vaqtida xromosomadagi 
genlari bilan almashina olmaydigan ikki bakteriyalararo plazmidalar almashinishi 
mumkin. Bunday almashinuv o‘sish va konkurensiya davomida plazmidadagi 
genlarning o‘zaro almashinuviga olib keladi. Natijada retsipient hujayralar donor 
hujayralar hisobiga tirik qoladi.
Vektor sifatida bakteriofagdan foydalanib genni kiritish metodida gen virus 
genomiga joylashtiriladi va u bakteriya hujayrasida virus genomini ko‘payishi 
davomida, gen virusi bilan birga replikatsiyalanadi. 
 
Bakteriya hujayrasiga rekombinant DNKni ekspressiya qilinishi
.
Bakteriya xromosomasining uzunligi 1 mm atrofida bo‘lib, u taxminan 3 
mln nukleotidlardan iborat bo‘lgan DNK molekulasidan tuzilgandir; u hujayrada 
bir necha ming marta zich joylashgan va 1 mkm maydonni egallaydi xolos. Inson 
hujayrasi DNKsi 46 ta xromosomadan tuzilgan, ularning har birining uzunligi 
taxminan 4 sm, nukleotidlar soni esa 3 mlrdga yaqindir. Restriksion 

---

 165 
endonukleazalar, DNK molekulasini ma’lum bir nuqtalarda parchalaydi, natijada 
bir necha yuzdan, bir necha minggacha nukleotidli fragmentlar hosil bo‘ladi. Har 
bir restriktazalar DNKni o‘ziga xos ravishda parchalaydilar. 
Bakteriya hujayrasiga genlarni ekspressiya qilish uchun hayvonlarning 
o‘ziga xos oqsil (masalan, insulin) ishlab chiqaradigan maxsus hujayrasidan ushbu 
oqsilni kodlaydigan mRNK ajratib olinadi. So‘ng qaytar transkriptaza yordamida 
mRNKga komplementar DNK zanjiri sintezlanadi. DNK nusxasiga komplementar 
bo‘lgan ikkinchi zanjir DNK-polimerazalar yordamida ajratiladi. Keyingi 
bosqichda qo‘sh zanjirli DNK nusxasi transferaza fermenti ishtirokida plazmidaga 
kiritiladi. Transferaza DNK uchlarida nukleotidlarning qisqa ketma-ketligini 
tiklaydi. So‘ng plazmidaning maxsus joyi, restriksion endonukleaza bilan 
parchalanadi. Plazmida parchalangandan keyin uning uchlari, transferaza 
yordamida guanin qoldig‘i bo‘lgan 4 ta nukleotidga joylashtiriladi. Shundan so‘ng 
hosil bo‘lgan 2 ta DNK molekulalarining uchlari nukleotidlar ketma-ketligi o‘zaro 
ta’sirlashishi hisobiga birikadi; bakterial ferment – DNK-ligaza yordamida 
kiritilayotgan DNK va plazmida DNKsi tikiladi. Hosil bo‘lgan yangi halqasimon 
plazmida rekombinant DNKga ega bo‘ladi. 
Ma’lumki, hozirgi paytda insonlar orasida diabet kasalligi ko‘p uchraydi va 
uning bir necha ko‘rinishlari mavjuddir. Insulin yordamida davolanadigan formasi 
ushbu gormonni sintezlaydigan hujayralarning tanlab nobud bo‘lishi bilan 
bog‘liqdir. Diabetning insulin talab qilmaydigan ko‘rinishi esa, tegishli paxrez 
yordamida davolanishi mumkin. 
1921 yili Torontoda (Kanada) Banting va Best itning oshqozon osti bezidan 
gormon ajratib olishgan va uning antidiabetik xususiyati borligini aytib o‘tishgan. 
1922 yili hayvondan ajratib olingan insulin, kasallangan yosh bolaga yuborilgan va 
kutilgan natijaga erishilgan. Shundan so‘ng insulin ko‘p miqdorda ishlab chiqarila 
boshlangan. 
Insulinning birinchi kristallari 1952 yilda olingan, keyinchalik uni tozalash 
metodlari takomillashtirilib, boshqa gormonal moddalar (masalan, glyukagon – 
insulin va somasatinni antogonisti) ham olina boshlangan. Gilbert va uning 
shogirdlari insulin mRNKsini kalamush oshqozon osti bezidagi β-hujayrasining 
o‘smalaridan ajratib olishgan. Buning uchun mRNKning DNKnusxasini rBR322
E.coli
plazmidasiga genning o‘rta qismiga penitsillinaza joylashtiriladi. Hosil 
bo‘lgan DNKning ketma-ketligi aniqlanganda, uning rekombinant plazmidasi 
proinsulin struktura haqidagi axborotga egaligi ma’lum bo‘lgan. Ichak tayoqchasi 
hujayralarida mRNK translyatsiyasi jarayonida penitsillaza va proinsulin ketma-
ketligini tutgan gibrid oqsil sintezlangan. Oqsil tarkibidan tripsin yordamida 
gormon ajratib olingan. Ushbu yo‘l bilan olingan molekulalar ham oshqozon osti 
bezidan ajralib olingan gormon singari qand almashinuviga ta’sir qilgan. 
Insonning o‘sish gormoni yoki somatotropin, gipofizning old bo‘lmasidan 
ajratib chiqadi. Bu gormonning yetishmasligi natijasida insonda gipofizar 
pakanalik kelib chiqadi. 4-5 yoshli bolalarga gormonni in’eksiyalash bilan 
kasallikni tuzatish mumkin. Ilk marta somatotropin murdadan ajratib olingan va 
uni yetarlicha olish imkoni bo‘lmagan. 

---

 166 
Maxsus konstruksiyalangan bakteriya hujayralarida sintezlanadigan o‘stirish 
gormoni bir necha afzalliklarga egadir. Birinchidan, bu yo‘l bilan gormonni ko‘p 
miqdorda olish mumkin, ikkinchidan uning preparatlari bioximik toza va 
viruslardan holidir. 
Somatotropinni (191 ta aminokislota qoldig‘idan iborat) olish uchun birinchi 
bosqichda mRNK ning DNK nusxasi klonlanadi va restriksion endonukleazalar 
yordamida parchalanib, gormonning birinchi 23 ta aminokislotasidan tashqari 
barcha aminokislotalarni kodlaydigan ketma-ketlik hosil qilinadi. So‘ng 1 dan 23 
gacha aminokislotaga mos keladigan sintetik polinukleotid klonlanadi. 2 ta 
fragment bir-biri bilan birlashtiriladi va ribosomalarni birlashadigan uchastkasiga 
joylashtiriladi. Olinadigan gormon miqdori 1 ml kulturaga 2,4 mkg to‘g‘ri keladi. 
Bakteriyalarda sintezlangan gormon kerakli molekulyar massaga ega bo‘ladi va 
boshqa begona bo‘lgan bakterial oqsillardan xoli bo‘ladi. 
Qon hujayralari va fibrioblastlarda interferonning hosil bo‘lishi
. 
Kulturalarda o‘stiriluvchi va interferon hosil qiluvchi hujayralarning barcha tipi 
uchun interferon olish jarayoni deyarli bir xil. Hujayralar Senday virusi bilan 
zararlantiriladi va 24 soatdan so‘ng sentrifugalanadi: cho‘kma usti suyuqligidan 
interferonning “dag‘al” preparati olinadi va tozalanadi. 2 l qon qayta ishlanganda 4 
mln birlikka teng bo‘lgan interferon olinadi. Deyarli o‘tgan 10 yil davomida 
interferon ishlab chiqarishning katta qismi Xelsinkidagi sog‘lomlashtirish markazi 
laboratoriyasiga to‘g‘ri kelib, bu yerda Kandell sog‘lom donorlar qoni 
leykotsitlaridan interferon olish metodi takomillashtirilgan. Bu laboratoriya, 
leykotsitar interferon ishlab chiqarish bo‘yicha jahonda yetakchi bo‘lib, yiliga 400 
mlrd birlikka yaqin interferon ishlab chiqaradi. 
1960 yilning boshlaridan boshlab, Shani sog‘lomlashtirish va meditsina 
ilmiy tekshirish milliy instituti, INSERM, Parijdagi Sent-Vinsent-de-Pol klinikasi), 
Paster Instituti bilan hamkorlikda interferon olishning yarim masshtabda ishlab 
chiqarishni yo‘lga qo‘ydi. 1980 yilning martida ushbu muammo ilmiy tekshirish 
institutlarining milliy markazlari, INSERM, Paster instituti va universitetlarining 
olimlari tomonidan konferensiyada muhokama qilindi. IIP firmasi va qon quyish 
markazi (leykotsitlar bilan ta’minlaydi) interferonning ishlab chiqarish metodini 
takomillashtirdi va interferonni ko‘p miqdorda hosil bo‘lish yo‘llarini aniqladi. 
Yarim yil ichida IIP 26000 donordan olingan qondan 48 mlrd birlik interferon 
ajratib olishga erishgan va shu tufayli Fransiya, interferon ishlab chiqarish 
bo‘yicha Yevropada 2-o‘ringa chiqib olgan. 1980 yil oxiriga kelib, IIP va sog‘liqni 
saqlash vazirligi o‘rtasida interferonni sinash bo‘yicha shartnoma tuzilib, unga 
ko‘ra interferonning viruslarga va o‘smalarga qarshilik xususiyati tekshirilib 
ko‘rildi va uni ko‘p miqdorda ishlab chiqarish yo‘lga qo‘yilishi belgilandi. 
Interferonning ishlab chiqarilishi yiliga 100 mlrd birlikgacha orttirilib (200 kasalni
davolashga yetarli), uning 80 mlrd birligi klinikalarning markaziy dorixonalari 
tomonidan sotib olingan, qolgan qismi esa ilmiy-tekshirish institutlariga 
yuborilgan. 
1982 yilning iyulida interferonning zahirasi 70 mlrdgacha borgan bo‘lib, 
undan faqat 20 mlrd ishlatilgan. IIP va qon quyish markazi instituti ishlab 
chiqarishni to‘xtatishga majbur bo‘ldi, chunki mahsulot sarflanmay qoldi va uni 

---

 167 
eksport qilish zarurati tug‘ildi. Oyiga 2 mlrd leykotsitar interferon ishlatiladi. 
Biroq sog‘liqni saqlash vazirligining 1982 yil iyul oyidagi qarori, preparat ishlab 
chiqarishni to‘xtatilishi vaqtinchalik ekanligi aniqladi va hozirgi kunda bu preparat 
katta miqdorda ishlab chiqilmoqda.