P. Mirxamidova, A. H. Vaxobov, Q. Davranov, G. S. Tursunboeva

 
2.3. Viruslarning kimyoviy tarkibi 
Ko‘pchilik viruslarda DNK xalqa ko‘rinishida (poliomavirus), parvovirusda 
- DNK bitta spiral, reoviruslarda - RNK ikkita spiral holatda bo‘ladi. Viruslarning 
nuklein kislotalarini tarkibiga kiruvchi azotli asos va shakar komponentlari bir-
biridan farq qiladilar. Viruslardagi nuklein kislotaning molekulyar massasi ham 
viruslarning turiga qarab, DNK saqlovchi viruslar uchun 1x10
6 
dan 2x10
8
daltongacha, RNK uchun 2x10
6
dan 15x10
6
daltongacha bo‘lishi mumkin.
Virus oqsili 16-20 aminokislotalardan tashkil topgan. Har bir virus uchun 
aminokislotalar o‘zlarining S va N aminogruppalari bilan birgalikda ma’lum bir 
tartibda joylashgan bo‘ladi. Bitta virusda oqsil bir tur polipeptid zanjiridan tashkil 
topgan bo‘lsa, ikkinchi xil virus oqsili esa birnecha xil polipeptidlar zanjiridan 
hosil bo‘lgan.
2.4. Viruslar klassifikatsiyasi 
 
Viruslar xujayrasiz organizm bo‘lib, o‘ziga xos genomga ega. Ular inson, 
hayvon, xashorot, o‘simliklar, zamburug‘larda obligat parazit bo‘lib, oqsil 
sintezlash, fermentativ va energiya xosil qilish xususiyatiga ega bo‘lmagan 
organizmdir. 
Viruslar ikki guruhga: tarkibida DNK saqlovchi (5 ta oila) va RNK 
saqlovchi (10 ta oila)larga ajratiladi. Shakliga ko‘ra viruslar 4 ta guruhga ajratiladi. 
Sferik (gripp virusi, parotip, tovuqlardagi leykoz); 
Tayoqchasimon (tamaki mozaikasi kasalligi); 
Kubsimon (chin chechak); 
Spermatozoidsimon (fag). 
Virion markazida nuklein kislota (DNK yoki RNK) joylashgan bo‘lib, bir 
yoki ikki qavatli qobiq bilan o‘ralgan. Birinchi qobiq, kapsid deb nomlanib, (grek. 
“kapsa” – quti) uning tarkibi oqsildan tashkil topgan bo‘lib, bir nechta 
monomerlardan tashkil topgan. 
Kapsomerlarning soni har bir virusda o‘zgarmaydi (poliomelitda - 60, 
adenovirusda – 252, tamaki mozaika kasalligi virusida – 2000). Nuklein kislota va 
kapsiddan iborat virion nukleokapsid deb nomlanadi. Oddiy viruslarda bitta 
nukleokapsid bo‘lsa, ba’zi virionlarda nukleokapsid lipiddan iborat qobiq bilan 
o‘ralgan (murakkab viruslar). Tashqi qobiq (superkapsid) ikki qavatli lipid yoki 
oqsil membranadan iborat. 
Kapsomerlar muayyan tartibda joylashgan bo‘ladi va shunga asosan ular 
spiralsimon, kubsimon va aralashma (kombinirovannыy) simmetriyali bo‘ladi.
Viruslarning o‘lchami 20 dan 350 nm. gacha bo‘lib, ularni filtrlash, 
ultratsentrafugalash va suratga olish orqali aniqlash mumkin.
Dunyo 
viruslar 
nomenklaturasi 
qo‘mitasining (MKTV) beshinchi 
ma’ruzasida umurtqalilar, umurtqasizlar, o‘simliklar, zamburug‘lar va 
prokariotlarning (mikroorganizmlar) 164 avlodi (24 tasi hali klassifikatsiya 

---

 41 
qilinmagan), 71 oilasi, 9 ta kichik oilasi va bitta tartibi 3,6 ming virus turlari va 
subvirus agentlarini o‘z ichiga oladi. 
Hozirgi kundagi sistematikada yana bir qancha har xil taksonomik guruhlar 
berilgan, virus sotellitlar, viroidlar va fionlar kabi sinflarga bo‘linmagan viruslar 
ta’riflangan. Shu kundagi ma’lumotlar amaliy va iqtisodiy ahamiyatga ega 30 000 
virus, shtammlari va subtillari haqida axborotlarni o‘z ichiga oladi. (Marphy F.A., 
atal, Virus Taxonomy, Six Reprt ICTV, 1995. Vasilev D.A. va boshqalar. 1999). 
Mazkur qo‘mita (XVNQ) viruslarni quyidagi taksonlarga bo‘lib o‘rganadi: 
Tartib (-Virales); 
Oila (-viridal); 
Kichik oila (-virinal); 
Avlod (virus); 
Tur (virus). 
Viruslarni eng oxirgi klassifikatsiyalaridan fild va Nayl taxriridagi 
“Virusologiya” darsligida odam va hayvon viruslarini 21 oilasi batafsil 
tasvirlangan (1989). 
V.M.Jdanov (1990) klassifikatsiyasida viruslarni oddiydan murakkabga 
prinsipida evolyutsion nuqtaiy nazardan molekulyar biologiya natijalarini qo‘llab 
sinf va boshqa guruhlarga bo‘ladi. Asosiy e’tibor viruslarni o‘lchami, tuzilishi, 
qobiqqa ega, yoki ega emasligi, nuklein kislotalari va ularni mamono, bi, 
multipartitligi (bir qismdan, ikki qismdan va ko‘p qismdan) haqidagi axborotlarga 
asoslanadi. 
Nobel mukofoti sovrindori (1971) Devid Baltimor viruslarni xo‘jayin 
hujayrasida m-RNK (oqsil sintezlanadigan RNK hosil bo‘lish mexanizimiga 
asosan 7 guruhga ajratiladi.). 1-ikki zanjirli DNK; 2-Bir zanjirli DNK; 3-ikki 
zanjirli RNK; 4-(+) bir zanjirli RNK; 5-(-) bir zanjirli RNK; 6-bir zanjirli RNK; 7-
ikki zanjirli DNK-RNK.
Hozirgacha viruslarning 300 ga yaqin turi aniqlanib, ular 5 ta sinf, 8 ta turga, 
21 ta oilaga birlashtirilgan, har bir oila avlodlardan tashkil topgan, avlodlar esa 
turkumlarga bo‘lingan. 
Tarkibida DNK bo‘lgan viruslar 
Poksviruslar (ichak viruslari) 
Chin chechak virusi 
Gerpes (uchuq) virusi 
Suv chechak virusi 
Adenovirus infeksiyasiii vujudga keltiruvchilar, adenoviruslar 
F a g l a
r
1. Bakteriofaglar (bakteriyalar virusi) 
2. Sianofaglar (ko‘k yashil suv o‘tlar virusi) 
3. Aktinofaglar (aktinomitsstlar virusi)
Tarkibida RNK bo‘lgan viruslar
1.
Gripp virusi 

---

 42 
2.
Qizamik virusi 
3.
Quturish virusi 
4.
Pikornoviruslar 
5.
Oqsil virusi 
6.
Arboviruslar 
7.
Afrika o‘lati.
Savollar
. 
Viruslarni tabiati haqida nimalarni bilasiz? 
Tarkibida DNK saqlovchi viruslarga misollar keltiring. 
Gripp va qizamiq viruslari qaysi guruh viruslariga kiradi? 
Viruslarning tarkibida necha xil aminokislotalar topilgan?