Parazitoloji
Yüklə 296 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
Vektörlükleri bilinmez (Hepatit B virüsü?) © Bayram GÖÇMEN , Prof. Dr. Ege Üniversitesi F en Fakültesi Biyol oji Bölümü, Zool oji Anabili m Dal ı Bornova, İzmir HER HAKKI S AKLIDIR! “kendin için eker, kendin için biçersin” “tibi seris, tibi metis” © Bayram GÖÇMEN , Prof. Dr. Ege Üniversitesi F en Fakültesi Biyol oji Bölümü, Zool oji Anabili m Dal ı Bornova, İzmir HER HAKKI S AKLIDIR! Ordo: Diptera (Sinekler, Çift Kanatlılar) • Holometabol ve mezotoraksa bağlı bir çift zarımsı kanata sahip böceklerdir. • Arka kanatlarının Halter adı verilen tokmak şeklinde bir denge duyusu organı halini alması ile karakterize olurlar. • Baş ince ve hareketli bir boyun ile toraksa bağlanır. • Toraks segmentleri bir bütün halinde birbirleriyle kaynaşmıştır. • Mezotoraks kanatları taşıdığı için diğer toraks segmentlerine oranla daha gelişmiş olup, tergumu; - öne doğru bir Prescutum, - ortada bir Scutum - geriye doğru, serbest ucunun şekli değişik bir Scutellum'u oluşturur. • Bu tergum bütün göğüs bölgesini örter. • Ağız aletleri sokucu-emici (kan emenlerde-sivrisineklerde) veya yalayıcı-emici tiptendir. 3 alt-takımı vardır: - S.ordo 1: Nematocera(Sivrisinekler, Uzun Antenli Sinekler) - S.ordo 2: Brachycera (Kısa Antenli Sinekler) - S.ordo 3: Cyclorrhapha (Miyaz Sinekleri) © Bayram GÖÇMEN , Prof. Dr. Ege Üniversitesi F en Fakültesi Biyol oji Bölümü, Zool oji Anabili m Dal ı Bornova, İzmir HER HAKKI S AKLIDIR! Epifarinks (Besin alma Kanalı) Hipofarinks (Tükrük Verme Kanalı) Labrum (Üst Dudak) Labium (Alt Dudak) (=Hortum Kılıfı) Mandibula (Üst Çene) Maxilla (Alt Çene) Labium (=alt dudak) oluk şeklini alır ve sokup-emme işini yapan iğneleri koruyan bir yapı (Hortum Kılıfı) halindedir. Bu oluğun üst tarafında, yine oluk şeklini almış olan Labrum (=üst dudak) bulunur. Ortasındaki kanala Epifarinks adı verilir. Labium içindeki kanalda uzanan ikisi Mandibula (üst çeneler), ikisi Maksilla (alt çeneler) 'dan oluşan dört iğne ve bunların ortasında yerleşen kanallı bir dil (Hipofarinks) bulunur. Labium dışındaki diğer ağız aletleri, Hortum (Proboscis) olarak ismlendirilir. © Bayram GÖÇMEN , Prof. Dr. Ege Üniversitesi F en Fakültesi Biyol oji Bölümü, Zool oji Anabili m Dal ı Bornova, İzmir HER HAKKI S AKLIDIR! 1. Bazılarının erginlerinin insan ve diğer hayvanlardan kan emmeleri, 2. çeşitli hastalıklara vektör olmaları, 3. çeşitli allerjik tepkimelere sebep olmaları, 4. ayrıca bazılarının (Cyclorrhapha alt-takımına dahil olanlar) yumurta ve larvalarını dokulara, organlara bırakarak yerleşmeleri sonucu Miyaz (Myasis) oluşturmaları gibi nedenlerle parazitolojik açıdan önemlidirler. Subordo 1: Nematocera (Sivrisinekler, Uzun Antenli Sinekler) Parazitolojik açıdan en önemli aileleri Simuliidae, Psychodidae ve Culicidae'dir. • Kan emerek doğrudan parazittirler. • Isırdıkları yerlerde lezyonların meydana gelmesine sebebiyet verirler. • Ayrıca Oncoserca volvulus helmintine ait mikrofilaryaları insana bulaştırmada ve Kuzey Amerika'daki evcil ördeklerde şiddetli hastalanma, hatta ölüme neden olan Leucocytozoon simondii sporozoonunun sağlam kuşlara bulaştırılmasında vektör ödevi görürler. • Örnek olarak Simulium Fam. 1: Simuliidae (Kör Sinekler, Siyah Sinekler) Simulium © Bayram GÖÇMEN , Prof. Dr. Ege Üniversitesi F en Fakültesi Biyol oji Bölümü, Zool oji Anabili m Dal ı Bornova, İzmir HER HAKKI S AKLIDIR! • Phlebotomus cinsinin sadece dişilerinin kan emerek beslenir. • Kan emme dışında, çeşitli leşmaniyözleri (Kala-azar, Şark Çıbanı, v.s.) ve bazı viral hastalıkları (Tatarcık Humması, v.s.) bulaştırmaları (vektörlük) bakımından parazitolojik açıdan oldukça önemlidirler. • Dişi tatarcıkların deriye hortumlarını sokarak kan emmesi sonucu, diğer sivrisinekler tarafından oluşturulanlara benzer kaşıntılı lezyonlar, eritem ve şişme görülür. Beslenme sırasında deriye enjekte ettikleri toksik tükürük salgıları ile allerjik tepkimelere neden olurlar. • Bir kişiyi aynı anda birçok tatarcığın sokması durumunda lokal belirtiler dışında, bulantı ve ateş gibi genel rahatsızlıklar da görülebilir. Fam. 2: Psychodidae (Kelebek veya Kum Sinekleri, Tatarcıklar) • Küçük (2-3 mm) vücutlu ve dar olan kanatları sık tüylü, • başları vücutları ile yaklaşık 45o'lik bir açı yapan, • toraksı ve bilhassa mezonotumu oldukça büyük, • kambur görünümlü sivrisineklerdir. • Dinlenme halinde kanatlar, vücuda dik olacak şekilde üst tarafta tutulur. • Pupaları tipik olarak, virgül biçiminde ve toraks oldukça pütürlüdür. © Bayram GÖÇMEN , Prof. Dr. Ege Üniversitesi F en Fakültesi Biyol oji Bölümü, Zool oji Anabili m Dal ı Bornova, İzmir HER HAKKI S AKLIDIR! Phlebotomus papatasi (Tatarcık, Yakarca) Deri Leşmaniyözü etkeni Leishmania tropica ve Tatarcık(=Papatya) Humması etkeni bir virüsü bulaştırır. Phlebotomus major ülkemizdeki İç Organlar Leşmaniyözü (=Kala-azar, Kara Humma)'nün etkeni olan Leishmania donovani’yi bulaştırır. © Bayram GÖÇMEN , Prof. Dr. Ege Üniversitesi F en Fakültesi Biyol oji Bölümü, Zool oji Anabili m Dal ı Bornova, İzmir HER HAKKI S AKLIDIR! • ince yapılı, kanatları dar, bacakları ince uzun, antenleri uzun ve tüylüdür (Plumoz Tip). • Antenleri dişide 15, erkekte 14 parçalıdır. • Erkeklerde antenler özellikle daha uzun tüylüdür. • Hortumun üst yan taraflarından çıkan 5 parçalı Maksillar palp'lerin hortuma göre uzunlukları ve/veya şekilleri açısından, erkeklerle dişiler arasında fark vardır. • Megalosefalik ve ventrale doğru kıvrılmış hareketli pupaları karakteristiktir. • Erkekleri bitki öz suları, dişileri ise normal yumurta yapabilmek için kanla beslenir. • Dişileri sıtma, elefantiyaz (=fil hastalığı) ve çeşitli virüs hastalıklarını (örneğin Sarı Humma, Deng ve Nil Humması, v.s.) bulaştırırlar. Familia 3: Culicidae (Esas Sivrisinekler) Anopheles sacharovi (=Anopheles maculipennis elutus) (Sıtma Sivrisineği) ve Culex pipiens • Anopheles sacharovi Güney Doğu Avrupa ve ülkemizde, • Culex pipiens ise bilhassa bol yağmurlu ve ılıman iklimlerde (Kuzey Amerika ve Avrupa'da) daha yaygın olacak şekilde kozmopolit dağılış gösterir. • Yaz sıcaklığında yumurta-larva-pupalar suda su yüzeyine yakın, erginleri ise yazın ve alacakaranlıkta uçarak her yerde bulunabilirler (Estivasyon Dönemi). • Kışın genellikle gizlenirler veya dinlenme dönemi (Hibernasyon Dönemi)'ne girerler. © Bayram GÖÇMEN , Prof. Dr. Ege Üniversitesi F en Fakültesi Biyol oji Bölümü, Zool oji Anabili m Dal ı Bornova, İzmir HER HAKKI S AKLIDIR! Anopheles ve Culex'i ayırmada önemli bazı yumurta, larva karakterleri ile Ergin Anopheles sacharovi ve Culex pipiens'i ayırmada kullanılan önemli özellikler eşeysel dimorfizm de esas alınarak aşağıdaki şekilde özetlenebilir. Anopheles sacharovi Culex pipiens YUMURTA 1. Yumurtalar tek tek yumurtlanır. 2. Yüzgeçlidir. 1. Yumurtalar küme halinde dizilerek yumurtlanır. 2. Yüzgeç yoktur. LARVA 1. Kıllar tek bir eksenden çıkan yan dallıdır. 2. Su yüzeyine paralel uzanır. 3. Abdomenin gerisinde soluk borusu yoktur. 1. Kıllar ortak bir kaideden çıkan demetler şeklindedir. 2. Su yüzeyine 45o'lik bir açıda, eğik uzanır. 3. Soluk borusu (=Sifon) vardır. Anopheles sacharovi (Ergin) Culex pipiens (Ergin) ERKEK 1.Antenler 14 parçalı ve uzun kıllıdır. 2.Maksillar palpler labrum (hortum) boyunda ve ucu genişlemiştir. 1.Antenler 14 parçalı ve uzun kıllıdır. 2.Maksillar palpler labrum boyunda ve ucu genişlememiş, her tarafta aynı kalınlıktadır. DİŞİ 1. Antenler 15 parçalı ve kısa kıllıdır. 2. Maksillar palpler labrum boyunda ve ucu genişlememiş, her tarafta aynı kalınlıktadır. 1. Antenler 15 parçalı ve kısa kıllıdır. 2. Maksillar palpler labrumdan oldukça kısadır. CİNSİYET AYIRIMI OLMAKSIZIN ERGİN 1. Kanatlar beneklidir. 2. Skutellumun arka, serbest yüzü düz yuvarlağımsıdır. 3. Dinlenme sırasında vücudu yüzeye eğik durur. 1. Kanatlar beneksizdir. 2. Skutellumun arka, serbest yüzü girinti-çıkıntılı ve 3 parçalıdır. 3. Dinlenme sırasında vücudu yüzeye paralel durur. © Bayram GÖÇMEN , Prof. Dr. Ege Üniversitesi F en Fakültesi Biyol oji Bölümü, Zool oji Anabili m Dal ı Bornova, İzmir HER HAKKI S AKLIDIR! Anopheles ve Culex erginlerinde baş kısım, yumurtaların şekil ve bırakılma tarzları, larva ve erginlerin duruş şekilleri Patogenez: • Dişi sivrisineklerin deriye hortumlarını sokarak kan emmesi sonucu kaşıntılı lezyonlar, • Soktukları yerde eritem ve şişme görülür. Beslenme sırasında deriye enjekte ettikleri toksik tükürük salgıları ile nadiren ölümle sonuçlanabilen güçlü allerjik tepkimeler görülür. Vektörlük: Anopheles sacharovi • Ülkemiz ve Güney Doğu Avrupa'da insanlarda görülen sıtma hastalıklarının etkeni Plasmodium türlerini, • Filariyaz (=Fil Hastalığı) etkeni Wuchereria bancrofti helmintini, • Ayrıca çeşitli bakteriyel ve viral (arboviral) hastalık (Sarı Humma, Sindbis Humması, Deng Humması, v.s.) etkenlerini bulaştırır. Culex pipiens • Kuşların sıtma etkenlerini, • Köpeklerin kalplerinde parazitlenen Dirofilaria immitis helmintini • ve insana bazı arbovirusları bulaştırır. © Bayram GÖÇMEN , Prof. Dr. Ege Üniversitesi F en Fakültesi Biyol oji Bölümü, Zool oji Anabili m Dal ı Bornova, İzmir HER HAKKI S AKLIDIR! Anopheles sacharovi Culex pipiens Ergin Yumurta Larva Pupa Pupa Larva Yumurta Ergin Yüzgeç Sifon © Bayram GÖÇMEN , Prof. Dr. Ege Üniversitesi F en Fakültesi Biyol oji Bölümü, Zool oji Anabili m Dal ı Bornova, İzmir HER HAKKI S AKLIDIR! Subordo 2: Brachycera (Kısa Antenli Sinekler) • İri sineklerdir. • Hortumları, antenlere göre kısa ve kalındır. • Antenleri kalın, kısa ve 3-8 parçalıdır. • Gövde ve kanatlar geniştir. • Larvaların başı bariz değildir. • En önemli ailesi Tabanidae (Sığır, At Sinekleri) • Dişileri memeliler ile kuşlardan kan emerek geçinir. • Patogenez: Isırdıkları yerlerde lokal şişkinlik ve irritasyon yaratarak, iri lezyonlar meydana getirebilirler. Hatta kanamalara sebep olurlar. • Vektörlük: Tularemi, Şarbon ve Tripanozomiyaz hastalıklarının vektörü olurlar. Tabanus sp. Subordo 3: Cyclorrhapha (Miyaz Sinekleri) • Antenleri daima 3 parçalı, Larvaları başsızdır. • Bir kısmı kan emerek ve/veya çoğu, canlı yahut ölü dokularla beslenerek (Miyasis) parazitlik yaparlar. Önemli bir ailesi Muscidae (Ev Sinekleri)’dir. • Glossina (Çeçe Sinekleri) ve Stomoxys (Ahır Sinekleri) kan emerler (E+D). • Stomoxys’in larvaları ayrıca miyaz etkeni de olabilir. • Glossina Afrika kıtasına özgüdür ve insana Uyku Hastalığı etkenleri Tripanozomları bulaştırırlar: T. gambiense-Orta ve Batı Afrika-G. palpalis-Nehir kenarlarında T. rhodosiense-Doğu Afrika-G. morsitans-Kuru ve düzlük yerlerde. © Bayram GÖÇMEN , Prof. Dr. Ege Üniversitesi F en Fakültesi Biyol oji Bölümü, Zool oji Anabili m Dal ı Bornova, İzmir HER HAKKI S AKLIDIR! G. morsitans-Larva, pupa ve kan emen ergin bireyi Stomoxys (Ahır Sineği) Miyaz ve Miyaz Yapan Sinekler Kan emmeyen Cyclorrhapha alt-takımına dahil sinekler, • 1-Mekanik vektörlük* • 2-Doku ve vücut boşluklarında-Yumurta ve larvaları–ile parazitik (“protelien parazitlik”) yaparlar (MİYAZ). * bağırsak bakterileri (Shigella, Salmonella, Vibrio), bağırsak dışı bakteriler (Mycobacterium, Pasteurella, Bacillus, Brucella), bağırsak protozoonlarından Entamoeba histolytica kistleri, helmintlerden Taenia ve Echinococcus yumurtaları. Bu alt-takım içinde yer alan en önemli mekanik vektörler, Ev Sineği (Kara Sinek, Musca domestica) ve Yeşil Sinek (Lucilia ve Phenicia) türleridir. © Bayram GÖÇMEN , Prof. Dr. Ege Üniversitesi F en Fakültesi Biyol oji Bölümü, Zool oji Anabili m Dal ı Bornova, İzmir HER HAKKI S AKLIDIR! Hematofaj olmayan Cyclorrhaph sinekler, yumurta ve larvaları ile doğrudan parazitlik yaparlar. Sinek larva ve yumurtalarının, hayvan veya insan dokuları ile vücut boşluklarına yerleşerek parazitlenmesine Miyaz (Myasis) denir. Zorunlu (Obligat, Özel) Seçenekli (Fakültatif, Yarı Özel) Rastlantısal (Rastgele) Yumurta ve larvaları yalnız canlı dokularda gelişebilen sineklerin yaptığı miyazlardır. Örnek: Oestridae, Hypodermatidae ve Gastrophilidae türleri Yumurta ve larvalarını hayvan leşleri, çürümekte olan et veya bitkilere, ender olarak da hasta doku ve bakımsız yaralara bırakan sineklerin yaptığı miyazdır. Örnek: Calliphoridae türleri (Calliphora vomitoria) Yumurta ve larvalarını normal olarak dışkı, besin veya çürüyen organik maddelere bırakan sineklerin yaptığı miyazdır. Kontamine materyalin, rastlantısal şekilde besin içinde alınması veya kirli ellerle taşınması ile ortaya çıkar [Bağırsak Miyazı ve İdrar Yolları Miyazı (=Üriner Miyaz)] Muscidae ve Sarcophagidae Fannia (Antomyidae) ve Eristalis (Syrphidae) © Bayram GÖÇMEN , Prof. Dr. Ege Üniversitesi F en Fakültesi Biyol oji Bölümü, Zool oji Anabili m Dal ı Bornova, İzmir HER HAKKI S AKLIDIR! Miyazlar hastalanan bölgeye göre de tıbbi olarak 5 ana başlık altında sınıflandırılır. • (1) Sağlam Deri Miyazı: Sinek larvası derinin yüzeyinde, içinde veya altında yaşar. Örnek: Hypoderma. • (2) Yaralı Deri Miyazı (=Travmatik Miyaz): Bakımsız açık yara bulunan deriye bırakılan yumurta veya larvalar tarafından meydana getirilir. Bazı larvalar yaradaki ölü kısımları yerken, diğer bir kısmı sağlam hücreleri yer. Bu şekilde doku tahribatına yol açarlar. Örnek: Calliphora. • (3) Baş Bölgesi Doğal Boşlukları (Göz, Burun, Kulak)'nda olan Miyazlar: (a) Göz Miyazı: Larvalar göze (İnternal Göz Miyazı) ve etrafındaki dokulara (Eksternal Göz Miyazı) yerleşir. Örnek: Oestrus ovis, Dermatofobia hominis. (b) Burun Miyazı: Larvalar burun boşluğuna, bazen sinuslara yerleşir. Burunda kaşıntılar olur. Burun şişer ve solunum güçleşir, kanlı ve irinli akıntı meydana gelir. Baş ağrısı, keza burundaki kıkırdak ve kemiklerde tahribat gelişebilir. Örnek: Sarcophaga. (c) Kulak Miyazı: Larvalar kulağa yerleşir veya burundan kulağa geçer. Kulakta ağrı, çınlama vardır. Kulak sağır olabileceği gibi, orta kulaktan beyine geçen larvalar ölüme de sebebiyet verebilir. Örnek:Gasterophilus. • (4) Bağırsak Miyazı: Sinek yumurta ve larvaları rastlantısal şekilde besinlerle alındığında büyük bir kısmı midede ölmesine rağmen, bir kısmı bağırsağa geçerek burada parazitlenir. Mide ve bağırsak rahatsızlıkları, iştahsızlık, bulantı, kusma, v.s. meydana gelir. Örnek: Musca domestica. • (5) Ürogenital (Üriner) Miyaz: Sinek yumurta ve larvalarının ürogenital yollara yerleşmesi ile meydana gelir. Ürogenital açıklıklara yumurta ve larvaların bırakılması ile oluşabileceği gibi, sinek yumurtalarının kirli ellerle bu bölgelere taşınması ile de gelişebilir. Sonuçta ağrılar ve idrar etme güçlüğü ortaya çıkar. Örnek: Fannia. © Bayram GÖÇMEN , Prof. Dr. Ege Üniversitesi F en Fakültesi Biyol oji Bölümü, Zool oji Anabili m Dal ı Bornova, İzmir HER HAKKI S AKLIDIR! Dermatofobia hominis larvası ile Palpebral Miyaz (Ekternal Göz Miyazı) © Bayram GÖÇMEN , Prof. Dr. Ege Üniversitesi F en Fakültesi Biyol oji Bölümü, Zool oji Anabili m Dal ı Bornova, İzmir HER HAKKI S AKLIDIR! Ordo: Siphanoptera (=Pireler) • Küçük, kanatsız, petek gözleri olmayan, sokucu-emici ağız aletleri olan, tam başkalaşım geçiren (holometabol), vücutları karakteristik şekilde yanlardan basık ve arka bacakları oldukça uzun ve kuvvetli olan sıçrayıcı böceklerdir. • Kuş ve memelilerde ektoparazit olarak kıl, post ve tüylerin arasında yaşarlar. • Konağa bağımlılıkları yanında, konağa özgülükleri de oldukça gevşektir. Ctenocephalides felis (dişi, lateralden) © Bayram GÖÇMEN , Prof. Dr. Ege Üniversitesi F en Fakültesi Biyol oji Bölümü, Zool oji Anabili m Dal ı Bornova, İzmir HER HAKKI S AKLIDIR! • Eşeysel dimorfizim görülür. - Erkekler genel olarak daha küçük, dorsal tarafları nispeten düz, ventral tarafları içe doğru çekik ve arka uçları dış kopulasyon organlarından dolayı girintili çıkıntılıdır. - Dişiler daha iri, dorsal ve ventral tarafları konveks ve arka uçları hemen hemen yuvarlağımsıdır. • Bulaşmaları, erginlerin sıçrayarak diğer konaklara geçmeleri veya yuvalara bırakılan yumurtalardan çıkan larvalarla olur. • Yumurtalarını 2-5, bazen 8-10 tanesi bir arada küçük paketler halinde bırakırlar. • Larvaları küçük, boyuna uzamış, kör ve bacaksızdır. Gövdeleri seyrek tüylüdür. Abdomenin son segmenti üzerinde bir çift küçük çengel taşırlar. Ağız aletleri çiğneyici tiptedir. • Erginleri sıcak kanlı omurgalıların çoğunlukla deri yüzeyinde, bazen de deri altı dokusundan [örneğin Tunga penetrans (Doku Piresi)] kan emerek geçinirken, • Larvaları organik artıklar, hayvan pislikleri veya erginlerinin dışkılarıyla beslenirler. İpek kozalar içinde pupa halini alırlar. • İnsan sağlığı açısından en önemli 2 ailesi: - Tungidae (örneğin deri altına yerleşerek kaşıntılı ve ağrılı çıbanlara neden olan Doku Piresi, Tunga penetrans) - Pulicidae (insan, kedi, köpek, fare pireleri) © Bayram GÖÇMEN , Prof. Dr. Ege Üniversitesi F en Fakültesi Biyol oji Bölümü, Zool oji Anabili m Dal ı Bornova, İzmir HER HAKKI S AKLIDIR! • Pirelerin ergin ve larvaları beslenme tarzlarına uygun olarak, 1. Kan emerek doğrudan parazitlik yanında, 2. Toksi-allerjik tepkimelere, irritasyona, çeşitli dermatid (örneğin Pulikoz ve Tunguyaz) oluşumlarına neden olurlar. 3. Pasteurella pestis-veba, Rickettsia mooseri-Tifo, Dipylidium caninum- Dipilidiyaz, Hymenolepis diminuta-Himenolepiyaz’ın vektörleri olurlar. Örnekler: Pulex irritans (İnsan Piresi), Xenopsilla cheopis (Fare veya Veba Piresi), Ctenocephalides felis (Kedi Piresi) / C. canis (Köpek Piresi) Pulex irritans C. canis C. felis Tunga penetrans © Bayram GÖÇMEN , Prof. Dr. Ege Üniversitesi F en Fakültesi Biyol oji Bölümü, Zool oji Anabili m Dal ı Bornova, İzmir HER HAKKI S AKLIDIR! Classis: Arachnida (Örümceksiler) • Gerek kan emerek doğrudan parazitlik, gerekse bazen çeşitli hastalıklara vektörlük [Acarina (=Akarlar) takımı] ve bazen de fazla zehirli olmaları [Scorpionida (=Akrepler) Araneida (=Gerçek Örümcekler) takımları] ile insan ve çeşitli hayvanlara zararlı olabilen en önemli sınıfıdır. • Vücutları sefalotoraks (Prozoma) ve abdomen (Opistozoma) olmak üzere iki kısımdan meydana gelir. • Sefalotoraks kısadır. • Abdomen bazılarında (örneğin Scorpionida'da) uzun ve geniş bir Preabdomen ile dar bir Postabdomen kısmına ayrılır. • Diğer bazılarında (örneğin Araneida'da) tamamen segmentsiz, şişkin bir torba halinde olup kısa bir sap (=Pedunkul) ile sefalotoraksa bağlanır. • Bir kısmında (örneğin Acarina'da) ise abdomen körelmiş ve sefalotoraks ile kaynaşmıştır. Vücut tek parça halindedir. • Sefalotoraksta 6 çift ekstremite bulunur: ►I.Çift-Keliser-Av yakalama, dokunma, tutunma ve ses çıkarma ►II. Çift-Pedipalp-Duyu işlevi, besin alma, ♂ lerde spermleri ♀ ye nakletme ►III.-VI.-Yürüme bacakları. • Çoğunda gelişme metamorfozsuzdur. Sadece kan emerek doğrudan parazit olan Acarina (Akarlar) takımında metamorfozludur. © Bayram GÖÇMEN , Prof. Dr. Ege Üniversitesi F en Fakültesi Biyol oji Bölümü, Zool oji Anabili m Dal ı Bornova, İzmir HER HAKKI S AKLIDIR! Ordo: Acarina (Akarlar= Akarcıklar+Keneler+Uyuz Etkenleri) • Çoğu insan, evcil ve yabani hayvanlar, ayrıca bitkilerde tüm yaşamları boyunca veya dönemli olarak vücut sıvıları ile beslenen parazit hayvanlardır. Pek azı predatör veya saprotroftur. • Akarlar vücut bölgeleri, segmentasyonu tamamen kaybolmuş, tek parça halinde olan ve esas olarak ikisi öne, ikisi geriye yönelimli 4 çift bacak taşıyan, başkalaşım geçiren, yuvarlağımsı vücutlu hayvanlardır. Gelişimlerinde pupa safhası yoktur. Yumurta, larva, nimf ve ergin safhalar görülür. Akarlarda çeşitli vücut bölgeleri (Ornithonyssus sp., Dermanyssidae) • Abdominal segmentasyon hiç yoktur ve abdomen sefalotoraks ile kaynaşmıştır. • Ağız aletleri (Rostrum), ısırıcı (çiğneyici) veya delici-emici tiptedir. • Keliserlerin ucu delici-emicilerde oldukça ince, sivri veya keneler [Ixodides (Metastigmata) alt-takımı]'de olduğu gibi konağın derisini delmek için kuvvetli dikenler ile donatılmıştır . © Bayram GÖÇMEN , Prof. Dr. Ege Üniversitesi F en Fakültesi Biyol oji Bölümü, Zool oji Anabili m Dal ı Bornova, İzmir HER HAKKI S AKLIDIR! • Delici-emici ağızda pedipalplerin kaide parçaları, üst dudak (Labrum) ile birlikte keliserler (=Üst Çene) için bir kılıf oluştururlar. • Böylelikle bu kılıf içinde ileri-geri hareket edebilirler. Keliserleri saran kılıfın hemen altında silindir veya koni şeklinde olan ve öne doğru uzanan bir yapı daha bulunur. Buna Hipostom (=Alt Çene veya Alt-Dudak) denir. • Hipostomun dış yüzeyinde konağın derisine tutunmaya yarayan, uçları geriye doğru dönük, çok sayıda sivri diş ve iç kısmında ise boydan boya uzanan bir emme kanalı bulunur. • Keneler konağın derisini keliserleri ile deldikten sonra, açtıkları kanala hipostomlarını sokarak kan emerler. Keliser (=Üst Çene) Ekseni Keliser Kılıfı (Pedipalp kaide parçaları+Labrum) Keliser Dikenleri Pedipalp Basis capituli Hipostom (Ventral yüzeyini göstermek için kıvrılmış) Hipostom Hipostom Palp Palp Palp Ağız Bir Sert Kenede Ağız Parçaları (Dorsalden) © Bayram GÖÇMEN , Prof. Dr. Ege Üniversitesi F en Fakültesi Biyol oji Bölümü, Zool oji Anabili m Dal ı Bornova, İzmir HER HAKKI S AKLIDIR! • Ekstremitelerin uçlarında pençe ödevi gören bir çift tırnak ve çoğunlukla bunların aralarında yapışma işlevine yardımcı yastıkçık (Pulvillus) adı verilen kabartı şeklinde oluşumlar bulunur. • Sert kenelerde (Ixodidae ailesi) birinci çift bacağın tarsus segmentinin dorsalinde Haller Organı denen, içinden çok sayıda kıl çıkan bir çukurluk bulunur. Konakların çıkardığı yağ asitlerine duyarlı bir koku alma organı olarak iş görür. • Subordo 1. Onychopalpida (=Notostigmata, Tetrastigmata), • Subordo 2. Mesostigmata (=Gamasida) (Akarcıklar), • Subordo 3. Ixodides (=Metastigmata) (Keneler, Hayvan Keneleri), • Subordo 4. Trombidiformes (=Prostigmata) (Ot Uyuzu Etkenleri) • Subordo 5. Sarcoptiformes (=Astigmata, Cryptostigmata) (Uyuz Etkenleri) Bunlardan predatör ve serbest yaşayan Onychopalpida dışındakiler parazitolojik açıdan oldukça önemlidir. Haller Organı Tarsus (I.Ekstremite) © Bayram GÖÇMEN , Prof. Dr. Ege Üniversitesi F en Fakültesi Biyol oji Bölümü, Zool oji Anabili m Dal ı Bornova, İzmir HER HAKKI S AKLIDIR! Subordo 1: Mesostigmata (Gamasida) (=Akarcıklar) • Pedipalpleri büyük, keliserleri ince ve uzundur. • Hipostom dişsiz ve ucu sivridir. • Bacakların yan tarafında 1 çift solunum deliği (stigma=spirakül) taşırlar. Stigma plağı yoktur. • 3 ailesi (Dermanyssidae, Laelaptidae ve Gamasidae) parazitolojik açıdan önemlidir. • Dermanyssidae ve Laelaptidae kuş ve kemirgenlerin yuvalarında yaşar ve bunlardan kan emerek parazitlik yapar. • Gamasidae ailesi ise kemirgenleri ısırarak, tularemi virüsünü taşır. • Örnek: Dermanyssus gallinae (Dermanyssidae) Tavuk ve güvercinlerin parazitidir. Kümes ve güvercinliklerde bulunur. Bazen insana da saldırır. İnsanı ısırması aşırı kaşındırıcıdır. Yaz aylarında çok hareketlidir ve hayvanları sarar. Gececidir. Gündüzleri duvar çatlaklarında ve yuvalarda gizlenir. Sokulan yerlerde kızarıklık ve şişlik meydana gelir. © Bayram GÖÇMEN , Prof. Dr. Ege Üniversitesi F en Fakültesi Biyol oji Bölümü, Zool oji Anabili m Dal ı Bornova, İzmir HER HAKKI S AKLIDIR! Subordo 2: Ixodides (=Metastigmata) (Keneler, Hayvan Keneleri) • İri (3 mm-3 cm) akarlardır. • Dişli hipostomlarının bulunması • Stigmalarının ventral tarafta üçüncü ve dördüncü bacak koksalarının arasında veya dördüncü bacak koksalarının hemen gerisinde yerleşmesi • ve birinci çift bacaklarının tarsuslarının üst tarafında birer duyu çukuru (Haller Organı) taşımaları ile diğer akarlardan ayrılırlar. • Hayvan ve insanlardan kan emerler. • Toksi-allerjik etki yaparak, felçlere (Kene Paralizi veya Felci) sebep olabilirler. • Bazı virüs, bakteri, protist hastalık etkenlerini hayvanlar arasında taşıyıp insana da bulaştırırlar (Vektörlük). • İki aile, Argasidae (Yumuşak Keneler) ve Ixodidae (Sert Keneler) halindedir. Ixodidae (Sert Keneler) Argasidae (Yumuşak Keneler) 1 Bütün gelişim evrelerinde kapitulum (Gnatozoma) üstten bakıldığı zaman görülür. Terminaldedir. Kapitulum, larva safhası hariç üstten bakıldığı zaman görülmez; ventraldedir. Larvada terminaldedir. 2 Palplerin enine kesit yüzü köşelidir. Palplerin enine kesit yüzü yuvarlaktır. 3 Eşeysel dimorfizm barizdir. Eşeysel dimorfizm belirsizdir. 4 İdiyozoma'nın dorsalinde dişilerde daha küçük, kalkan şekilli kitin plak (Skutum) vardır. İdiyozoma (Esas Vücut)'nın dorsalinde böyle bir kitin plak (Skutum) yoktur. 5 Tarsal tırnaklar arası yastıkçık (Pulvillus) vardır. Tarsal tırnaklar arasında yastıkçık (Pulvillus) yoktur. 6 Solunum açıklıkları (stigmalar) dördüncü koksanın gerisinde (Opistozoma'da)'dir. Solunum açıklıkları (stigmalar) dördüncü koksanın önünde (Metapodozoma'da)'dir. © Bayram GÖÇMEN , Prof. Dr. Ege Üniversitesi F en Fakültesi Biyol oji Bölümü, Zool oji Anabili m Dal ı Bornova, İzmir HER HAKKI S AKLIDIR! 1 cm Larva Erkek Dişi Ixodes ricinus (İnsan Kenesi) Nimf Göz+Festun Yok! Kansızlığa (anemi) neden olurlar. 3 etki görülür; İrritasyon (tahriş), Paraliz (=toksik salgıları sonucu oluşan kene felci) ve Vektörlük. Çeşitli bakteri (Tularemi, Bruseloz, Veba, Dönek Humması etkenleri), Rickettsia (tifüs etkenleri), virüs (Kene Humması ve Ensefalit etkenleri), hatta Babesia cinsi piroplazmid protistlere (Sporozoa) vektörlük yaparlar. Yumurta © Bayram GÖÇMEN , Prof. Dr. Ege Üniversitesi F en Fakültesi Biyol oji Bölümü, Zool oji Anabili m Dal ı Bornova, İzmir HER HAKKI S AKLIDIR! Kahverengi Köpek Kenesi Göz Festun Anal Oluk Kenelerin Deriden Uzaklaştırılması İrritasyon ve kene felci yapar. Ayrıca çeşitli Babesia türleri yanında, Theileria cinsine dahil bazı piroplazmid sporozoon türleri için biyolojik vektör (ara konak) ödevi görür. Böylece bilhassa evcil büyük baş hayvanlarında görülen değişik Teyleriyoz (Theileriose) ve Babeziyoz (Babesiosis)’ların bulaşmasına da neden olur. Dişi Erkek © Bayram GÖÇMEN , Prof. Dr. Ege Üniversitesi F en Fakültesi Biyol oji Bölümü, Zool oji Anabili m Dal ı Bornova, İzmir HER HAKKI S AKLIDIR! Argasidae (Yumuşak Keneler) • İdiyozoma (=esas vücut, gövde) bölgesinde dorsal ve ventral tarafta kitin plakların bulunmaması bu ailenin en önemli özelliğidir. • Kapitulum larva safhası hariç, bütün evrelerde vücudun ventral tarafındadır. Bu nedenle üstten bakıldığında görülmez. • İdiyozoma sırt-karın yönünde iyice yassı ve üstten bakıldığında ovalimsidir. • İnsana da saldırabilen türler, Argas ve Ornithodoros cinslerinde sınıflandırılır. Argas cinsi memelilere oranla kuşlarda daha yaygın olarak bulunurken, Ornithodoros öncelikle memelilerde parazitlenir. Her iki cins de dönümlü humma spiroketlerine vektörlük yaparlar ve yumurtaları ile bunları nesilden nesile aktarırlar (Transovaryal Enfeksiyon). - Argas persicus kümes hayvanlarının yaygın parazitidir. Kuşların spiroketozu (dönümlü humma)'nun vektörüdür. Zaman zaman insandan da kan emer. -Otobius cinsi sığırların kulak memelerinde yaşar. Bazen insana da saldırabilir Argas Otobius © Bayram GÖÇMEN , Prof. Dr. Ege Üniversitesi F en Fakültesi Biyol oji Bölümü, Zool oji Anabili m Dal ı Bornova, İzmir HER HAKKI S AKLIDIR! Subordo 3: Trombidiformes (Ot Uyuzu Etkenleri) • Ağzın üzerinde veya yakınında 1 çift stigma bulunur. Bazen stigma hiç yoktur. • Kalpleri yoktur. • Bitkiler ile omurgalı-omurgasız hayvanlarda parazittirler. Familia 1: Eriophyidae (Gal Akarları)-2 çift bacak bulunur. Eriophyes vitis (=Erinos) üzümlerde görülen Erinos Hastalığı'nın etkenidir. Yumru ve yapraklarda gal oluşumuna neden olur. İlkbaharda asma yapraklarının alt yüzeyinin epidermisini delerek, öz suyu ile geçinir. Öz sunun emildiği yerde önce bir papil, daha sonra bir çöküntü oluşur. Çöküntünün içinde çok sayıda beyaz tüyler çıkar ve yaprak kurur. Familia 2: Tarsonemidae-Bitki zararlısıdırlar. Ancak Tarsonemus humanis, insanların ürogenital sisteminde yaşar ve özellikle bayanlarda küçük tümörlerin meydana gelmesine neden olur. Eriophyes vitis Tarsonemus © Bayram GÖÇMEN , Prof. Dr. Ege Üniversitesi F en Fakültesi Biyol oji Bölümü, Zool oji Anabili m Dal ı Bornova, İzmir HER HAKKI S AKLIDIR! Demodex folliculorum Familia 3: Demodicidae (Kıl Dibi Akarları, Folikül Uyuzu Etkenleri) Vücutları ince ve uzun, kurtçuk görünümündedir. Opistozoma bölgelerinin uzun ve segmentli oluşu ile kolaylıkla tanınırlar. Demodex folliculorum (Folikül Uyuzu Etkeni) - İnsan ve evcil memelilerde (kedi, köpek, v.s.), bilhassa yüzde olmak üzere kıl foliküllerinde ve derideki yağ bezlerinde yaşar. Normal olarak patojenik etkisi yoktur. Bununla birlikte bazı hallerde, hafif kaşıntı ve dermatite sebep olur. © Bayram GÖÇMEN , Prof. Dr. Ege Üniversitesi F en Fakültesi Biyol oji Bölümü, Zool oji Anabili m Dal ı Bornova, İzmir HER HAKKI S AKLIDIR! Familia 4: Trombiculidae Yumuşak vücutlu, oldukça hareketli ve tüylü akarlardır. Erginleri serbest yaşar. Larva parazittir. Trombicula autumnalis (Güz veya Çalılık Uyuzu Etkeni) -Yaz ve sonbahar aylarında çayır, bahçe ve otlaklarda, bunların larvaları bulunur. Derideki ince kıvrımlı ve nemli bölgelere keliserleriyle tutunarak yapışırlar. Tükürük salgıları ile deride delik açarak, Stratum germinativum'a uzanırlar ve hücreleri eriterek doku sıvılarını emerler. Buralarda eritem, kaşıntılı papiller ve yaralar belirir. Kaşıntı bilhassa geceleyin daha fazladır. Bu kaşıntılı lezyon ve dermatitlere Trombikuliyaz (=Trombidiyoz), bazen de Güz Uyuzu veya Çalılık Uyuzu denir. Ayrıca bazı Akarcık Tifüsü etkenlerini (Rickettsia) insana bulaştırabilirler. Ergin Larva Trombikuliyaz © Bayram GÖÇMEN , Prof. Dr. Ege Üniversitesi F en Fakültesi Biyol oji Bölümü, Zool oji Anabili m Dal ı Bornova, İzmir HER HAKKI S AKLIDIR! Familia 5: Pyemotidae (Pediculoididae) Elipsoidal şekilli, yumuşak vücutlu, palpleri iyice küçük, keliserleri sivri kıskaç biçiminde olan akarlardır. Hipostomları ince ve uzundur. Larvaları dişinin torba şeklindeki opistozoma bölgesinde yumurtadan çıkar ve burada gelişirler. Pyemotes ventricosus (Arpa Uyuzu Etkeni) -İnsan ve hayvanlarda yalnız dişisi parazitlenir. Döllenmiş dişi, deriye yapışır. Deriye sokulan dişinin uterusunda, yumurtalardan larvalar çıkar ve burada gelişirler. Opistozoması 10- 20 kat kadar bir balon gibi şişer. Burada gelişen larvalar, opistozoma duvarında açılan delikten dışarı çıkarak genç bireyleri oluştururlar. Bunların çoğu dişidir. Az sayıdaki erkek delikten çıkma sırasında dişileri döller ve konaktan ayrılırlar. Dişilerin konağın derisine yapışarak parazitlenmesi sonucu Arpa Uyuzu adı verilen dermatitler gelişir. © Bayram GÖÇMEN , Prof. Dr. Ege Üniversitesi F en Fakültesi Biyol oji Bölümü, Zool oji Anabili m Dal ı Bornova, İzmir HER HAKKI S AKLIDIR! Subordo 4: Sarcoptiformes (Uyuzzzzzz Etkenleri) • Boyları 1 mm'den küçüktür. Keliserleri çiğnemeye elverişli olup, makas biçimindedir. Palpleri basittir. • Solunum delikleri (stigma), trakeleri ve kalpleri kaybolmuştur. • Bir kısmı omurgalıların özellikle memelilerin derileri üzerinde ve içinde yaşar. Önemli aileleri Acaridae, Sarcoptidae (Uyuz Akarları), Psoroptidae (Post Akarları)'dir. Familia 1: Acaridae Acarus siro (Un Akarı) bayat un, peynir ve pastırma gibi besinler üzerinde yaşar. Kaşıntıya ve ağız kenarlarında iltihaplanmalara neden olabileceği gibi, besinlerle birlikte ağız yolu ile alınması durumunda Mide ve Bağırsak Nezlesi adı verilen rahatsızlıklara da neden olur. © Bayram GÖÇMEN , Prof. Dr. Ege Üniversitesi F en Fakültesi Biyol oji Bölümü, Zool oji Anabili m Dal ı Bornova, İzmir HER HAKKI S AKLIDIR! Familia 2: Sarcoptidae (Uyuz Akarları) • Mikroskobik akarlardır. Keliserleri makaslıdır. Pedipalpleri ve yürüme bacakları kısa ve küttür. Vücutları segmentsizdir. • Bacakların uçlarında tutunma plağı şeklinde Saplı Pulvillus (yastıkçık)'lar ve uzun sert kıllar [arka 2 bacak çiftinde] bulunur. • Omurgalılarda, özellikle kuş ve memelilerin derileri üzerinde ve içinde tüneller açarak yaşarlar. Sarcoptes memelilerde – Cnemidocoptes kuşlarda, bilhassa tavuklarda. Cnemidocoptes Sarcoptes © Bayram GÖÇMEN , Prof. Dr. Ege Üniversitesi F en Fakültesi Biyol oji Bölümü, Zool oji Anabili m Dal ı Bornova, İzmir HER HAKKI S AKLIDIR! Sarcoptes scabiei (İnsan Uyuz Akarı) • Kozmopolit dağılış gösterir. İnsan dışında kedi, köpek, tavşan, geviş getiren memeliler, atlar ve domuzların derisinde de yaşar ve Uyuz Hastalığı (Skabiyez)'na neden olur. • Uyuz: akarların deri içinde parazitlenmesi sonucu allerji ile oluşan kabarcıklı ve özellikle geceleri artan kaşıntılı, keratozlu deri lezyonlarıdır. Deride açtığı tünellerde, doku ve doku kırıntılarını yiyerek parazitlenir. Genellikle ellerde, parmak aralarında, koltuk altlarında ve karın bölgesinde yerleşir. Tünelin ucunda, deri üstüne rastlayan bölgede içi sıvı ile dolu parlak kabarcıklar meydana getirir. Bu sıvı içinde canlı akarlar yaşar. Bu nedenle kabarcıklar patladığı zaman, parazit bir yerden diğer bir yere bulaşabilir. İnsanda yaşayan uyuz etkeni sadece insanı, hayvanlarda yaşayanlar ise sadece hayvanları bulaştırır. İnsandan insana bulaşma, kirli çamaşırlar ve temas yolu ile gerçekleşir. Siyah renkli dışkılarını, tünellere bırakırlar. Bu nedenle deride pigmentasyon, esmerleşme söz konusudur. Fam. 3: Psoroptidae (Post Akarları) • Memelilerin deri parazitidir. • Psoroptes ovis koyunların uyuz akarı, • Psoroptes cuniculi ise ada tavşanlarının uyuz akarıdır © Bayram GÖÇMEN , Prof. Dr. Ege Üniversitesi F en Fakültesi Biyol oji Bölümü, Zool oji Anabili m Dal ı Bornova, İzmir HER HAKKI S AKLIDIR! Yumurta Larvaa Ergin Sarcoptes scabiei (İnsan Uyuz Akarı) © Bayram GÖÇMEN , Prof. Dr. Ege Üniversitesi F en Fakültesi Biyol oji Bölümü, Zool oji Anabili m Dal ı Bornova, İzmir HER HAKKI S AKLIDIR! “akıllıya bir kelime yeter” “dictum sapienti sat est” © Bayram GÖÇMEN , Prof. Dr. Ege Üniversitesi F en Fakültesi Biyol oji Bölümü, Zool oji Anabili m Dal ı Bornova, İzmir HER HAKKI S AKLIDIR! Yüklə 296 Kb. Dostları ilə paylaş:
|