Yazılmış bir kitabın üstündə bir dəfə gözəl epiqraf oxudum: "Xatirələr faydalı olsun deyə səmimi ya zılmalı, gerçəkliyə tən gəlməlidir."
Yüklə 3,51 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Cümə axşamı, 12 yanvar...
- Cümə axşamı, 13 sentyabr...
- Cümə axşamı, 20 fevral...
- Bazar ertəsi, 10 mart...
|
* * *
* 1920-ci illərin əvvəllərində “Peyğəmbər” Bakı teatrlarından birində tamaşaya hazırlansa da, göstərilməmişdir. – Tərtibçi. Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 486
Bu dövrdə Hüseyn Cavid Bakıda, mən isə Tiflisdə yaşayır- dım, buna görə də tez-tez görüşüb əvvəlki kimi dərdləşə bilmir- dik, yalnız hərdənbir məktublaşırdıq. Mən dostumun bütün mək- tublarını saxlamışam, indi də yeri gəldikcə onları bir-bir oxu- culara təqdim etməklə özümü xoşbəxt hesab edirəm. Görüşlərimiz haqqında isə az-çox məlumatı yalnız gündəliyimin səhifələrindən alıram. Məsələn, 1926-cı il fevral-mart aylarında Bakıda keçirilən birinci türkoloji qurultayda görüşdüyümüz gündəliyimdə belə qeyd edilmişdir: “Cümə, 26 fevral... Axşam saat 7-də qurultay açıldı. Hüseyn Cavidlə yanaşı oturmuşdum. Mirzə Çəlil, Sultanməcid Qənızadə və başqaları ilə görüşdüm...” Qurultayın sonrakı günlərində Hüseyn Cavidlə görüşdüyüm qeyd edilməmişdir. Mən deyə bilmərəm ki, qurultay münasibətilə Bakıda keçirdiyim on günün müddətində mənim Hüseyn Cavidlə yalnız bircə görüşüm olmuşdur, lakin burada Hüseyn Caviddən danışarkən, mən yalnız və yalnız sənədlərə və sənəd xasiyyəti daşıyan gündəliyimə əsaslanıram, çünki o zamankı hadisələri bu gün, əlli-altmış il sonra yada salıb canlandırmaq son dərəcə etibarsız və boş işdir: çox zaman biz bu kimi “xatirələrin” yalan- palan olduğunu görürük. Buna görə də şəxsən mən sənədsiz və sənədlə təsdiq edilməmiş xatirələrə həmişə şübhə ilə yanaşmağı adət etmişəm, özüm də uzaq keçmişin bir hadisəsini yada salanda çox ehtiyatla, min dəfə ölçüb-biçəndən, yoxlayıb təhqiq edəndən sonra qələmə alır, oxuculara təqdim edirəm. Gündəliyimdə Hüseyn Cavidin adı bir də həmin ilin iyun ayında çəkilir: “Bazar ertəsi, 21 iyun. Axşam saat 9-da Hüseyn Cavid gəldi. O, viza almaq üçün dünən Bakıdan gəlmişdir. Berlinə gedir. Gecə saat birə qədər oturdu. Şam elədik. Dərdləşdik. Tək günü, 22 iyun... Çavid nahara bizdə idi. Saat 9-a qədər söhbət elədik. Sabah səhər o, Moskvaya, ordan da Berlinə gedir...”
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 487
Gündəliyimdən gətirdiyim bu qeyd hər hansı bir rəsmi sənədi əvəz edə bilən, hətta hər bir rəsmi sənəddən daha etibarlı olan bir sənəddir, çünki real həyatın, demək olar ki, nəqşidir və bir para əsərdə Cavidin “aprelin 10-dan oktyabrın 1-nə qədər Almani- yada” olduğunu iddia edən müəlliflər, özləri də bilmədən, kobud səhvə yol verirlər. 1926-cı ildə Hüseyn Cavidlə bir daha görüşdüyümüz barədə heç bir qeyd yoxdur. Bu ildə ondan məktub aldığım, ya ona məktub yazdığım da qeyd edilməmişdir. Lakin gündəliyimin 17 və 31 dekabra aid qeydlərində Hüseyn Cavidin “Topal Teymur” əsərinin tamaşaya qoyulduğu haqda xəbər verilir. Əsərin birinci tamaşası haqqında “Yeni fikir” qəzetində mənim böyük məqaləm çap edilmişdi ki, onu ixtisarla burada verməyi lazım bildim: “Topal Teymur”. Yazanı Hüseyn Cavid. Tamaşası çoxdan bəri gözlənən “Topal Teymur”, nəhayət, çümə günü, dekabrın 17-də Tiflis səhnəsində göstərildi. Hüseyn Cavidin bu son əsəri haqqında Bakı mətbuatında müfəssəl mə- lumat verilərək, onun nöqsanları göstərilmişdi. Hələlik biz, pyesin təhlil edilməsindən vaz geçərək, yalnız tamaşa və aktyorların oyunundan bəhs edəcəyik. Pyes haqqında öz fikrimizi isə xüsusi bir məqalədə söyləyəcəyik. “Topal Teymur”un Tiflis səhnəsində birinci tamaşası aktyor və rejissorlarımızın pyes üstündə artıq dərəcədə çalışmasını və pyesə lazımi diqqətlə yanaşmasını göstərdi. Çoxdan bəri biz Tiflis türk səhnəsində bu dərəcədə yenilik görmürdük. Teatrda lazımi dekorlar olmadığından, rejissorluq heyəti yeni dekorlar yazdırmış və hazırlatmışdır, böyük opera teatrosundan xüsusi və zəngin libaslar almışdır. Pyesin yeniliyindən dolayı bütün səhnədə çalışan heyət tama- şaya artıq həvəslə hazırlanmışdır. Bu barədə biz cavan rejis- sorumuz İbrahim İsfahanlının məharətini əlavə qeyd etməkdən vaz keçə bilmirik. Bu rejissor hər çəhətdən oyunun gözəl keçməsi üçün çalışmışdır.
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 488
Bu oyun birinci dəfə göstərildiyi və yeni olduğu üçün rejis- sorlarımızın öz şəxsi qüvvəsini göstərmək üçün bir vasitədir, çünki cavan rejissor İsfahanlı, irəliki öz quruluşlarında əski əsərlərdə başqalarından görüb-götürdüyü üsulu yürütdüyü halda, bu oyunda yalnız öz qüvvəsi, öz ustalığı və öz baçarığı ilə iktifa etməli idi. Bu nöqteyi-nəzərdən İbrahim İsfahanlı bacarıqlı rejissor adını almaq üçün imtahan vermiş hesab edilə bilər. Yuxarıda söylədiyimiz kimi, bu axşam bütün aktyorlar vahid bir kollektiv kimi öz rollarını gözəlcə ifa etdilər. Birinci növbədə, Topal Teymurun rolunu oynayan Əhməd Salahlını qeyd etmək lazımdır. Əhməd Salahlı bu rolda Hüseyn Cavid yaratdığı Tey- murun simasını doğru göstərdi. Aktyorun hər hərəkəti Teymurun böyük hökmran, cəngavər və şücaəti sevən mərd olduğunu an- dırırdı. Sözləri və hərəkətləri kəskin, üzünün tərpənişi (mimikası) kəskin! Şübhəsiz ki, bu rol Əhməd Salahlı tərəfindən yaradılan simalar arasında birinci yeri tutacaqdır. Rejissorluq etməklə bərabər, pyesdə ən əhəmiyyətli rollardan olan Orxan rolunu İbrahim İsfahanlı ifa edirdi. İsfahanlı qüvvəli aktyordur. Onun səhnəyə məxsus təhsil və tərbiyəsi yox isə də, həm təcrübəsi, həm də daxili qüvvəsi vardır. Buna görə də aktyor öhdəsinə aldığı rollar kimi, Orxanın rolunu da böyük düşüncə ilə oynayır. Pyesin üçüncü mərkəzi rolunu – İldırım Bəyazidi cavan və bacarıqlı aktyorumuz Əsəd Xəlilov oynayırdı. Aktyor əvvəlinci çıxışında (üçüncü pərdə) rolunu layiqincə keçirdisə, təəssüflər olsun ki, sonradan bir qədər zəiflik göstərdi. 4-cü pərdədə onun qəzəbi təbii deyildi. Aktyorun sancılanmış adi bir adam kimi özünü qarnı üstə taxtın üzərinə yıxmağı, başını tovlamağı və bu kimi hərəkətləri heç də zalım, müstəbid, kefcil, lakin qəhrəman, qorxmaz və cəsur bir sultanı göstərmirdi... ...Ümumiyyətlə oyun çox maraqlı keçdi və teatr salonunu ağzına qədər doldurmuş olan tamaşaçılar aktyorları dəfələrlə şiddətlə alqışladılar”. (19 dekabr 1926, № 1269).
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 489
O illər Hüseyn Cavid yalnız Azərbaycan tənqidçi, ədəbiyyatçı və oxucularını deyil, bütün Zaqafqaziya mətbuat işçiləri və ədə- biyyat həvəskarlarını da maraqlandırırdı. Yuxarıda “Plamya” jur- nalı redaksiyasının Hüseyn Cavid yaradıcılığına diqqət yetirdiyi və onun əsərlərini rusca çap etmək istədiyi barədə yazmışdıq. Bunun davamı olaraq, gündəliyimdəki bir qeyd də bunu təsdiq edir. 1928-ci ilə aid gündəliyimdə oxuyuruq: “Cümə axşamı, 12 yanvar... Axşam Vladimir Sutırin bizə gəlmişdi. Gecə saat birə qədər oturdu. Mən Azərbaycan ədə- biyyatı və xüsusi təfsilatla Hüseyn Cavidin yaradıcılığı haqqında ona məlumat verirdim...” Burada adı çəkilən Vladimir Sutırin indi Moskvada yaşayan rus yazıçı, tənqidçisi və kinodramaturqu, o zaman Zaqafqaziya ölkə partiya komitəsində (Zakkraykom) məsul işdə idi və Zaqaf- qaziya xalqlarının ədəbiyyatı ilə maraqlanırdı. Azərbaycan ədə- biyyatından ruscaya tərçümələrin az olduğundan, o çox vaxt mə- nimlə söhbət edər, məndən məlumat alardı. Mən də onu maraq- landıran yazıçıların həyat və fəaliyyətindən, əsərlərinin məzmu- nundan bildiyimi ona nəql edərdim. Çox vaxt bu məsələlər ətra- fında onunla uzun-uzadı söhbətlərimiz, bəzən də mübahisələrimiz olardı. *
Sutırinlə bu görüşdən üç gün sonra gündəliyimdə bu qeydə rast gəlirik: “Bazar, 15 yanvar... Hüseyn Cavidin rəfiqəsi Mişkinaz uşaqları ilə, Məmməd Rəhimov bacısı ilə Mirzalıbəyin qızı bizdə idilər. Onlar Naxçıvandan gəlib Bakıya gedirlər... Gecə saat 11-də qonaqlarımızı yola saldıq, getdilər...” Hüseyn Cavidin rəfiqəsi Mişkinaz xanım ailəcə bizim yaxın qohumumuzdur. Mənim ailəm Kaxetiyada yaşayanda balaca Mişkinaz da anası Şahsənəm dayıqızı və atası Xudabaxışla bizdə qalırdı. Anası qürbət vilayətdə anama yoldaşlıq edərdi, atası da
* Cavid əsərlərinin rus dilinə tərcümə məsələsi 1920-ci illərdə qaldırılsa da, həyata keçməmişdi. 1980-ci illərdə 100 illik yubileyi münasibətilə bəzi əsərləri, o cümlədən “Şeyx Sənan” rus dilinə tərcümə edilmişdi. – Tərtibçi. Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 490
dəmiryol tikintisində atamın etibarlı köməkçisi, mənim də ürək dostum idi. Gündəliyimdə ona həsr edilmiş bir çox səhifə vardır ki, bir gün onları da üzə çıxararıq. Yuxarıdakı qeyddə adları çəkilən Məmməd Rəhimov Naxçı- vanda Demokrat Məmməd adıyla tanınırdı, Mirzalıbəy (Bektaşov) isə Naxçıvanda tanınmış ictimai və siyasi xadimlərdən idi ki, bunların ikisi də mənim dostum və yoldaşım idi. O günlərdə Hüseyn Cavidin rəfiqəsi, oğlu Ərtoğrul * və qızı Turanla birlikdə Naxçıvandakı atası evindən Bakıdakı öz evinə qayıdırdı. Bu hadisədən on gün sonra mən Bakıya imla konfransına getməli olmuşdum ki, orada Hüseyn Cavidlə görüşmüşdüm: “Çərşənbə, 25 yanvar... Axşam saat 5-dən 9-a qədər kon- fransda oldum. Yeni əlifba Mərkəzi komitəsi haqqında Ağama- lıoğlunun məruzəsi, sonra da müzakirə oldu. Hüseyn Cavid, Əhməd Pepinov və başqaları ilə görüşdüm...” Konfransın sonrakı günlərində Hüseyn Cavidlə görüşüm haq- qında heç bir məlumat yoxdur. Yalnız aradan təxminən doqquz ay keçəndən sonra, 1928-ci ilə aid gündəliyimdə yenə şair dostumun adı çəkilir: “Cümə axşamı, 13 sentyabr... Hüseyn Cavid gəlmişdi. Saat dörddən axşam doqquza qədər oturub, bolluca söhbət elədik. Bir neçə gün burada qalmalı olduğunu dedi...
Axşama qədər söhbət elədik”. Cavidin bu dəfə nə münasibətlə Tiflisə gəldiyi barədə heç bir şey yazılmamışdır. *
qarışıq imiş. Zaqafqaziya Mərkəzi İcraiyyə Komitəsində səhər- axşam işləməli olduğum üçün ədəbiyyatla məşğul ola bilmirdim. İşlərimin bu gərgin vaxtında da şair dostum Tiflisə gəlmişdi.
* Əslində Ərtoğrol. – Tərtibçi. * Dramaturq həmin ildə “Knyaz” faciəsinin üzərində işləyirdi. Tiflisə səfəri bu münasibətlə ola bilərdi. – Tərtibçi.
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 491
Onun harada düşdüyü gündəliyimdə göstərilməmişdir. Bu dəfəki səfərdə biz ikinci və sonuncu dəfə onunla çərşənbə günü, sent- yabrın 19-da görüşmüşdük. Hüseyn Cavid bizə gəlmiş və ancaq saat altıyadək qala bilmişdi, çünki saat altıda mən Zaqafqaziya Mərkəzi İcraiyyə Komitəsi prezidiumunun iclasına getməli idim. Hüseyn Cavidlə növbəti görüşümüz 1929–cu ildə Bakıda olmuşdu: “Bazar günü, 21 aprel... Axşam saat 7-yə qədər Rzagildə oldum. Sonra Rza və Əyyubla Hüseyn Cavidgilə getdik. Saat ona qədər oturub, ədəbiyyatdan söhbət elədik. Ordan kinoya getdik...” Bütün 1929-cu il ərzində gündəliyimdə Hüseyn Cavidlə yal- nız bir bu görüşümüz qeyd edilmişdir. Sonrakı 1930-cu il fevral ayında Tiflisdə Zaqafqaziya yazıçılarının plenumu çağırılmışdı. Bakıdan bu plenuma bir çox yazıçı gəlmişdi ki, onların içində Hüseyn Cavid də var idi. Buna görədir ki, gündəliyimdə buna aid bir neçə maraqlı qeyd qalmışdır: “Cümə axşamı, 20 fevral... Nahara Hüseyn Cavid bizdəydi. Onunla gecəyarıya qədər söhbət elədik. Haqverdiyev də bura- dadır. Şura yazıçılarının plenumu olacaq...
və Rzaqulu bizdə. Yaxşı yedik, içdik. Anam sağ olsun, hər cəhət- dən üzümüzü ağ eləyir, xəcalət çəkmirik. Qonaqlar saat 7-də getdilər. Sabah Bakıya qayıdırlar”. Həmin il mart ayında, Novruz bayramı ərəfəsində, mən anamı Bakıya aparmışdım. Martın 6-dan 15-nə qədər Bakıda qaldıq, bütün qohum-qardaş, dost-aşna, tanış-bilişlərlə görüşdük. Bir gün də Hüseyn Cavidgildə olduq: “Bazar ertəsi, 10 mart... Naharı anamla Hüseyn Cavidgildə elədik...” Bu nahar mənim yaxşı yadımdadır. Azərbaycan Mərkəzi İçraiyyə Komitəsinin “Kommunist” küçəsindəki * binasının üçüncü mərtəbəsində Hüseyn Cavidin öz * İndiki “İstiqlaliyyət” küçəsi. Cavidin ev muzeyi həmin binadadır. – Tərtibçi. Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 492
ailəsi ilə yaşadığı mənzilində biz, Mişkinaz xanımın bişirdiyi dadlı Naxçıvan plovunu yeyəndən sonra, ətirli məxməri çay içə- içə söhbət edirdik. Söz yox ki, söhbət ədəbiyyatdan gedirdi. Mən şair dostumun, bizim bugünkü həyatımızdan yazmayıb, ya qədim dövrdən, ya da uzaq ölkələrdən yazdığını tənqid edirdim. O da dinməz-söyləməz məni dinləyirdi. Ədəbiyyatdan fəlsəfəyə keçdik. Mən yenə nəsihətamiz bir tərzdə... uzun-uzadı moizə edirdim ki, birdən dostum, artıq mə- nim bu yersiz və usandırıcı təbliğatımdan təngə gələn kimi, açıldı, nə açıldı. Təbliğatımın yersiz və usandırıcı olduğunu mən indi, o vaxt- dan qırx iki il keçəndən sonra duyur və indi etiraf edirəm, o zaman isə şair dostuma elədiyim nəsihətləri heç də yersiz hesab etmirdim. Bu da mənim böyük səhvim idi, çünki həmən dövrdə vulqar sosiologizm cərəyanı Azərbaycan ədəbiyyatçı və tənqid- çiləri arasında özünə müəyyən yer eləmişdi. Mətbuatda Hüseyn Cavidin yaradıcılığı tənqid, bəzən də haqsız və sərt, çox zaman da vulqar sosiologizm cəbhəsindən tənqid edilirdi. Hüseyn Cavid tənqiddən qaçan, qorxan, inciyən şair deyildi. Gündəliyimdən buraya köçürdüyüm qeydlərdən göründüyü kimi, mən hələ məktəbli olduğum zaman onun əsərləri haqqında çəkinmədən öz rəyimi deyərdim, o da mənimlə hesablaşardı və əsərlərinin bəzilərini mənim məsləhətlərimə görə təzədən işlərdi. Çünki o zaman mənim tənqidim səmimi, xeyirxah tənqid idi. Mən onu bir dost kimi tənqid edirdim, o da bir dost kimi mənim tənqidimi dinləyir, ağlına batanı qəbul, ağlına batmayanları isə rədd edirdi. Buna görə də aramızda inciklik olmurdu. O gənclik vaxtından artıq on beş il keçmişdi və çox şey, çox şey dəyişilmişdi. Təzə şəraitdə Hüseyn Cavid vulqar sosiologizm cəbhəsindən ona qarşı edilən prinsipsiz hücumlardan təngə gəl- miş, usanmışdı. Qəzet və jurnallarda oxuduğu, iclaslarda eşitdiyi bəzi tənqidi çıxışlar onu qane edib inandıra bilmir, əksinə, onu daha da acıqlandırır, inada salırdı. Bu vəziyyətdə o öz əsərləri haqqında məndən ağıllı, inandırıcı, obyektiv, dərin, dostanə tən- Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 493
qid, rəy, məsləhət gözləməkdə tam haqlı idi. Bu cür tənqidə onun böyük ehtiyacı var idi. Mənim isə böyuk və bağışlanmaz səhvim bundan ibarət olmuşdu ki, dostumun yaradıcılığı haqqında danı- şarkən, onun zəif cəhətlərini tənqid edərkən, mən bunu nəzərdən qaçırmış, ədəbiyyat sahəsində hakimiyyət iddiasında olan rəsmi təiqidçilərin boş və haqsız iradlarını təkrar etməklə aramızdakı dostluq, məhrəmlik, sirdaşlıq şərtini pozmuşdum. Son dərəçə həssas qəlbə və kəskin şüura malik olan şair dos- tum isə bunu duymuş və artıq özünü nəzakət dairəsində saxlaya bilməmişdi. Onun olduqca sərt, acıqlı, təhqiredici hərəkəti məni sanki birdən-birə ayıltmışdı. Ev sahibinin öz qonağına, həm də əziz qonağına, yaxın dostuna qarşı belə hərəkəti bizim hamımıza dərin təsir bağışlamışdı. Otağa ağır və qorxunç bir sükut çök- müşdü. Bir andan sonra anam məni məzəmmət, Mişkinaz xanım da Hüseyn Cavidi sakit etməyə başladılar. Bizim barıt qoxusu verən söhbətimizə qulaq asan uşaqlar da nəfəslərini çəkib gözləri bərəlmiş halda bizə baxırdılar. Mən dostumun bu gözlənilməz hərəkətindən inciməmişdim, çünki bu hərəkətə özümün səbəb olduğumu, dostumun qəlbinə dəydiyimi dərhal anlamış və peşman olmuşdum. Lakin yenə də məclis soyumuşdu. Bir azacıq da oturandan sonra anamla mən öz dostlarımızla vidalaşıb getdik. Bu hadisədən sonra bir neçə ilin ərzində Hüseyn Cavidlə görüşmürdük, onun məktubları da məndə qalmamışdır, gündə- liyimdə də onun adı çəkilmir. Yalnız həmin ilin aprelində mən Bakıya gəlmişdim və o vaxtdan yadigar olaraq gündəliyimdə belə bir qeyd vardır: “Çərşənbə, 30 aprel... Axşam teatrın sonuncu tamaşasına getdim. “Dəli Knyaz” 1 Hüseyn Cavidin əsəri. Yaxşıdır...” 1 “ Knyaz” faciəsi nəzərdə tutulur. O vaxtlar həmin pyes oxucu və tamaşaçılar arasında “Dəli Knyaz” kimi məşhur idi. – İ.O.
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 494
Bu qeyddən sonra Hüseyn Cavidin adı bir də mənim 1935-ci ilə aid gündəliyimdə çəkilir: “Çərşənbə, 27 fevral... Axşam evdə Hüseyn Cavidin “Səyavuş” dramını oxuyurdum...” Həmin ilin oktyabr ayında mən Bakıya gedib on bir gün qalmışdım ki, bu barədə gündəliyimdə ümumi bir qeyd vardır. Bu qeyddən mənim “Səyavuş” tamaşasına baxdığım, Əbdürrəhim bə- yin rəfiqəsi Yevgeniya Osipovna, Ülvi Rəcəb, Əli Nazim, Hüseyn Cavidgildə nahar elədiyim, bir neçə axşam Həmidə xanım, yenə Yevgeniya Osipovna və Hüseyn Çavidgildə olduğum məlum olur. Bu görüşlər haqqında müfəssəl məlumat verilməmişdir. O zaman mən iş yerimi dəyişmişdim, sentyabr ayından Zaqaf- qaziya Dövlət Nəşriyyatında (Zakkiz) Azərbaycan ədəbiyyatı üzrə baş redaktor vəzifəsində işləyirdim, Bakıya da iş üçün gəlmişdim. Burada mən müxtəlif rəssam (Əzim Əzimzadə, Qəzənfər Xalıqov, Əmir Hacıyev, İsmayıl Axundov), tərcüməçi və ədəbiyyatçılarla görüşüb nəşriyyat məsələlərini həll edirdim. Bu səfərdən yadigar olaraq məndə Hüseyn Cavidin avtoqrafı ilə “Səyavuş” kitabçası qalmışdır. Dostum kitabın titul vərəqində bu sözləri yazmışdır: “Pək möhtərəm və dəyərli dostum Əziz Şərifə dəyərsiz xatirə. 17/1935. H ü s e y n C a v i d ”. Göründüyü kimi, burada Cavid tarixi yazarkən ayı qeyd etməyi unutmuşdur. Lakin gündəliyimdəki qeydə əsaslanaraq, bu ayın oktyabr olduğunu demək olar. Bakıdan qayıdandan sonra mən şair dostuma məktub yazmış və tezliklə ondan latın əlifbası ilə yazılmış aşağıdakı məzmunda açıq məktub almışdım: “P ə k m ö h t ə r ə m Ə z i z ! Lütfən yazdığınız uzun məktubu aldım. Təşəkkür edərim. Ağır soyuq aldığımdan uzun cavab yazamadım. Təbii, qüsura baxmazsınız. Ümidvaram ki, eyi fürsət düşdükdə bizi unutmaz- sınız...
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 495
Bu aradan bir az keçmiş Hüseyn Caviddən yenə bir açıq məktub almışdım: “M ö h t ə r ə m Ə z i z ! Belə dostluq olmaz. Sana adres verdim. Bizim müqavilənamə nə oldu? Niçin düzəldib göndərmirsən? Paraya ehtiyacım olduğunu sana söyləmədimmi? Verdiyin sözləri nə tez unutdun? Cavab gözləyirəm... Hüseyn Cavid. 15-XI-35”. Şair dostumun məndə qalan bu son məktubundan anlaşılır ki, oktyabr ayında Bakıda olan zaman mən, o biri yazıçılarla olduğu kimi, Hüseyn Cavidlə də onun əsərlərinin tərcümə planına salınıb Tiflisdə rusca nəşr ediləcəyi barədə söhbət etmiş və Tiflisə qayı- dandan sonra uzun məktub yazmışdım. Lakin plan hələ təsdiq edilməmişdi, buna görə də hələ müqavilənamə göndərmək müm- kün deyildi. Dostum isə müqavilənamə bağlayıb avans almağa tələsirmiş. Həmin il dekabrda mən yenə dörd gün Bakıda olmuşdum. Tək günü, dekabrın 17-də, Bakıya çatan günün axşamına, gənc dostum Əli Nazim mənim Ali pedaqoji institutunun dil və ədə- biyyat fakültəsində çağırılmış ədəbi konfransa dəvət etmişdi. Bu konfransda mən tələbələrin məruzələrini dinləmiş və çox razı qalmışdım. Sabahı gün, dekabrın 18-də sonuncu məruzə Hüseyn Cavidin “Səyavuş” dramına həsr edilmişdi ki, sonra müzakirə keçirilmiş və Əli Nazimin son sözü ilə konfrans bağlanmışdı. O zaman tənqid və ədəbiyyatşünaslıq sahəsində qızğın fəaliy- yət göstərən Əli Nazimlə görüş və söhbətlərim haqqında gün- dəliyimdə bir yığın müfəssəl qeyd vardır ki, vaxtı gələndə onları da Əli Nazimdən aldığım və səliqə ilə saxladığım xüsusi mək- tublarla bərabər oxuculara təqdim etmək ümidindəyəm. İndi isə yenə Hüseyn Cavid mövzusuna qayıdıram. Yuxarıda deyildiyi kimi, mən 1935-ci il sentyabrdan etibarən Zaqafqaziya Dövlət Nəşriyyatında işləməyə başlamışdım. Bu dövrdə mən bilavasitə Azərbaycan ədəbiyyatının ruscaya tərcü- məsi və nəşri ilə məşğul idim. Bu münasibətlə yenə Hüseyn Cavid haqqında 1936-cı ilə aid gündəliyimdə müəyyən məlumat verilir: Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 496
“Bazar, 26 yanvar... Axşam Raxmanın iştirakı ilə Zaqaf- qaziya Dövlət Nəşrıyyatında müşavirə oldu. İllik planlar müzakirə və təsdiq edilirdi. Gurcü ədəbiyyatı üzrə 171 çap vərəqi, Azər- baycan – 133 və erməni ədəbiyyatı uzrə 120 çap vərəqi təsdiq edildi. Mənim planımı əsasən şeir hesabına – Cavid, Rahim, Zakir, Sabir – ixtisar elədilər... Bu şairlərin kitabları gələn ilə keçirildi”. Burada adı çəkilən Raxman o zaman Zaqafqaziya ölkə partiya komitəsində rəhbər işdə idi və mən işlədiyim nəşriyyatın məsul redaktoru idi. Zaqafqaziya federasiyası ləğv ediləndən sonra o, Bakıya köçmüş və “Bakinski raboçi” qəzetinə redaktor təyin edilmişdi. Nəşriyyatımızda keçirilən bu iclasda mən Hüseyn Cavidin kitabını müdafiə edib plandan çıxarılmasına mane ola bilməmiş- dim, buna görə də dostumun qarşısında özümü müəyyən dərəcədə müqəssir kimi hiss edirdim. Lakin çox keçmədi ki, vəziyyət kökündən dəyişildi. Zaqaf- qaziya federasiyasının ləğvi ilə əlaqədar olaraq, bütün federativ idarə və təşkilatlar kimi, bizim nəşriyat da ləğv edilməli idi. Bu münasibətlə 1936-cı ilin oktyabr ayında nəşriyyat məni Bakıya göndərmişdi. Bakıda mən Zaqafqaziya nəşriyyatında Azərbaycan ədəbiyyatı sahəsində görülmüş işlər və hazırlanmış kitablar haq- qında mütabiq respublika idarələri ilə danışmalı və bütün nəşriy- yat materiallarının respublika nəşriyyatına verilməsi məsələsini həll etməli idim. Bütün bu hadisələr haqqında o vaxtkı gündəliyimdə xatirat- ımın ayrıca bir fəsli üçün kifayət dərəcədə maraqlı material vardır ki, onlar da görkəmli Azərbaycan yazıçılarının bir çoxundan aldığım və bu günə kimi saxladığım məktublarla birlikdə nizama salınıb bir vaxt oxuculara təqdim ediləcəkdir. İndi isə həmin səfərimdə Hüseyn Cavidin adı çəkilən bir sətri bura köçürməklə kifayətlənirəm: “ Yüklə 3,51 Mb. Dostları ilə paylaş:
|