AZƏrbaycan miLLİ adət və ƏNƏNƏLƏRİNİn bəDİİ-estetik mahiYYƏTİ
Adət və ənənələrdə bədii estetik dəyərlərlə milli
Yüklə 5,03 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
1.2. Adət və ənənələrdə bədii estetik dəyərlərlə milli
ənənəvi təkamülün vəhdəti. Adət və ənənələrin dialektikası onların bütün dövrlərdə ardıcıl olaraq təkamül etməsindən ibarətdir. Cəmiyyətin bütün sahələrində olan dialektik inkişaf ilk növbədə adət və ənənələrdə, onların bədii- estetik dəyərlərində yaranan yeniliklərdə özünü büruzə verir. Bu yeniliklər ənənəvi qaynaqlardan bəhrələnsələr də, onlar formaca müasirləşir, insanların mövcud tələblərinə uyğunlaşır. Müasirlərimizin bədii-estetik tələbatlarının dəyişməsi ənənəvi incəsənətin də forma və məzmununa təsir edir. Yeni mahnılar, yeni geyim mədəniyyəti formalaşır. Bu yeniliklər bəzi dəbin dəyişməsi ilə də əlaqələndirilir. Lakin əslində dəbin dəyişməsi özü də ənənənin təkamülündən asılıdır. Eyni zamanda ənənənin təkamülü prosesində estetik baxışların səviyyəsi də xüsusi rol oynayır. Fikrimizi daha da dəqiqləşdirmək üçün bir sıra tarixi həqiqətlərə diqqət yetirək. Qədim daş dövründə yaşayan insanlar çox primitiv musiqi alətləri yaradır, mərasim və bayramlarda məhdud ritmlərlə öz mahnılarını ifa edirdilər. Rəqsləri isə əsasən ritmik qaydalarla müşayiət olunurdu. Lakin zaman keçdikcə 61 musiqi mədəniyyətinə olan münasibətlər də formalaşdı. Təbiətin rəngarəngliyi insanların musiqi duyğusuna da dinamik təsir etdi. İnsanın bədii təfəkkürü iç dünyasından süzüb gələn musiqi ahənginin müxtəlif səslərini yaratdı, həmin ahəngləri yaşamaq meyli gücləndi. Dərdini, naləsini, sevincini, qəmini musiqi dünyasında ədəbiləşdirmək marağı zaman-zaman artdı. Elə buna görə də müxtəlif musiqi alətləri meydana gəldi. İnsanın geyimi, məişəti, həyat tərzi dəyişdikcə həmin alətlər də təkamül etdi, bəşəriyyətə məxsus olan daha böyük hiss və həyəcanları da bu musiqi alətlərində ifadə etmək imkanı yarandı. Musiqi alətləri təkmilləşdikcə ahəng və mahnıların da rəngarəng formaları meydana gəldi. Təbii ki, bu prosesdə milli-psixoloji xüsusiyyətlər də əməli rol oynadı. Dini inancların xarakteri də musiqinin milli ahənginə təsir göstərdi. Xristian dünyasının musiqi ahəngi ilə islam dünyasının musiqi ahəngi arasında fərqli cəhətlər meydana gəldi. İncəsənətə dini qadağalar qoyulduğundan islam dünya- sında mərsiyə xarakterli solo mahnıları, dərviş mahnıları – növhələri xarakterik xüsusiyyətləri idi. Uzun əsrlər boyu məhz bu səbəbə görə Azərbaycan musiqi sənəti də islam dini ənənələrinin təsirindən xilas ola bilməmişdir. Bu cəhət şiə etiqadına malik olan Azərbaycanlıların məhərrəmlik ənənələri daxilində musiqiyə münasibət yaratmışdır. Şiələr üç ay qalmış məhərrəmlik təziyyələrinə hazırlıq görmüşlər. Azərbaycanın şi-malına da İrandan xüsusi mərsiyəxanalar gəlmiş, dərvişlər dəvət olunmuşdur. Onlar məhərrəmlik təziyyəsində şəbihgərdanlıq etmişlər. Dini xarakter daşısa da, bu proses Azərbaycanda müğənnilik sənətinin inkişafına yaxşı mənada böyük təsir etmişdir. Məhz bu məclislərdə gözəl səsə malik olan cavanlar aşkar olunmuş, onlardan toylarda da müğənni kimi istifadə etmişlər. 62 Musiqi tarixi ilə məşğul olan Firudin Şuşinski yazmışdır: “Şu- şada yaxşı səsi olan gənclərdən məhərrəmlik təziyyələrində, məclislərdə mərsiyə demək və növhə oxumaq üçün istifadə edərmişlər. O dövrün ən məşhur musiqişünası Xarrat Qulu Məhəmməd oğlu (1823- 1883) məhərrəmlik təziyyəsi zamanı təşkil etdiyi məclisə ən yaxşı səsi olan gəncləri cəlb edib,. Səkinə, Zeynəb, Əli Əkbər və başqa şəbih rollarında oynamağı öyrədirdi” [147, s.13]. Maraqlıdır ki, dini ənənələr ahəngin və ahəngə uyğun səsin, sözün inkişafında xüsusi rol oynamışlar. Burada ənənə-viliyin, adət və ənənələrdən qaynaqlanmanın əhəmiyyətini xüsusi olaraq qeyd etmək lazımdır. Məsələn, məhərrəmlik təziyyələrində oxumaq bir növ ənənəyə uyğun olaraq məcburi icra olurdu. Lakin mərsiyəni ifa edən şəxs özündən asılı olmayaraq tempə və ritmə tabe olmuşdur. “Səslər qəlbimizdə, şüurumuzda o vaxt özünə yer tapar, əhvali- ruhiyyəmizə təsir göstərər ki, onlar ritm və tempə tabe olub, melodiya daxilində birləşdirilsin” [80, s.12]. Ümumiyyətlə, musiqi səslərinin yaranması haqqında müxtəlif fikirlər yayılmışdır. Bir çox mənbələr musiqinin həyəcanlı danışıqlardan meydana gəldiyini bildirir. Məsələn, ingilis bəstəkarı və musiqişünası Ralf Voem Uilyams yazmışdır: “Mən sizi öz həyatımdan olan əhvalatla, yəni həyəcanlı danışığın necə melodiyaya keçməsi ilə tanış etmək istəyirəm. Bir dəfə Skay adasında açıq havada ibadət zamanı moizə edilməsinin şahidi oldum. Keşiş mənim anlamadığım qalsk dilində danışdığından mən bütün diqqətimi onun səsinin xüsusiyyətlərinə yönəltdim. Natiq qeyri ixtiyari çox hündürdən danışmağa məcbur oldu ki, bu da onun danışıq pafosunu deklomasiyaya gətirib çıxartdı. 63 Əvvəla bir ton, sonra isə vaizin daha da ilhamlanması ilə əlaqədar bütöv melodik cümlələr meydana gəldi. Bu təcrübə məndə belə bir fikir oyatdı ki, bu cür oxunuşlar xalqın şüurunda qeyri-iradi, öz-özünə yaranıb” [158, s.7]. Buradan belə bir nəticə çıxır ki, insanların qorxu və fəryadları, müxtəlif həyəcanları musiqi ahəngi ilə zəngindir və onlar musiqi alətlərindən əvvəl mövcud olmuşlar. Deməli, hiss və həyəcanlar musiqi alətlərinin yaranmasına, təşəkkülünə səbəb olmuşdur. İnsan səslərinin musiqi ahənginə çevrilməsi adət və mərasimlərdə daha çox üstünlük təşkil etmiş, adət və ənənələrin bədii-emosional mühitində səslər musiqi ahənginə çevrilmişlər. Səslər mərasimdən mərasimə təkrarlandıqca onların ritmləri də xüsusi çalarlarla inkişaf etmişdir. Məsələn, F.Şuşinskinin yazdığına görə “Məşədi Məhəmmədin çox məlahətli səs olmuşdur. O, aşura günlərində İran şairi Möhtəşəmin imam Hüseynə həsr etmiş olduğu şerləri “Zəminxarə” üstündə çox təsirli oxuyarmış” [147, s.13]. Lakin unutmaq olmaz ki, ayrı-ayrı sözlər əksər hallarda səslər kimi hələ heç bir şey ifadə etmədiyindən insanları təsirləndirə bilmir və estetik keyfiyyət kimi qavranılır. Amma bədii obrazların dili ilə söylənəndə həmin sözlər emosionalifadəli mahiyyət kəsb edir. Adət və mərasimlərdə, bayramlarda ifadə olunan sözlər isə bütün tarix boyu xalq yaradıcılığı qaynaqlarından bəhrələnmiş və emosional ifadəli olmuşlar. Hər bir bayatının, ağının konkret bədii obrazı vardır. Sözün ritmik və obrazlı şəkildə ifadə olunması musiqi ahəngi yaradır. Adət və ənənələr zamanı söz, xüsusi milli mərasim çərçivəsində intonasiyalı ifadə olunur. 64 Bildiyimiz kimi, musiqidə ən əvvəl yaranan onun dilidir. Lakin musiqi dili melodiya, intonasiya, ritm, lad, harmoniya, polifoniya, tembr və s. anlayışlardan ayrı mümkün deyildir. Hər bir xalqın və millətin özünə məxsus musiqi dili, melodiya – intonasiya xüsusiyyətləri vardır. Onlar ənənəvi olaraq çoxəsrlik inkişaf tarixi keçmiş, kənar milli elementlərdən də bəhrələn-mişlər. Xalqlar arasında milli əlaqələr genişləndikcə adət və ənənələrdə, onun bədii ifadə vasitələrində oxşar meyllər, əlaqəli cəhətlər meydana gəlmişdir. Buna baxmayaraq hər bir özünəməxsus melodiya – intonasiya xüsusiyyətlərini, milli özünəməxsusluğu, fərdiliyi qoruyub saxlaya bilmişdir. Məhz bu spesifik xüsusiyyətə görə musiqinin uzun əsrlər boyu dərin milli psixoloji kökə malik olması hər bir xalqın müəyyən lad, metroritmik, melodiya, intonasiya və s. kimi milli xüsusiyyətlərdən kənara çıxa bilməməsinə səbəb olmuşdur [66, s.43]. Belə bir nəticəyə gəlmək olar ki, insanın fizioloji varlığında olduğu kimi onun yaratdığı və yaşadığı mənəvi aləmin özündə də kökə bağlılıq, ənənəyə sadiqlik xüsusi yer tutur. Bəşəriyyət nə qədər təkamül etsə də, mənəvi köklərdən tam şəkildə ayrılmaq mümkün deyildir. Mənəviyyatda baş verən modernləşmə isə forma və məzmunu zənginləşdirən, bədii təfəkkürü müasir quruluşa, davranış normalarına uyğunlaşdıran əsas amillərdən biri kimi qiymətləndirilməlidir. Yəni modernləşmə ənənəvi olanı heç zaman kökündən silib ata bilmir, əksinə nə qədər inkişaf və yeniləşmə baş versə də, köklə bağlı əlamətlər mənəviyyatın bütün tərəflərində istəristəməz özünü biruzə verir. Elə buna görə də peşəkar incəsənətin bütün növlərində xalq yaradıcılığının əlamətlərini görmək mümkündür. 65 Bir həqiqəti bilmək lazımdır ki, lap qədim zamanlardan insanların adət, ənənə, mərasim incəsənəti yaranmışdır. Totem-lərin, şamanların mərasimlər zamanı öz bədənlərini müxtəlif rənglərlə bəzəməsini, xüsusi mərasim rəqslərini və mahnılarını ifa etmələrini buna misal göstərmək olar. Hətta dəfn mərasimlərində də özünəməxsus incəsənət xüsusiyyətləri yaranmış və bu xüsusiyyət indi də davam etməkdədir. Qobustan ərazisində aparılan arxeoloji qazıntılar zamanı neolit dövrünün qəbirlərindən üzərində müxtəlif canlıların şəkilləri çəkilmiş daşlar aşkar edilmişdir. Buradakı Böyükdaş dağı ətəyindəki qəbirlərin birinin baş daşı insan heykəli formasına bənzəyir. Qədim insanlar dəfn olunmanın xarakterik cəhətlərini bu heykəldə əks etdirməyə cəhd etmişlər. Təxminən iki metr hündürlüyü olan bu qaya parçası xüsusi daş alətlərlə yonulmuş, baş və enli çiyin dəfn olunan qəbilənin nüfuzlu və fiziki gücə malik olan üzvü olduğunu büruzə verir. Qobustan ərazisində orta əsrlərə aid olan qəbir daşları da aşkar edilmişdir. Bu qəbir daşları üzərində ov səhnəcikləri, müxtəlif bədii yazı ornamentləri təsvir olunmuşdur. Qəbirüstü təsvirlər oyma üsulu ilə icra edilmişdir. Lakin əsası XVI əsrin ikinci yarısında qoyulmuş Umbakı adlanan yerdəki qəbiristanlıqda daşlar üzərinə çəkilən şəkillərin forma və məzmunu yeniləşmişdir. Burada xüsusilə, rənglərdən də istifadə olunmuş, ölən adamın şəxsiyyətini, cinsini, peşəsini diqqətə çatdıran təsvirlərə üstünlük verilmişdir. Umbakı qəbir təsvirləri forma və məzmunca yeni olsa da, Qobustan ənənələrindən, burada yaranmış tarixi-ənənəvi kökdən uzaq düşməmişdir. Həmin yerdə qədim tarixi ənənə yenə də davam etməkdədir. 66 Məlumdur ki, Azərbaycanda islam dini yayıldıqdan sonra canlıların təsvirini yaratmağa, ruhanilər tərəfindən məhdudiyyət qoyulurdu. Lakin bu qadağalara baxmayaraq incəsənətin tarixi ənənələri sənətkarlar tərəfindən müxtəlif vasitələrlə qorunub saxlanılmışdır. Xüsusilə, memarlıqda, bədii toxuculuq sənətində, dulusçuluqda, başqa məişət əşyaları üzərində bədii təsvirlərdən istifadə olunması ilə bağlı bir çox tarixi faktlar vardır. Məsələn, Bakının “İçərişəhər” adlanan memarlıq nümunələrinin çoxunda şir, öküz, göyərçin, qoç təsvirlərindən simvolika məqsədi ilə istifadə olunmuşdur. İçərişəhərdə 1314-cü ildə inşa olunmuş qədim məbədlərdən birinin giriş qapısının üstündə maral və başqa şirəbənzər heyvanın təsviri həkk olunmuşdur. Azərbaycanın qədim təsviri sənətində şirlər qəhrəmanlıq, mərdlik, igidlik rəmzi kimi geniş yer tutmuşdur. Qala qapıları üzərində həkk olunan şirlər uzun əsrlər boyu öz qəzəbli baxışlarını yadelli düşmənlərin üzərinə yönəltmiş, bütün Azərbaycan xalqını onlar kimi qorxmaz olmağa ruhlandırmışdır. Azərbaycanın qədim memarlıq abidələri üzərində göyərçin təsvirlərinə daha çox rast gəlmək mümkündür. Bu da xalqımızın humanist baxışlarını, sülhpərəstliyini əks etdirən rəmzlərdir. Məhz lap qədimlərdən evlərin pəncərələri üstündə, divarlarda, müxtəlif əşyalar üzərində göyərçin fiqurları və s. təsvirlər həmin arzu və istəkdən yaranmışdır. Bu qədim ənənə müasir kənd evlərinin kirəmidində, qapı, pəncərə bəzəklərində indi də davam etməkdədədir. 1234-cü ildə memar Zeynəddin əbu Rəşid Şirvani tərəfindən tikilən “Səbail” qəsrinin xarabalıqlarından üzərində 700-dən çox yazı, insan, quş və heyvan şəkilləri olan daşlar tapılmışdır. On beş bürclü 67 bu qəsrin hansı məqsədlə suyun içində tikilməsi bizə tam şəkildə məlum olmasa da, onun daşlarında qorunub saxlanılan nəhəng “şəkil qalereyası” milli sənətkarların ənənəviliyə sədaqətinin tarixi təzahürüdür. Sənətkar dini qadağalardan çəkinmədən öz istək və arzularını, estetik baxışlarını qala daşları üzərində əbədiləşdirmişdir. “Səbail” qəsri XIV əsrin əvvəlində qeyri-məlum səbəbdən dağılsa da, qədim sənətkarın təsviri yaradıcılığı arxeoloqlarımız tərəfindən tapılmış, cəm şəklində mühafizə olunmaqdadır. Vaxtilə arxeoloqlarımız tərəfindən mil düzündə Örənqala adlanan yerdə tapılmış saxsı kaşı kasa üzərində müxtəlif bəzək ornamentləri və insan təsvirləri aşkar edilmişdir. Məişət əşyaları üzərində bədii təsvirlərdən istifadə etmək ənənəsi indi də davam etməkdədir. Canlıların təsvirləri orta əsrlərin parça məhsulları üzərində də geniş yer tutmuşdur. Hələ VII əsrdə öz bədii tərtibatına görə Azərbaycan parçası dünyanın bir çox ölkələrində şöhrət qazanmışdır. Bu dövrün bədii parçalarından biri İtaliyanın Luteran kilsəsində indi də saxlanılır. Aaxen kapellasında saxlanılan bədii parça isə Azərbaycanın VIII – IX əsr sənətkarları tərəfindən toxunmuşdur. Bu parçadakı ördək və quş təsvirləri qədim memarlıq abidələri üzərində təsvir olunan ənənəvi quş təsvirlərinin davamıdır [149, s.50-51]. İslami qadağalara baxmayaraq xalçalar üzərində canlıların təsvirindən geniş istifadə olunmuşdur. Bu baxımdan XIV əsrdə Azərbaycanda toxunmuş və üzərində Məcnunun səhrada təsviri olan süjetli xalça xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Tədqiqatçı T.Haqverdiyev yazmışdır: “İnsan və təbiət təsvirlərindən istifadə etmək Azərbaycan parça istehsalında qə-dim bir 68 ənənə olmuşdur. İslam dini bu ənənəyə çox az təsir göstərə bilmişdir” [52, s.35]. Ən maraqlısı odur ki, üzərində canlıların təsviri verilmiş süjetli xalçalardan bir çox məscidlərdə də bəzək əşyası kimi istifadə olunmuşdur. Məsələn, 1539-cu ildə toxunmuş üzərində yırtıcı pələngin ov üzərinə atıldığı məqam təsvir olunan əlvan naxışlı bir xalça Şeyx Səfi məscidinin bəzəyidir. Təbii ki, bədii bəzəyə meyllilik estetik duyğuların ənənəvi tələblərindən, sənətin insanın daxili aləminə nüfuz etmək qüdrətindən irəli gəlir. Elə buna görə də cəmiyyətin və ya dinin qadağalarından asılı olmayaraq estetik tələbat incəsənətə münasibətdə özünü həmişə nümayişkaranə biruzə verə bilib. Hər bir insan estetik tələbatının hökmü ilə gözəl görünəndən, duyğularına xoş gələndən imtina etməyib. Bu ənənə gözəlliyin bəşəri dərk olunması ənənəsinə çevrilib. Hətta adi toxucu qadın da özünün estetik baxışlarını ilmələrlə ifadə etməyi bacarmışdır. Lakin estetik duyumun ifadə olunma prosesində nəsildən-nəslə keçən toxuculuq ənənəsinin də xüsusi rolu olmuşdur. Bəzən ənənədən irəli gələrək mövzu kütləviliyi yaranmışdır. Məsələn, bir çox süjetli xalçalarda “Leyli və Məcnun” mövzusu tez-tez təkrarlanmışdır. Dini-mifoloji mövzular da xalq bədii yaradıcılığında geniş yer tutmuşdur. Eyni zamanda təbiət mənzərəsinə, ov səhnələrinə xüsusi diqqət yetirilmişdir. Miniatür sənət ənənələri isə uzun əsrlər boyu yaşamış, Azərbaycan təsviri incəsənə-tinin ənənəvi milli atributuna çevrilmişdir. Miniatür elementləri bədii parçalarda, xalçalarda, məişət əşyalarında tez-tez təkrarlanmış, Azərbaycan xalqının bədii-psixoloji xüsusiyyətlərini özündə əks etdirə bilmişdir. Bu xarakterik xüsusiyyət XVI əsr toxuculuq nümunələrində daha çox təşəkkül tapmışdır. Yüksək bədii zövqlə yaradılmış xalq yaradıcılığı 69 nümunələri nadir sənət inciləri olduqlarından əjnəbi kolleksionerlərin diqqətindən ya-yınmamış, onlar alınaraq ölkədən aparılmışdır. İndi Budapeştin Dekorativ Sənətlər Muzeyində, Moskvanın Silah Palatasında, Sankt-Peterburqun “Ermitaj” muzeyində, Nyu-Yorkun Metropoliten muzeyində, Parisin Dekorativ sənətlər muzeyində, Luvr muzeyində və dünyanın başqa muzey və təsviri sənət qalereyalarında özünün milli-ənənəvi bədii tərtibatı ilə fərqlənən yüzlərlə bədii toxuculuq nümunələri vardır [38, s.14]. Həmçinin Bakının, Təbrizin, Gəncənin və başqa iri Azərbaycan şəhərlərinin sənət muzeylərində də qədim sənət ənənələrinin nadir nümunələri qorunub saxlanılır. Bunlar içərisində Təbrizin Gülüstan muzeyindəki XVI əsrə aid olan süjetli xalça diqqəti daha çox özünə cəlb edir. Xalçanın orta bəzəyində uçan dinozavrla qanadsız dinozavrın döyüş səhnəsi verilmişdir. Onların döyüş meydanındakı boş qalan yerlər isə güllər və yarpaqlı ağac budağı ilə bəzənmişdir. Xalçanın palıdı fonda toxunulmuş yan hissələri isə müxtəlif gül və çiçəklərin harmonik düzülüşündən ibarətdir. Uçan nəhəng quş Azərbaycan nağıllarındakı Zümrüd quşunu da xatırladır. Zümrüd quşu xeyirin şərə qarşı mübarizə rəmzi kimi də nəzərdə tutula bilərdi. Məhz Azərbaycanın bütün bədii yaradıcılığında təcəssümləndirilən xeyir və şər anlayışı adı çəkilən süjetli xalçanın da ənənəvi mövzusu olmuşdur. Xalçada gözəlliyin təsvirinə üstünlük verilməklə yanaşı, onun ideyalaşdırılmasına da geniş yer verilmişdir. Çox maraqlıdır ki, XVI əsrin naməlum Azərbaycan sənətkarının estetik baxışları ilə qədim Yunan filosofu Aristotelin estetik baxışları çox oxşar gəlir. Aristotelin estetik təlimində də ideya gözəlliyin əsas mahiyyət kimi göstərilir. “Daha doğrusu, gözəlliyin mahiyyəti onun kəsb etdiyi ideya ilə 70 müəyyən olunur. Aristoteldə real predmetlər qrupunu və yaxud, predmetlər qruplarının vəhdətini ifadə edən anlayışlar doğru olaraq obyektivliklə subyektivliyin vəhdəti kimi səciyyələndirilir [40, s.30]. Lakin bu faktor naməlum Azərbaycan sənətkarının Arestoteldən bəhrələnmə faktoru kimi qiymətləndirilməməlidir. Sənətkar öz yaradıcılığını qədim ənənələr üzərində qurduğundan, mifoloji mövzulara müraciət etdiyindən onun bədii tərtibatında şərqin fəlsəfi- estetik, mədəni irsinin əlamətləri nəzərə çarpır. Sujetlər yaradarkən predmet və hadisə qruplarının vəhdət şəklində təsvir olunması metal məmulatları üzərindəki naxışlarda da xüsusi yer tutur. Məsələn, İran Azərbaycanının Silduz mahalındakı Həsənli təpəsindən tapılmış qızıl cam dünya alimlərinin diqqətini özünə daha çox cəlb etmişdir. 950 qram ağırlığı olan qızıl camın üzərində ilk öncə üç araba şəkli diqqəti cəlb edir. İnək bağlanmış birinci arabanı qanadlı insan, qatır bağlanmış iki arabanı isə buynuzlu və başında qanad olan adamlar – mələklər idarə edir. Birinci arabanın qarşısında əyninə haşiyəli paltar geymiş kişi dayanmışdır. Onun arxasında isə başqa iki nəfər bir cüt qoçu irəli çəkirlər. Aşağıdakı cərgədəki təsvirlər arasında boynuna ilan dolanmış ovçu kişi, onun yanında isə iki çılpaq qadın rəsmi vardır. Eyni zamanda burada üçbaşlı əjdahanın caynağından xilas olmaq üçün əlini kənarda dayanmış pəhlivana uzadan kişi təsviri gözə çarpır. Camın qismən aşağı hissəsində kiçik səndəldə oturmuş qoca kişi təsvir olunmuşdur. Bir qadın onun qarşısında dayanaraq körpə uşağı ona doğru uzadır. Başqa bir kişi isə əlində qab tutaraq üzü səndələ doğru dayanmışdır. Camın üzərində yırtıcı şiri yəhərləyib minməyə 71 hazırlaşan gəncin təsviri də verilmişdir. Bundan başqa belində insan əyləşmiş uçan bir quşun təsviri də vardır. Camın alt hissəsi çoxlu xanalara bölünmüş, ətrafında isə 4 dağ keçisinin surəti təsvir olunmuşdur. Arxeoloji qazıntı nəticəsində qızıl camı tapan Amerika arxe- oloqu Robert Dayson onun təxminən eramızdan əvvəl IX – VIII əsrlərə aid olduğunu fərziyə etmişdir [38, s.147-148]. Deməli, predmetlər və hadisələr qrupunun təsvirinin xalq yaradıcılığında ənənəyə çevrilməsi, mifoloji elementlərdən istifadə olunması vərdişlərinə hələ eramızın əvvəllərində təsadüf edilmişdir. Bu amillərin orta əsrlərdə təkrarlanması və davam etməsi isə varisliyə əməl olunması ənənələrindən irəli gəlir. Ənənənin yaranmasından uzun zaman keçməsinə baxmayaraq onun mövzularının bədii dəyəri unudulmamış, müxtəlif dövrlərdə də seyr-tamaşa üçün, xeyir-şər ideyalarının tərənnümü üçün çox aktual olmuşdur. Ənənəvilik prinsiplərinə əməl etmək memarlıq sənətində özü-nü daha qabarıq şəkildə büruzə vermişdir. Buna görə də müxtəlif dövrlərdə inşa edilən bir çox qalalar, məbədlər öz quruluşlarına görə bir-birinə bənzəyirlər. Hətta memarlıq sənətinin tunc dövrünə aid olan qədim siklon (bunlara “Oğuz qalaçaları” da deyirlər) qalaçaları da öz dövrünün memarlıq ənənələri əsasında inşa edilmişlər. Azərbaycanın bir çox rayonlarında aşkar edilmiş qədim “Oğuz” qalaçalarının divarlarına qoyulan daşların nəhəngliyi də memarlıq ənənələrinə riayət edilməsindən xəbər verir. Hətta onların yüksək təpələrin üzərində tikilməsi də tarixi ənənə ilə bağlıdır. Orta əsrlərdə isə Azərbaycan memarlıq sənətinin yeni ənənəsi yaranmışdır. Xüsusilə, Əcəmi Əbubəkr Naxçıvani Azərbaycan 72 memarlığına təzə nəfəs gətirmiş. Bu haqda tədqiqatçı T.Haqverdiyev yazmışdır: “Əcəminin böyük sənətkarlıq irsi özündən sonrakı bütün Azərbaycan sənətkarları üçün örnək olmuşdur. Onun yaratdığı ornamentlər, müxtəlif kompozisiya quruluşuna malik olan həndəsi bəzəklər sonrakı əsrlərdə yaranan tikintilərdə də təkrar olunur” [52, s.33]. Əcəmi irsinin özünün də tarixi ənənəviliyə söykənməsi, onun yaradıcılığının milli bədii ənənələrdən bəhrələnməsi haqqında bir çox başqa alimlər də fikirlər söyləmişlər. Məsələn, tanınmış rus alimi M.V.Alpatov Əcəminin yaratdığı Mömünə Xatun türbəsi haqqında yazmışdır: “Belə yüksək memarlıq forması duyğusuna, kompozisiyasının belə klassik kamilliyinə və mükəmməl işlənməsinə bu zamanlar Orta Avropada təsadüf etmək mümkün deyildir. Naxçıvan türbəsindən klassik şərq ədəbiyyatının ən yaxşı əsərləri – Firdovsinin “Şahnamə” (X – XI əsr) və Nizaminin “Leyli və Məcnun” (XII əsr) poemasında olduğu kimi insanpərvərlik nəfəsi gəlir” [8, s.248-249]. Ənənəvilikdə yaranan yeniliklər dialektik inkişaf qanunları əsasında baş verir. Hər şey ibtidai rüşeym üzərində təşəkkül tapır. Lakin bu təşəkkül kor-koranə köhnəni təkrarlamaqdan ibarət deyildir. Yüklə 5,03 Kb. Dostları ilə paylaş:
|