Az ərbaycan Milli Elmlər Akademiyası İnformasiya texnologiyalari institutu
Yüklə 369,32 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Əliquliyev Rasim M əhəmməd oğlu
- Qurbanova Əfruz Muxtar qızı
- Texniki redaktorlar
|
3. TERMİNOLOGİYA ÜZRƏ BEYNƏLXALQ STANDARTLAR Dünya təcrübəsi göstərir ki, terminoloji sistemlərin milli və beynəlxalq səviyyədə standartlaşdırılması zəruridir, çünki eyni sözlərlə ifadə edilən anlayışlar müxtəlif dillərdə üst-üstə düşmür. Məsələn, ingilis dilində “technology” sözünə rus dilində “texnologiya” deyil, “texnika” üyğundur və s. [13]. Terminologiya üzrə beynəlxalq standartın qəbul edilməsi ənənəvi milli sistemdən imtina etmək anlamına gəlmir. Beynəlxalq standartlaşdırma hər şeydən əvvəl ana dili və xarici dillərin terminlərinin dəqiq şərhinin və birmənalı uyğunluğunun müəyyən edilməsidir. Ümumiyyətlə, standartlar “sərt” (yerinə yetirilməsi məcburi olan) və “yumşaq” (tövsiyə xarakterli) tipli olur. Terminoloji standartlar ikinci tipə aiddir. Belə ki, bir terminin yerinə onun professional danışıq dilinə müvafiq düzgün seçilmiş sinonimi işlədilərsə, mənası dəyişməz. Elmi-
texniki terminologiyanın standartlaşdırılmasının əsas məsələləri aşağıdakılardır: -
biliyin və texniki inkişafın müasir səviyyəsinin təyin 37
edilməsi; -
m illi və beynəlxalq səviyyədə elmi-texniki termino- logiyanın harmonikləşdirilməsi; -
nformasiya sistemlərində istifadə olunan
razılaşdırılmış leksik vasitələrin qarşılıqlı əlaqəli inkişafının təmin olunması; -
terminoloji leksikanın çatışmazlıqlarının aşkarlanması və aradan qaldırılması. Dövlət və
sahə standartlarının işlənməsi standartlaşma üzrə əsas və baza təşkilatları, elmi-tədqiqat, layihə-texnologiya institutları, ali təhsil müəssisələri və digər təşkilatlar tərəfindən yerinə yetirilir. Beynəlxalq Standartlaşdırma Təşkilatının ISO/TC37 (Termin
ologiya və digər dil və məzmun resursları) Texniki Komitəsi tərəfindən terminologiyanın standartlaşdırılması həyata keçirilir. Texniki Komitə fəaliyyətini 5 istiqamətdə qurur:
•
TC37/SC1 (subcommite) – p rinsip və metodlar; •
TC37/SC2 – t erminoqrafik və leksikoqrafik iş metodları. Terminoloji və leksikoloji lüğətlərin tərtib olunması üzrə nəzəri və praktiki iş; 38
• TC37/SC3 – t erminologiya, bilik və kontentin idarə e dilməsi sistemləri; •
TC37/SC4 – dil r esurslarının idarə edilməsi; •
TC37/SC5 – t ərcümə, interpretasiya və onlarla bağlı texnologiya; ISO/TC237 – t erminoloji sərgi. Standartların nəşri. ISO/TC37-nin altkomitələrində (TC37/SC1, TC37/SC2, TC37/SC2, TC37/SC4, TC 37/SC5 ) və ISO/TC 237 Layihə Komitəsində müvafiq olaraq terminoloji prinsip və metodlar, anlayış və terminlərin beynəlxalq harmonikləşdirilməsi, terminoloji fəaliyyət (nəzəriyyə və əlavələr), sosial terminologiya üçün praktiki tövsiyə, lüğətlərdə məqalələrin təqdimatına dair tələb, tövsiyə və informasiya, beynəlxalq terminoqrafik standartların hazırlanması və layihələndirilməsi, latın qrafikasında təqdim olunan çoxdilli terminoloji və leksikoloji verilənlərin əlifba üzrə ardıcıllığı, tərcüməyə istiqamətlənmiş terminoqrafiya, terminoloji məhsul və xidmətlər üzrə ümumi icmal və tövsiyə, terminologiyada tətbiqi hesablama sistemləri – verilənlərin kateqoriyaları, terminologiyanın idarə edilməsi sistemlərinin işlənib hazırlanması, tətbiqi və dəstəyi, dil resursları ilə idarəetmə
39
strukturunun təqdimatı, terminologiya, bilik və kontentlə idarəetmə sistemləri və s. üzrə standartlar işlənib hazırlanır. Eyni zamanda, terminoloji standartların nəşri, sərgisi, təqdimatı ilə bağlı standartlar, həmçinin lüğətlər və statistikanın aparılması üçün normativ qaydalar işlənilir [14]. Standartlaşdırılmış terminlər elmi-texniki sahə üzrə ədəbiyyat və sənədlərin bütün formalarında tətbiq üçün zəruridir. Sahə standartı terminləri onların qısa formaları ilə təsvir edir, həmçinin onların sinonimi, izahı, ingilis, alman və fransız dillərində ekvivalentlərindən ibarət olur. Hazırda 60-dan çox ölkədə standartlaşdırma ilə bağlı minlərlə ekspertin cəlb olunduğu müvafiq komitələr mövcuddur. İdarəetmə, planlaşdırma, istehsal və texnologiya sahələrində informasiya proseslərinin avtomatlaşdırılması terminlərin standartlaşdırılması və nizamlanmasını zəruri edir. Terminlər və onların təriflərinin strukturunun standartlaşdırılması, unifikasiyası və nizamlanması kompü
terlərdə nümunə tipli sənədlərin işlənməsinin təmin olunmasına imkan yaradır. Böyük termin sistemlərinin struktur təşkili məqsədilə terminoloji verilənlər bankı
40
yaradılır, terminoloji informasiyanın saxlanılması, işlənməsi və ötürülməsi kompüterin köməyilə həyata keçirilir. Terminologiya üzrə qəbul olunan beynəlxalq standartların araşdırılması nəticəsində məlum oldu ki, bu standartlarda terminologiyanın müxtəlif problemlərini əhatə edən bir sıra məsələlərin əhəmiyyəti verilmişdir. Bütün bunlar Azərbaycanda terminologiya üzrə milli standartların işlənməsi və beynəlxalq standartların milli lokallaşdırılması məsələlərinin zəruriyyətini ortaya çıxarır. 41
4. TERMİNOLOJİ İNFORMATİKA SAHƏSİNDƏ APARILAN ARAŞDIRMALARIN MÜASİR VƏZİYYƏTİ İnformasiya texnologiyaları və sistemlərinin inkişafı, müxtəlif elm sahələri və fəaliyyət sferalarında beynəlxalq əməkdaşlıq əlaqələrinin qloballaşması müxtəlif dillərdə terminoloji tədqiqatı aktuallaşdırmış, yeni yanaşmalar və yeni məsələlər müəyyən edilmişdir. İstənilən terminoloji tədqiqat böyük həcmdə terminoloji informasiyanın yığılması və işlənməsi zərurətini ortaya çıxarır ki, bu məsələlərin də yerinə yetirilməsi üçün effektiv vasitələrdən biri terminoloji verilənlər bazasının yaradılmasıdır. Məlumdur ki, verilənlər bazası müəyyən qaydalarla təşkil olunan, ümumi prinsiplərlə təsvir olunan, saxlanılan və idarə olunan verilənlər məcmusu, eləcə də, müəyyən predmet sahəsinin informasiya modelidir. Qeyd ed ək ki, təbii dilin işlənməsi (Natural Language Processing, NLP) ixtisaslaşmış ontologiyanın (biliyin t əqdimatı və idarə edilməsi, mətnin analizi və s.) qurulması, termin banklarının yaradılması və istismarında 42
yardımçı olan metod və vasitələrin təklif edilməsi üçün kifayət qədər təkmilləşib. NLP süni intellekt və riyazi linqvistikanın ümumi istiqamətidir, təbii dilin kompüter analizi v ə sintezinin problemlərini öyrənir. Hazırkı dövrdə yeni elmi sahələrə (məs., biotibb və s.) olan elmi t ələbatın artması, digər tərəfdən də bu sah
ələrə aid çap materiallarının günbəgün çoxalması artıq terminologiyanın sistemli şəkildə və avtomatik əldə olunmasının əhəmiyyətinə əlavə maraq oyadır. Son zamanlar terminoloji informatika sahəsinə xüsusi diqqət yetirilir, bu sahədə mühüm tədqiqatlar aparılır. Terminoloji informatika text mining, informasiyanın axtarılması, əldə edilməsi, ontologiyanın qurulması və s. sah ələrdə mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Bu m əsələlərlə bağlı “Computational terminology (CompuTerm)” (Terminoloji informatika) adı altında beyn əlxalq elmi seminarlar keçirilir. İlk Beynəlxalq seminar 1998-ci ildə Kanadanın Monreal Universitetind ə “CompuTerm’98” adı altında terminoloji informatika sah əsinin tanınmış alimləri Didye Buriqu (Didier Bourigault, Fransa), Kristyan Jakmo (Christian Jacquemin, Fransa) v ə Monreal Universitetinin 43
professoru Mari-Klod Lomun (Marie-Claude L'Homme) t əşkilatçılığı ilə keçirilmişdir. Seminarda terminologiyanın tətbiqi aspektləri (əldə edilm
əsi, aşkarlanması, lüğətlərin yaradılması və s.) üzrə maraqlarını bölüşən tədqiqatçılar bir araya gəlmişlər. Seminarın məqsədi bu sahələr arasında böşluğu aradan qaldırmaq üçün innovativ ideyalarla və terminlərin avtomatik emalının ayrı-ayrı aspektlərinin nəticələri ilə mübadil
əyə təkan vermək olmuşdur. Seminarın keçirilməsinin əhəmiyyəti və müv əffəqiyyəti son zamanlar terminologiyanın avtomatlaşdırılması ilə əlaqəli elmdə baş verən müxtəlif prosesl ərə marağın artması qənaətinə gəlinməsi olmuşdur [15]. Terminoloji informatika üzr ə “CompuTerm'02" II beyn
əlxalq seminar 2002-ci ildə Pensilvaniya Universitetind ə (ABŞ) keçirilmişdir. Seminarda, əsasən, maşın tərcüməsi, mətnin intellektual analizi və biliyin avtomatik əldə edilməsi və s. məsələlərdə terminlərin rolu v ə terminoloji informatika sahəsində digər tədqiqatlar müzakir ə olunmuşdur [16]. 2004-cü ild ə Cenevrədə (İsveçrə) keçirilən 44
“CompuTerm'04” III beyn əlxalq seminarın məqsədi NLP üzr
ə tədqiqatçıların terminologiyada birləşməsi və terminoloji informatika sah əsində son nailiyyətlərin və NLP-nin t ətbiq olunduğu bir çox sahələrə təsirinin müzakir
əsi olmuşdur. Seminarda terminoloji resursların standartlaşdırılması, xüsusi ünsiyyət lüğətlərinin və tezaurusların yaradılması və s. kimi məsələlərə baxılmışdır. Seminarda, həmçinin terminologiyanın əldə edilm əsi (mining terminology), strukturlaşdırılması və idar ə olunması (terminl ərin
klasterizasiyası, klassifikasiyası məsələləri), terminoloji resursların inteqrasiya sı
v ə yenil əndirilməsi, terminoloji informasiyanın tətbiqi, terminologiyanın təqdimat formatının ümumi qiymətləndirilməsi və s. məsələlər müzakir
ə olunmuşdur [17]. Qeyd etm
ək lazımdır ki, linqvistik informatika üzrə “Coling” (Computational Lingvistics) adl ı Beynəlxalq konfranslar keçirilir. Bu konfransın tarixi ötən əsrin 60-cı ill ərindən başlayır. Belə ki, iki ildən bir keçirilən beyn əlxalq konfransa mütəmadi olaraq 700 nümayəndə c əlb edilir. İlk konfrans 1965-ci ildə Nyu-Yorkda keçirilib. H əmin vaxtdan etibarən keçirilən bu konfrans NLP üzrə 45
dünyada aparıcı mövqe tutur. Son beş konfrans: Coling 2004 Cenevr ədə, Coling - ACL 2006 Sidneydə, Coling 2008 Mançesterd ə, Coling 2010 Pekində və Coling 2012 Mumbaid ə keçirilmişdir. Coling təbii dil və hesablamalarla əlaqəli olan texniki sahələrin böyük spektrini əhatə edir. XXV “Coling” Beyn əlxalq konfransı 2014-cü ildə Dublind
ə keçiriləcək [18]. 2000-ci ild ən başlayaraq hər il mətnin intellektual işlənməsi və linqvistik informatika üzrə “CICLing” (Conference on Intelligent text processing and Computational Lingistics) ad lı Beynəlxalq konfranslar keçirilir. Bu konfransların keçirilməsi mətnin intellektual işlənməsi və linqvistik informatikanın inkişaf etdiyi müxt
əlif sahələrdən olan alimlər arasında fikir mübadil
əsini genişləndirmək məqsədini daşıyır. Əsas ideya t ətbiqi linqvistikada incəsənətin vəziyyəti haqqında ümumi t əsəvvür əldə etməkdir. 2012-ci ildə Nyu-Dehlidə Hindistan Texnologiya İnstitutu tərəfindən “CICLing” XIII Beyn
əlxalq konfransı keçirilmiş və konfrans materialları Springer Lecture Notes (kompüter elml əri üzrə) jurnalının xüsusi bura xılışında dərc olunmuşdur [19]. Terminoloji informatika üzr ə keçirilən beynəlxalq
46
seminarlarda dünyanın müxtəlif ölkələrindən bu sahə üzrə t ədqiqatlar aparan alimlərdən Xurşid Əhməd (University of Surrey, UK), Teresa Kabre (University Pompeu Fabra, Barcelone, Spain), Kyo Kaqeura (NACSIS, Tokyo, Japan), İngrid Meyer (University of Ottawa, Ottawa, Canada), Padmini Srinivasan (The University of Iowa, USA) və digərləri iştirak etmişlər. Terminoloji informatika sah əsində aparılan t ədqiqatların nəticələri bu istiqamətdə nəşr olunan kitablarda öz əksini tapmışdır. Mü əllifləri Didye Buriqu, Kristyan Jakmo və Mari- Klod Lom olan “Terminoloji informatika sah əsində son yenilikl ər” (Recent advances in computational terminology) adlı kitaba terminologiyanın avtomatik t əhlili, saxlanılması və istifadəsi üzrə araşdırmalar aparan t ədqiqatçıların, eləcə də tətbiqi terminologiya, terminoloji informatika, informasiya axtarışı və süni intellekt sahəsinin müt
əxəssislərinin 17 məqaləsi daxil edilib. Kitabda terminoloji informatika üzr ə birinci beynəlxalq seminarın (seminarda müxt əlif elmi cəmiyyətlərdən olan tədqiqatçılar bir araya g əlmiş və tədqiqat sahəsi “terminoloji informatika” adlandırılmışdır) materialları öz əksini tapıb 47
[20]. Kitaba daxil edil ən məqalələrdə terminoloji informatikanın terminologiya, linqvistika və kompüter elml
əri ilə kəsişməsində innovativ və mühüm nailiyyətlər əks olunmuş, eləcə də terminoloji informatikanın tətbiq oluna bil əcəyi sahələrin geniş spektri göstərilmişdir. Kitabda ikidilli lüğətlərin hazırlanması, terminoqrafiya və avtomatik referatlaşma da təsvir olunmuşdur. Terminologiyanın texniki və ictimai-siyasi aspektləri haqqında ətraflı məlumatın toplandığı “Terminologiya: n əzəriyyə, metod və tətbiqlər” (Terminology: theory, methods, and applications, 1999) kitabı terminoloqlar və müvafiq sah ə mütəxəssisləri üçün nəzərdə tutulub [21]. K itabın müəllifi Pampey Fabra Universitetinin (linqvistika v ə terminologiyanı tədris edir) professoru Mari Teresa Kabredir. Terminologiya yaradıcılığının sistemliyi v ə dinamikası üçün qaydaların aşkar edilməsi terminologiya n əzəriyyəsi üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Tokio Milli İnformatika İnstitutunun professoru Kyo Kaqeuranın mü əllifi olduğu “Terminologiyanın dinamikası” (The Dynamics of Terminology, 200 2) kitabında yapon 48
terminologiyasının müəyyən korpusunda yuxarıda deyilən iki faktorun qarşılıqlı fəaliyyəti təqdim olunur [22]. Burada terminl ər və onlar arasındakı münasibətlərə, t ərkib elementləri ilə terminologiyanın qurulmasında istifad ə olunan konseptual kombinasiyaların tiplərinin qarşılıqlı əlaqələrinə detallarla baxılır. Müəllif terminologiya artımının inkişaf qanunauyğunluqlarının k əmiyyət analizini təqdim edir. Bu sah ədə “Leksikoqrafiya üzrə praktiki təlimat” (A Practical Guide to Lexicography) adl ı daha bir kitab Leyden Universitetinin (Hollandiya) f əxri professoru Piet van Sterkenburqun redakt əsi ilə 2003-cü ildə nəşr olunmuşdur. Kitabda leksika və onun müxtəlif tip lüğətlərdə təsvirində təlimatların vəziyyəti əks olunur. Leksikoqrafiyaya bu cür yanaşma ekspertlər qrupunu birl əşdirir və ümumi və konkret məqsədlər üçün lüğətlərin toplanması və işlənməsində qərar qəbuletmə prosesinə aparır [23]. Təbii ki, elektron lüğətlər, verilənlər bazaları il ə idarəetmə kitabın əsas mövzusudur. Leksikoqrafiya üzr ə praktiki təlimat müasir leksikanın nailiyyətləri, imkanları və problemləri haqqında bilgilər almağa kömək edir.
49
Mayduquri Universitetinin (Nigeriya) professoru Bassey Edem Antianın redaktəsi ilə nəşr olunan “Terminologiyada qeyri-mü əyyənlik və təbii dilin işlənməsi” (Indeterminacy in Terminology and LSP, 2007) kitabında nəzəri, antropoloji və koqnitiv linqvistikaya əsaslanan tematik tədqiqatlar və metodologiya, h əmçinin terminoloji tədqiqat nəzəriyyəsi v ə tarixi, ontologiyanın qurulması, proqram təminatının lokallaşdırılması və s. təqdim olunur [24]. Koreyanın Seul şəhərində kompüter linqvistikası üzrə keçiril ən “CICLing’2004” V beynəlxalq konfransın materialları kitab şəklində “Linqvistik informatika və m ətnin intellektual işlənməsi” (Computational Linguistics and Intelligent Text Processing ) adı altında nəşr olunub [25]. “Ontoloji müh əndislik” (Ontological Engineering, 2004)
kitabında semantik veb, elektron kommersiya və bilikl
ərlə idarəetmə məsələləri təqdim olunur. Məlumdur ki, ontolologiya ümumi leksikanı təmin edir, terminin m ənası və terminlərarası münasibətləri təyin edir. Son onilllikd ə ontologiyaya çox diqqət yetirilir. Hazırda ontologiya bilik müh əndisliyi, süni intellekt və kompüter 50
elml ərində istifadə olunur. Kitabda ontoloji mühəndisliyin əsas məsələləri təqdim olunur [26]. Dünyanın müxtəlif ölkələrindən olan alimlər terminoloji informatika sah əsində əhəmiyyətli tədqiqatlar aparırlar. Belə alimlərdən biri olan kompüter elmləri sah əsində doktorluq dərəcəsini 1997-ci ildə ABŞ-ın Pensilvaniya Universitetind ə almış Srinivas Banqalorun Supertagging - t əbii dilin işlənməsində mürəkkəb leksik t əsvirlərin istifadəsi üzrə dissertasiyası kompüter texnologiyalarının innovativ tətbiqinə həsr olunmuş ən yaxşı tədqiqat işi kimi Morris və Doroti Rubinov (Dorothy Rubinoff) mükafatlarına layiq görülüb. O, NLP, nitqin emalı, dil modelinin hazırlanması, maşın tərcüməsi və s. sah ələrdə tanınmış ekspertdir. S.Banqalor “Linqvistik informatika” jurnalının redaksiya heyətinin üzvü və ACL v ə IEEE–nin bir sıra konfranslarının proqram komit ələrinin üzvü olmuşdur. Qeyd edək ki, o, 2008-ci ildə İEEE-nin keçirdiyi ünsiyyət dili texnologiyası üzrə seminarın təşkilatçılarından biri olmuşdur [27]. Belçikanın Leven Katolik Universitetinin kompüter elml
əri fakultəsinin professoru Mari-Fransin Moens m əzmunun mətndən avtomatik çıxarılması və tanınması, 51
diskursun qarvanması, biliyin əldə olunması, hər hansı istifad əçinin yazdığı məzmunun və anlaşılmaz səsli mətnin işlənməsi və s. sahələrdə tədqiqatlar aparır [28]. İrlandiyalı alim, kompüter elmləri üzrə professor Əhməd Xurşid (Dublin Triniti Kolleci) neyron hesablamalar, terminologiya və ontologiya, NLP, xüsusilə, informasiyanın əldə edilməsi və s. istiqamətlərdə araşdırmalar aparmışdır. Onun neyron hesablamalar istiqamətində tədqiqatları dilin təkamülünü təqlid edən Multi-
net neyron sistemlərinə gətirib çıxarmış və həmin sistem şəkillərin və onların mətn təsvirinin birgə axtarışında istifadə edilib. O, terminologiya və ontologiya sahələrində tədqiqatlar aparmış, tədqiqatlarının praktiki məqsədi müxtəlif şərtlərin öhdəsindən gələ bilən informasiya sisteminin yaradılması olmuşdur [29]. Terminoloji informatika sah əsində fundamental t ədqiqatları ilə seçilən alimlərdən biri də İngrid Meyerdir. Ottava Universitetinin (Kanada) professoru olan İngrid Meyer terminologiya sah əsində bir sıra innovativ ideyaların: terminoloji biliklər bazasının yaradılması, z əngin-bilik konteksti, determinləşmə və s. müəllifidir. 52
TERMİNOLOJİ İNFORMATİKA SAHƏSİNDƏ APARILAN ELMİ-NƏZƏRİ ARAŞDIRMALARIN TƏHLİLİ İngrid Meyerin fundamental tədqiqatının nəticələrini əks etdirən, həmmüəllifi olduğu “Terminoloji resursların yeni n
əslinə doğru: terminoloji biliklər bazasının yaradılması təcrübəsi” adlı məqaləsi COGNITERM adlanan terminoloji bilikl ər bazasının qurulması layihəsini t əsvir edir. İlkin olaraq, leksikoloji informatika və bilik müh əndisliyi sahələrində müasir inkişafla əlaqəli t ədqiqatlar əsas yer tutur. Tədqiqat işində, həmçinin COGNITERM-in strukturunun t əsviri təqdim edilmiş, onun ənənəvi termin bankı ilə müqayisədə üstünlükləri araşdırılmış və bu işdən alınan bir sıra metodoloji m əsələlər verilmişdir [30]. T ədqiqatın əsas məqsədi terminologiyada olduğu kimi, leksikoloji informatika sah əsində də xüsusi dünya bilikl ərinin (terminoloji anbarda saxlanılan) növü və sayı il ə əlaqəli tədqiqatların həlli vacib məsələlərinin mövcudluğunu önə çəkməkdir. Qeyd edək ki,
Ottava Universitetinin süni intellekt laboratoriyasında yaradılan yeni tip terminoloji anbar olan COGNITERM termin bankı 53
il ə biliklər bazasının vəhdəti, terminoloji biliklər bazasıdır (TBB). COGNITERM bilik müh əndisliyinin ümumi al ətlərinin – CODE (Conceptually Oriented Design Environment - konseptual yönümlü t əsvir mühiti) istifad əsilə yaradılan ikidilli (fransız, ingilis) terminoloji bilikl ər bazasıdır. Dünyada böyük terminoloji veril ənlər bazaları mövcuddur, onlardan biri d ə Kanadada bir milyondan çox termini özünd ə əks etdirən TERMIUM III - dür. Bu baza yalnız potensial istifadəçilər üçün nəzərdə tutulub. TERMIUM III-d ən texniki sənədlərdə, informasiya ilə idar
əetmədə, tədris sahəsində, eləcə də, informasiyanın axtarılması, maşın tərcüməsi və ekspert sistemlərdə istifad ə olunmasına baxmayaraq, əsas istifadəçiləri t ərcüməçilərdir. Böyük terminoloji veril ənlər bazası TERMIUM III- ün əsas çatışmayan cəhəti ondan ibarətdir ki, o termin haqqında, əsasən, linqvistik informasiyanı verir. Burada konseptual informasiya aydın deyil, səpələnmiş, strukturlaşdırılmamış vəziyyətdə, ziddiyyətlidir.
54
Bu problemləri nəzərə alaraq, tədqiqarçılar biliklərə əsaslanan yeni növ terminoloji anbarların yaradılmasını təklif edirlər. Hələ ötən əsrin 90-cı illərində Kembric Universitetinin (Böyük Britaniya) professoru Branimir Boguraev (kompüter linqvistikası) və
Stenford Universitetinin (ABŞ) professoru Bet Levin leksik biliklər bazası (LBB) ilə leksik verilənlər bazasını (LVB) müqayisə etməyə çalışmışlar. Onların fikrincə, LBB və LVB iki xüsusiyyətinə görə fərqlənirlər. Belə ki, LVB sözün sinoniminə əsaslanan leksik xarakteristikanı verdiyi halda, LBB ümumiləşdirməyə, həmçinin leksik nəticə çıxarmağa, beləliklə də, leksikonun dinamik genişlənməsinə imkan verir [31]. Hər iki xarakteristika TBB üçün vacibdir. Terminologiya və bilik mühəndisliyi arasında əlaqəni araşdıran tədqiqatçılar, bu münasibətin əsasında hər iki qaydanın funksiyasının ekspertin bir tərəfdən bilik ünsiyyət konteksti, digər tərəfdən biliyin təqdimatı texnologiyası kontekstində vasitəçi kimi cəlb edilməsi olduğu qənaətinə gəlmişlər. Bu tip bilik ünsiyyət konteksti öz ardınca üç əsas fəaliyyət istiqamətini meydana çıxarır: 55
1. Biliyin əldə edilməsi üç elementdən ibarətdir: fəaliyyət, dərketmə və ünsiyyət. Bu zaman mütəxəssisdən praktik, alim və müəllim rolunu oynamaq tələb olunur. Ekspertlər tədris vərdişlərinə görə bir-birindən fərqlənirlər. Onlar biliyi təqdim etmək üçün dil qabiliyyətinə malik olmaya, lazımi biliyi tələb etməyə bilərlər. Onlar mühəndis/iqtisadçı biliklərini fərqli və ziddiyyətli problemlərlə təqdim edərək sahəni dəyişə və ya müxt əlif şəklə sala bilərlər. 2.
Biliyin formalizasiyası. Bilik “rəfdən hazır gəlmir”. Qeyd edildiyi kimi, o qeyri- ardıcıl, ziddiyyətli və çoxölçülü ola bil ər. O “dərketmə” üçün çətin ola bil
ər, çünki daim dəyişir, bu səbəbdən bilik tam və aydın olmur. 3.
əqiqləşdirilməsi. Bilik iki istiqamətdə - bilik sistemin ə əsaslanan test yolu ilə yoxlanılmaqla v ə mütəmadi yeniləndirilməklə dəqiqləşdirilə bilər. Xüsusi biliyin əldə edilməsi, formalizasiyası və h əyata keçirilməsi sahəsində ekspert olan və ya olmayan istifad əçiyə kömək məqsədilə CODE adlanan bilik müh əndisliyi vasitəsi işlənmiş və testdən keçirilmişdir. 56
CODE-un istifad əsi TBB-in daha dəqiq konsepsiyasının işlənməsinə kömək edir. COGNITERM terminoloji veril ənlər bazası ilə bilikl ər bazası arasında hibrid (onların cütləşməsindən alınan baza) kimi nəzərdə tutulub. Hər bir konsepsiya informasiyanın iki əsas kateqoriyasından ibarət oxşar formalı struktur şəklində təqdim olunur. Konseptual informasiya kateq oriyası biliklər bazası komponenti, konseptual xarakteristikanın siyahısı və onun
qiym ətləndirilməsidir. TBB müxtəlif semantik şəbəkədə qrafik formada vizuallaşa bilər. Hər iki iyerarxik (ümumi, hiss
ə-tam və s.) və qeyri-iyerarxik münasibət qrafik formada ola bil ər. CODE anlayışın 4 koordinatının bütün xüsusiyy
ətlərinin birləşməsindən ibarət olan Xarakterik Müqayis
ə Matrisini təqdim edir. Nəhayət, COGNITERM üzr
ə naviqasiya CODE brauzeri vasitəsilə həyata keçirilir. CODE biliyin anlayışlar və ya onların xarakteristikalarının adı ilə əldə edilməsinə imkan verir. TBB informasiya, informasiyanın əldə edilməsi və sisteml əşdirilməsinə dəstək nöqteyi-nəzərindən TVB-dən üstündür. Bel ə ki, TVB-da informasiya aydın, aşkar şəkildə kodlaşdırılmır, TBB-da isə əksinə, informasiya
57
aydın, aşkar şəkildə anlayışlarla kodlaşdırılır. TBB konseptual münasib ətin aşkar təqdimatına imkan verir və ardıcıllığı asanlaşdırır (məs., bütün anlayışların koordinatının təyini eyni növ termindən olmalıdır). Konseptual münasib ətin aşkar təqdimatı biliyin strukturunun qrafik formada t əqdimatına uyğundur. Bu aspekt COGNITERM layih əsində xüsusi vurğulanır. TVB-d ən fərqli olaraq TBB olan COGNITERM informasiyanın saxlanması üçün mühiti təmin etməklə yanaşı, informasiyanın sistemləşdirilməsi və əldə edilm əsinə kömək məqsədi daşıyan bir mexanizmdir. Bu me xanizm terminoloqu informasiyanın (bir iyerarxik s əviyyədən digərinə) təkrarlanmasından azad edir. Adi TVB termin - konsepsiya istiqam ətini təşkil edir: termini bilm əklə onun izahını, sinonimini və s. bilmək olar. Terminoloji t ədqiqat əsasən konsepsiya - termin istiqam ətində olur. COGNITERM istifad əçiləri fikirlərindəki terminin adının artıq mövcud olub-olmamasını müəyyənləşdirmək üçün h
ər-hansı konseptual xarakteristika vasitəsilə oraya daxil ola bil ərlər.
58
T ədqiqatçıların fikrincə, təklif edilən yanaşmanın inkişaf etdirilməsi vacibdir, çünki terminoloji iş üçün vacib sayılan ekspertlər və digər terminoloqlar tərəfindən yoxlanılma burada çətindir. Belə ki, yaradılan TBB əsasən, hiperm ətn formasındadır və daha çox “hamar” mətnlərə - ümumi q əbul olunmuş terminoloji yazılara tətbiq oluna bilir. Bu s əbəbdən təklif edilən metodlara yenidən baxılması və təkmilləşdirilməsi tələb olunur. Bu t
ədqiqat biliyin əldə edilməsi prosesinin asanlaşdırılması üçün TBB
konsepsiyasının reallaşdırılması və inkişafına yönəlmişdir. Müəlliflər ümid edirl ər ki, TBB və LBB tədqiqatçıları biliyin əldə edilm əsinin avtomatlaşdırılması üsullarının daha da yaxşılaşdırılması üzrə imkanların araşdırılmasında əməkdaşlıq edəcəklər. Terminoloji informatika sah əsində aparılan elmi- n əzəri araşdırmaların təhlili terminoloji biliklər bazasının üstünlükl ərini və perspektivlərini ortaya çıxarır. Terminoloji veril ənlər bazasının ciddi elmi t ədqiqatların aparılması vasitəsinə çevrilməsi onun böyük praktiki əhəmiyyətini göstərir və bu istiqamətdə t ədqiqatların perspektivliyinə zəmin yaradır. 59
Bu s əbəbdən dünyada terminologiya fəaliyyətinə istər n əzəri, istərsə də praktiki cəhətdən böyük diqqət ayrılır. Bel ə ki, elmi, texniki və iqtisadi fəaliyyətin müvəffəqiyyəti d əqiq işlənmiş terminologiyadan əhəmiyyətli dərəcədə asılıdır. 60
AZƏRBAYCANDA TERMİNOLOGİYA FƏALİYYƏTİNƏ YENİ YANAŞMANI ZƏRURİ EDƏN AMİLLƏR Yuxarıda deyilənlər Azərbaycanda da terminologiya f əaliyyətinə informasiya v ə kommunikasiya texnologiyaları mövqeyindən yanaşma tələb edir. Dünyada ged ən qloballaşma prosesi dünyada mövcud olan dill ərə, dilin bir qolu olan terminologiyaya da təsirsiz qalmır. Beynəlxalq aləmdə dilin və dilçiliyin qorunması istiqam
ətində mühüm sənədlər qəbul edilir [32]. Az ərbaycan dilinin qorunması, inkişaf etdirilməsi üçün dövl ət tərəfindən fərman və sərəncamlar verilir. Belə ki, h ələ ümummilli lider Heydər Əliyev tərəfindən bu istiqam ətdə mühüm əhəmiyyətə malik sənədlər - “Dövlət dilinin t ətbiqi işinin təkmilləşdirilməsi haqqında” Fərman [33], “Az ərbaycan Respublikası Dövlət Dil Komissiyasının t əşkilinin təsdiq edilməsi haqqında” Sərəncam [34], “Az ərbaycan əlifbası və Azərbaycan dili gününün təsis edilm əsi haqqında” Fərman [35] imzalanmışdır. Az ərbaycan dilinin qorunması istiqamətində aparılan işlərin davamı olaraq Azərbaycan Respublikasının Prezidenti c ənab İlham Əliyev tərəfindən “Azərbaycan
61
dilind ə latın qrafikası ilə kütləvi nəşrlərin həyata keçirilm
əsi haqqında” Sərəncam imzalanmış [36], “Dövlət dili haqqında” Qanun [37], “Azərbaycan dilinin işlənməsi v ə qorunması haqqında” Qanun [38] qəbul edilmişdir. M əlum olduğu kimi, “Elektron Azərbaycan” Dövlət Proqramının əsas məqsədlərindən biri bizim dövlətin və xalqın həyat və fəaliyyətinin bütün sferalarının informasiyalaşmasıdır. Başqa sözlə, milli kontentlər virtual m əkanda formalaşdırılmalıdır [39]. Dilin t ətbiqi və inkişafına belə yüksək dövlət d əstəyinin mövcudluğu, dilimizin istifadə olunma arealının kifay ət qədər geniş olması onun qorunması və inkişafının qarantıdır. Eyni zamanda virtual məkanda Azərbaycan dili daha da geniş yayılmaq imkanları qazanır. Dilimizin qorunması, saflığının təmin olunması və inkişaf etdirilməsi istiqamətində qarşıda duran vəzifələrin h əyata keçirilməsində terminologiya fəaliyyəti mühüm missiya daşıyır. Terminologiya yaradıcılığı və menecmenti işinin düzgün qurulması terminologiya fəaliyyətinin əsasını təşkil edir [40]. AR Prezidentinin “Azərbaycan dilinin qlobollaşma şəraitində zamanın tələblərinə uyğun istifad əsinə və ölkədə dilçiliyin inkişafına dair Dövlət 62
Proqramı haqqında” imzaladığı Sərəncam bu istiqamətdə mühüm addımdır [41]. Sərəncamda Azərbaycan dilində dig
ər məsələlərlə yanaşı İnternet resurslarının qıtlığı, elektron v ə interaktiv dərsliklərin yoxluğu, Azərbaycan dilini öyr ənən əcnəbidilli insanlar üçün tədris vəsaitlərinin bir çox hallarda müasir t ələblərə cavab verməməsinin narahatlıq doğurduğu önə çəkilmiş və Azərbaycan dilində termin yaradıcılığı sahəsində işlərin tənzimlənməsi və koordinasiya edilm əsi üçün Azərbaycan Respublikasının Nazirl
ər Kabineti yanında Terminologiya Komissiyasının yaradılması qərara alınmışdır. Son zamanlar ölk əmizdə xarici ölkələrə məxsus KİV- in geniş yayılması, ən başlıcası, İnternetin cəmiyyətin müxt
əlif sferalarına sürətlə nüfuz etməsi, insanların müxt
əlif bilik sahələrinə aid məlumatlardan istifadə etməsi n əticəsində azərbaycandilli terminoloji mühiti nəzarətdə saxlamaq çox ç ətin məsələyə çevirib. Belə bir şəraitdə dilin terminoloji bazasını yad sözlərdən qorumaq, inkişaf etdirm
ək, bütün dünya azərbaycanlılarının müraciət etmək imkanı olan bir on-layn resurs yaratmaq, yeni terminlərin yaradılması prosesinə virtual məkanın imkanlarından istifad
ə etməklə interaktiv forumlar vasitəsilə geniş 63
ictimaiyy əti cəlb etmək və s. mühüm vəzifələrdir. Bel
əliklə, Azərbaycanda terminologiya sahəsində mövcud v
əziyyət, bu sahədə obyektiv və subyektiv amill
ərə əsaslanan problemlər, dilin qorunması və inkişafına dövlət qayğısı, informasiya-kommunikasiya texnologiyalarının imkanlarının genişlənməsi və bütün sah
ələrə nüfuz etməsi, digər tərəfdən dünyada bu sahəyə böyük diqq ətin ayrılması, terminologiya fəaliyyəti ilə m əşğul olan bir sıra beynəlxalq mərkəzlərin yaradılması, bu sah ədə beynəlxalq standartların işlənməsi, terminoloji bankların, verilənlər bazalarının yaradılması və s. terminoloji f əaliyyətin inkişaf perspektivlərini ortaya çıxarır, Azərbaycanda terminologiya fəaliyyətinin yeni informasiya modelinin – terminoloji informasiya sisteminin işlənməsini zəruri edir.
64
1.
Towards a European Language Infrastructure, Why terminology?, 1992, http://www.computing.surrey.ac.uk/ai/pointer/report/sectio n1.html
2.
Хохлова Е.Л., Содержание терминологического поля в многоязычной терминографии. Применительно к исторической терминологии в английском, французском, немецком и русском языках, 2005, 236 стр., http://www.dissercat.com 3.
структура, изд. 3, М.: ЛКИ, 2007, 256 стр. 4.
Меркель Светлана Эдуардовна. Семантико- дистрибутивная верификация терминологического знака, Волгоград, 2001, http://31f.ru/dissertation 5.
Терминове́дение, http://ru.wikipedia.org 6.
С.Ю.Соловьев. Вопросы
систематизации терминологии, МГУ им.
М.В.Ломоносова, http://www.park.glossary.ru/ 7.
65
подход, www.bankrabot.com 8.
www.infoterm.info 9.
30 Years of Infoterm, 2004, 20 pp., http://www.infoterm.info/pdf/about_us/30_years_infoterm. pdf
10.
www.termnet.org 11.
В. М. Лейчик, Конференции терминологов, http://skachate.ru/literatura/4009/index.html?page=9 12.
Крестова С.А., Лексикографическое описание терминологической системы "лексикография", 2004, 300
стр., http://www.dissercat.com 13.
Терминология, www.krugosvet.ru 14.
15.
First Workshop on Computational Terminology, COMPUTERM '98, University of Montreal, Montreal (Québec, Canada), 1998. 16.
COMPUTERM 2002: second international workshop on computational terminology, Association for Computational Linguistics, Stroudsburg, PA, USA, 2002. 17.
Computerm 2004 - 3rd International Workshop 66
OnComputational Terminology, University of Salford, UK, 2004. 18.
18th International Conference on Computational Linguistics (Coling'00), Association for Computational Linguistics Stroudsburg, PA, USA, 2000. 19.
Text Processing and Computational Linguistics, March 11–17, 2012, Indian Institute of Technology Delhi, New Delhi, India,http://www.cicling.org/2012 20.
Edited by Didier Bourigault,Christian Jacquemin,Marie-Claude L'Homme. Recent advances in computational terminology. John Benjamins Publishing Co | ISBN: 1588110168 | July 2001 | PDF (OCR) | 379 pages. 21.
and applications.Terminology and Lexicography Research and Practice, 1, John Benjamins Publishing,1999, 248 pp. 22.
Terminology and Lexicography Research and Practice, 5, John Benjamins Publishing,2002, 322 pp. 23.
to Lexicography, Terminology and Lexicography Research 67
and Practice, John Benjamins Publishing, 2003, 460 pp. 24.
Edited by Bassey Antia, Indeterminacy in Terminology and LSP. Terminology and Lexicography Research and Practice, 8, John Benjamins Publishing, 2007, 236 pp. 25.
Alexander Gelbukh (Ed.). Computational Linguistics and Intelligent Text Processing. 5th International Conference, CICLing 2004, Seoul, Korea, Proceedings, Series: Lecture Notes in Computer Science, Vol. 2945, 2004, XVIII, 651 p. 26.
Oscar Corcho.Ontological Engineering: With Examples from the Areas of Knowledge Management, E-Commerce and the Semantic Web. Springer, 22.07.2004 , 403pp. 27.
Srinivas Bangalore, Short biography, http://www.research.att.com/people/Bangalore_Srinivas/in dex.html 28.
http://people.cs.kuleuven.be/~sien.moens. 29.
Professor Khurshid Ahmad, http://www.tcd.ie/Neuroscience/partners/PI%20Profiles/K
68
hurshid_Ahmad2.php. 30.
Ingrid Meyer, Douglas Skuce, Lynne Bowker, Karen Eck.Towards a New Generation of Terminological Resources: An Experiment in Building a Terminological Knowledge Base, C92-3146.pdf. 31.
Boguraev, B., B. Levin. Models for Lexical Knowledge Bases, in J. Pustejovsky, ed., Semantics and the Lexicon, Kluwer, Dordrecht, Also appears in Electronic Text Research, Proceedings of the Sixth Annual Conference of the Centre for the New OED, University of Waterloo, Waterloo, Ontario, 1990, 65-78 p. 32.
Əliquliyev R.M., Qurbanova Ə.M., Virtual m əkanda Azərbaycan dilinin problemləri və həlli yolları, Terminologiya m əsələləri, Bakı, 2009, səh. 11-18. 33.
ət dilinin tətbiqi işinin təkmilləşdirilməsi haqqında" Fərman, Heydər ƏLİYEV, Azərbaycan Respublikasının Prezidenti, Bakı şəhəri, 18 iyun 2001-ci il. 34.
“Az
ərbaycan Respublikası Dövlət Dil Komissiyasının təşkilinin təsdiq edilməsi haqqında” S ərəncam, Heydər ƏLİYEV, Azərbaycan Respublikasının Prezidenti, Bakı şəhəri, 4 iyul 2001-ci il. 69
35. “Az
ərbaycan əlifbası və Azərbaycan dili gününün t əsis edilməsi haqqında” Fərman, Heydər ƏLİYEV, Az ərbaycan Respublikasının Prezidenti, Bakı şəhəri, 9 avqust 2001-ci il. 36.
“Az
ərbaycan dilində latın qrafikası ilə kütləvi n əşrlərin həyata keçirilməsi haqqında” Sərəncam, Az ərbaycan Respublikası Prezidenti İlham Əliyev, Bakı şəhəri, 12 yanvar 2004-cü il. 37.
“Dövl
ət dili haqqında” Qanun, Heydər ƏLİYEV, Az ərbaycan Respublikasının Prezidenti, Bakı şəhəri, 30 sentyabr 2002-ci il. 38.
“Az
ərbaycan dilinin işlənməsi və qorunması haqqında” Qanun, Bakı şəhəri, may 2003-cü il. 39.
ərbaycan Respublikasında rabitə və informasiya texnologiyalarının inkişafı üzrə 2005-2008-ci illər üçün Dövl ət Proqramı (Elektron Azərbaycan), 21 oktyabr 2005-ci il. 40.
Əliquliyev R.M., Qurbanova Ə.M., Terminoloji informasiya sistemi v ə inkişaf perspektivləri, Terminologiya m əsələləri, Bakı, 2010, səh. 27-33. 41.
“Az
ərbaycan dilinin qlobollaşma şəraitində 70
zamanın tələblərinə uyğun istifadəsinə və ölkədə dilçiliyin inkişafına dair Dövlət Proqramı haqqında” Sərəncam, Az ərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev, Bakı şəhəri, 23 may 2012-ci il.
71
Rasim M əhəmməd oğlu
AMEA- nın akademik-katibi, AMEA İnformasiya Texnologiyaları İnstitutunun direktoru, AMEA- nın həqiqi üzvü, texnika elml əri doktoru, professor rasim@science.az director@iit.ab.az
Qurbanova Əfruz Muxtar qızı
AMEA İnformasiya Texnologiyaları İnstitutunun sektor müdiri
afruz@iit.ab.az afruz1@yandex.ru
72
Anar S əmidov
Zülfiyy ə Hənifəyeva Korrektor: İlkanə Əhmədzadə Kompüter t ərtibatı:
Mehriban Bağırova
Çapa imzalanmışdır 05.11.2014. Çap vərəqi 60x84, 1/16 Sifariş №60, sayı 200 nüsxə
Document Outline
Yüklə 369,32 Kb. Dostları ilə paylaş:
|