В статье анализируется идейный замысель и конфликт в произведении
«Мертвецы». выдающегося Азербайджанского драматурга Дж. Мамедкулу-
заде. Отмечается различие между образами Искендер, представляющий прог-
Filologiya məsələləri – №3, 2014
271
рессивные силы общества и Шейх Насруллах, использовавший религиозные
чувства верующих в своих корыстных целях.
H.Gadzhieva
Criticism of ignorance in the play "Corpses" J. Mammadguluzadeh "
Summary
The article analyzes the ideological concept and conflict in work "Corpses."
outstanding Azerbaijan playwright J. Mammadguluzadeh. There is a difference
between the images of Iskandar, representing the progressive forces of society and
Sheikh Nasrullah, to use the religious feelings of believers for their own selfish
purposes.
Rəyçi: Bilal Həsənli
pedaqogika üzrə fəlsəfə foktoru, dosent
Filologiya məsələləri – №3, 2014
272
RÖYA MÜRŞÜDOVA
ADU
roya.meftunqizi@mail.ru
MÜASİR ROMANLARDA DƏYİŞƏN ZAMAN VƏ
BAŞQALAŞAN DÜNYA MODELİ
Açar sözlər: şəxsiyyət, təbiət, cəmiyyət, roman,
Ключевые слова: личность, природа, общество, роман
Key words: personalty, nature, society, novel,
“İnsanın bir fərdi həyatı, bir də bu fərdi həyatın cəmiyyətlə bağlı tərəfi var-
S.Əhmədovun romanlarında insan məhz bu aspektdən bədii tədqiqat obyektinə çev-
rilir. Onun romanları bədii tədqiqat xarakteri daşıyır. Müəllif qələmə aldığı həyatı
və insanları analitik bədii təfəkkürün obyektinə çevirir. Onu maraqlandıran insanın
daxili aləmidir, daha dəqiq desək, yazıçını obrazın psixoloji yönü cəlb edir”. (10.
s.96) Sabir Əhmədlinin bu yönümdə qələmə aldığı və ideya yükünə görə tədqiqat-
çıların daha çox diqqət və marağını çəkmiş əsərləri sırasında “Dünyanın arşını” xü-
susi yer tutur. Bir sıra, sosial, siyasi problemlərin işıqlandırılmasına baxmayaraq
sözügedən romanda da S.Əhmədlini yaratdığı obrazların psixoloji vəziyyəti, ətraf
mühitə olan münasibəti daha çox məşğul edir. Romanın əsas hədəfi olan Arif doğ-
malarını görmək üçün kəndə gəlir. Onun rayonda məsul işdə çalışan qardaşı Rəh-
man valideynləri ilə birlikdə yaşayır. Arif kəndə gəlmədiyi müddətdə təzə yurdda
qardaşının yaxşı ev-eşik düzəltdirdiyinin şahidi olur. Evin ikinci mərtəbəsinə çıxan-
da buranı bahalı, şıq rumın mebeli ilə bəzəndiyini görür və bu bər-bəzəkli evi özü-
nün kasıb koması ilə müqayisə edir. Atasıgilin köhnə yurdunda isə bacısı Bənövşə
ailəsi ilə qalır. Arif burada qardaş və bacı arasındakı soyuqluğu hiss edir. Yeganə
bacılarının doğmalarına olan incik münasibəti onlardan uzaqda yaşayan Arifdə təəs-
süf hissi doğurur. Onlar yəni, iki qardaş və yeganə bacı yaxınlıqdan, uzaqlıqdan aslı
olmayaraq bir-birindən mənən uzaq düşmüşdülər, yadlaşıb, yabançılaşmışdılar.
Sanki bu üç doğma insan kökdən qopub parçalanmışdılar. Soyuqluq Rəhmanla
Bənövşənin ruhuna çökmüşdür. “Arifi indi bu bacı ilə o qardaşı nəyin birləşdirdiyi
düşündürürdü. Bundan daha artıq, yalnız Bənövşə ilə Rəhmanı deyil, ailəni, onların
hamısını bir-birinə bağlayıb yaşadan şah tel sanki hardasa zədələnmiş, hətta tirfə-
lənmişdi”.(5. s.293)
Özgələşmə problemi romanda əsaslı, narahatlıq doğuran məsələ kimi qoyulur və
problemin kökü o qədər dərindir ki, sona kimi müsbətə doğru həllini tapmır. Adamların
“adamlıqdan çıxıb” bir-birinə yadlaşdığına, qohumların, bir ailənin üzvlərinin də vəzi-
fəyə, mənsəbə görə bir-birinə yaxınlaşma cəhdləri və ya uzaqlaşmaları Arifin bacısının
əri Sultanın simasında mənfi sifət kimi tənqid olunur. Təmənnalı münasibətlərin nəticə-
sidir ki, Arifin qardaşı ilə bacısı arasında “soyuq müharibə” gedir və bu acı gerçəklik
evin kiçik övladını narahat edir. Evlərindəki acınacaqlı vəziyyəti müşahidə edən Arif
ürək ağrısı ilə yaranmış gərginliyi bacardığı qədər yumşaltmağa çalışır, özüdə barış-
mazlığın içində dolaşığa düşür. “Yadına qurumuş göllər, ölmüş dənizlər, oğurlanmış
dağlar düşürdü. Həqiqət təsəvvürdəki idi. zamanın axını onların bütövlüyünü xırda-bö-
yük adalara, qitələrə parçalamışdı”. ”.(5. s.294)
Filologiya məsələləri – №3, 2014
273
Kənddə müvəqqəti qonağ olan Arif sevimli bacısına nə qədər dilxoşluq etsədə
o yaxşı anlayır ki, evlərindən qopmuş boynu bükük qız bir də əvvəlki kimi olmaya-
caq. Yazıçının bacılarını Bənövşə adlandırması da təsadüfi deyil. Doğmalarına qarşı
etinasızlıq, soyuq münasibət artıq Bənövşənin gözlərinə qədər gedib çıxmışdır.
Bacısının gözlərində arıyıb axtarmağa çalışdığı şəfqəti, istliyi Arif orda görə bilmir.
bacısının qardaşlarına qarşı istəyi maddi istəklər fonunda zaman-zaman öləzimiş
nəhayətdə yoxa çıxmışdı. Yaşadıqları rayonun rəhbəri olan qardaşı Rəhmanın onun
ailəsinə qarşı rəhmindən pay verməməsi bacını özündən çıxarır. Qardaşından çox
şey uman Bənövşə onun səlahiyyətindən faydalanmadığı üçün ona da, valideynləri-
nə də qarşı qəzəblidir.
“Dünyanın arşını” da S.Əhmədli Sovetlər İttifaqının uçurumun bir addımlı-
ğında olduğunu, qısa zaman kəsiyində nəhəng imperiyanın dağılacağını sətiraltı şə-
kildə oxucuya ötürür. “Embrioloqlar maraqlı hal müşahidə etmişlər. ayrı-ayrı üzvlə-
ri, hissələri yaradan hüceyrələr sonra birdən özləri ayrıca, müstəqil varlıqlara çevril-
mək istəyirlər. elə bil dünyanın içində ayrıca dünyalar törənir. Əvvəlcə tamı yarat-
maq, tamın hissəsi olmaq üçün könüllü birləşir, sonra özlərini itirdikdə elə bil ayılıb,
ayrılmaq qəsdinə düşürlər. Qəribədir, hər birləşmədə ayrılıq həsrəti, hər böyüklükdə
parçalanmaq təhlükəsi, hər yüksəlişdə enmək ehtiyatı!” (4. s.264) Yazıçı bir daha
göstərməyə çalışır ki, insanlıq mövcud olduğu gündən əsarətə, basqıya qarşıdır.
Müqvimət yalnız müqavimət doğurur. Azadlığa meyl insanın fitrətində, cövhərində-
dir. İnsan orqanizmi haqqında düşünncələrə dalan Arif onun simasında ezop dili ilə
dövlətlərin müstəqilliyə can atmasını təbii qanunauyğunluq kimi səciyyələndirir. Və
hesab edir ki, bu prosesin qarşısını heç nə ala bilməz.
Arif hesab edir ki, insan xoşbəxt olmaq üçün aza qane olmağı bacarmalıdır. Ba-
carmazsa, həyat onun üçün əsl işgəncəyə,əzaba çevriləcək. Əgər yaradılanın sonu quru
torpağa dönməkdirsə onda bu maddi dünyada can çəkişdirməyə dəyməz. Həyat, zaman
onsuzda insanın ömür səhifəsində, zahiri görnüşündə öz izlərini qoyur. İnsanlar yaşlanır,
qocalır, onların yerini yeni, pöhrə cavanlar tutur. Dünya “bir yandan boşalıb, bir yandan
dolur”. Bəşər övladının bu amansız həqiqətə, qanunauyğunluğa təslim olmaqdan başqa
heç bir yolu qalmır. Valideynlərinin qocalmış, yıpranmış, dəyişmiş vucudunu müşahidə
etdikcə bir övlad sevgisi ilə köksünü ötürür, kədərlənir. Bu baxımdan Arifin fəlsəfi
mühakimələri olduqca maraqlı və düşündürücüdür: “Hər il, hər ay keçdikcə zamanın
görünməyən əli hamının, hər kəsin dəftərinə işarə qoyur, hesab aparır: bir, iki, on, əlli...
Atası ilə üzləşəndə zamanın qələmi titrəmişdi. Bu dəftərin vərəqləri çox sərt idi. Zaman
onun ancaq zahirində səliqəsiz, tələsik cızıqlar çəkmişdi.həyatı iztirabla keçənlər
qocalmırlar, çünki onlar heç vaxt cavan olmayıblarş onlar ölmürlər də. axı əslində
başlanmayan həyatın sonu yoxdur. Belə insanların qələbəsi ondadır ki, doğulmaq, yaşa-
maq və ölmək qanunu onları sarsıtmır”.(4. s.270)
Bu əsərdə də S.Əhmədli kəndin təbii, səmimiyyətlə qaynaşan halını cansıxıcı
şəhər mühitinə qarşı qoyur. Kökdən bir-birinə yad olan insanların doğmalaşmasını,
bir-birinin xeyrinə-şərinə şərik olmasını qeyri-təbii, mümkün olmayacaq gerçəklik
kimi qəbul edir. “Böyük şəhərlərin sakinlərinin gözlərindəki etinasızlıq pərdəsi
aramsız bir təzyiqə qarşı qoruncdur. Orda nəinki addımbaşı bir-biri ilə qarşılaşan,
biri digərinə baxan, səsin eşidən, bir avtobusda gedib-düşən adamlar biri digərini
görmür, hətta hər gün eyni idarədə. eyni otaqda işləyənlər, eyni blokda, bir binada
olanlar belə bir-birindən xəbərsizdirlər. görürlər, danışırlar. Söhbət eləyirlər, gülür-
Filologiya məsələləri – №3, 2014
274
lər. Amma bunun hamısı yuxu və xəyaldakı kimi cansız-qansızdır. Böyük şəhərlər
balaca kəndlərdən doğulub-düşünürdü, öz-özünə deyirdi. Əslindən qopmuş hər şey-
də canlı-cansız bir sifətsizlik, yabançılıq olmalıdır, olur da...”(4. s.283) “El bir olsa
zərbi-kərən sındırar” fikri hər halda gəlişi gözəl söz deyil, zamanın sınağından çıx-
mış ustad sözü, ağsaqqal sözüdür. Burdan bir nəticə hasil olur ki, şəhərdə nə qədər
yaşayırsan yaşa insanlar heç vaxt toplum halına gəlib bu müqəddəs sözün içində
əriyib El olmağı bacarmırlar. El kəndin şəhərə heç bir vaxt güzəştə getmədiyi birlik,
həmrəylik formasıdır.
Sözügedən romanda qaldırılan problemlərdən biri də Sabir Əhmədli yaradıcılığı
üçün xarakterik olan vətənimizin ərazi bötövlüyü məsələsidir. Yazıçı Azərbaycanın
ikiyə parçalanması ilə bağlı tariximizi yenidən səhifələyir, qan yaddaşımızı oyatmağa,
mövcud gerçəkliyə etirazını bədii dilin vasitəsilə açıq və ya üstüörtülü şəkildə nəzərə
çatdırır. Araz çayını, Sınıq körpünü müşahidə edən Arif tarixi faciəmizin nə qədər dərin
olduğunu dərk edir, qarmaqarışıq, gərgin, üzüntülü fikirlər burulğanında çıxış yolu
axtarır. Onu öz kəndinə bağlayan əsas səbəblərdən biri də Araz çayının onun yurdun-
dan başlanğıc götürməsidir. “Hardan başlayır Vətən?” sualının bu əsərlə birbaşa əlaqəsi
olmasa da Arif üçün vətən məhz Araz çayından, Sınıq körpüdən başlayır. Araz çayının
yanındakı xaraba qalmış Sınıq körpü xalqımızın tarixi faciələrdən yıpranmış sınıq
qəlbinin rəmzi kimi səciyyələndirilir: “Araz beş addımlıqda idi. Bir qədər yuxarıda
Sınıq körpü dayanırdı. Körpü yatağından tərpənə bilməyən illər xəstəsi təki ağappaq
ağarmış, solmuşdu, saçı-birçəyi elə bil tökülmüş, yolunmuş, sümükləri çıxmışdı. Bu
yerin hər otunda, tək-tək gözə dəyən qaraellə, göyrüş və söyüdlərin görünüşündə küs-
künlük, dilsizlik donmuşdu. Arazın suyu azalmış, ağlayıb-ağlayıb kirimişdi. Məcrasının
o biri sahilinə yatmışdı. Dərdini-fikrini qəlbində çəkir, hərdən də uzaq, qarlı dağlardan,
dərələrdən. meşələrdən baş alıb gələn, bu möhnəti öz gözü ilə görüb, nəhayət, qadağan
məcradan aşağılarda, çox uzaqlarda qurtulacaq qəmsiz sulara eyni bir bayatı oxuyurdu”.
(4. s.372)
S.Əhmədlinin qəhrəmanı təkcə qüvvəsi daxilində deyil, qüvvəsi xaricində
olan məsələlər barədə fikirləşir. Düşüncələrin axarına düşərək ictimai-siyasi hadisə-
lərin hansı məcraya düşəcəyini soyuq başla analiz edir. Yazıçı Sovet adamının
mənəvi, sosial baxımdan sıxışdırılması məsələsinə toxunaraq gələcək insanın dü-
şüncə, əməli azadlığına qarşı qoyur. Ümid gələcəyədir prinsipi romanın başlıca ide-
yasıdır. “Mənə elə gəlir, indiki insan modeli yer üzü üçün nəzərdə tutulmuşdur. Ye-
rin imkanlarından yaranmışdır. Onun idrak qəlibi ancaq bunu sığışdırır. Beyin
hüceyrələri və duyğu zəncirləri ancaq iqtidarı çatan yükü götürə bilər. Dəniz, okean
intəhasız görünsə də min, milyon ləpələr özlüyündə necə azad, asudə çağlasalar da
bütün bu tərpəniş bir sahilin dairəsindədir. Beyində milyon, milyarda funksiya yeri-
nə yetirən yüz milyon hüceyrə təxmin edilir. Bununla belə məhduddur. Kainatın
həcminə uyğun kosmik insan modeli sonra yaranacaq. Bu yerin və insanın tarixində
ikinci təkamül dövrü olacaq həmin adamın ürəyi. ciyəri, başı və digər duyğu
orqanları kosmik-ölçüsüz imkanlara malik olacaq. Zaman, məkan, hərəkət barədə
anlayışı büsbütün başqa cür olacaq”. (4. s.388) Arifin qardaşı ilə söhbətini izlədikcə
S.Əhmədlinin düşünən və düşündürən bir söz adamı olduğunu görürük. Yazıçı üçün
onunla eyni zamanı, məkanı bölüşən insanların əsaslı bir addım atacağına, mənəvi
köləliyə qarşı üsyan edəcəyinə, mövcud duruma qarşı etiraz səsini ucaldacağına
köklü inam hissi yoxdur. Onun üçün yeni zaman, təzə abu-hava yeni insandan,
Filologiya məsələləri – №3, 2014
275
təzələnmiş, təmizlənmiş təfəkkürdən başalyır. Elə bu səbəbdəndir ki, o gələcək
insana ümid bağlayır. Hələki mənəvi məhkumluğunu dərk edən Sovet adamı ictimai
quruluşun dörd bir yandan əhatələdiyi “dəmir barmaqlıqlar” arasından canını
qurtara bilmir. Belə bir cəmiyyətdə istənilən etiraz, təpki sərt reaksiya doğurur.
Təzyiqlərə tuş gələn insanlar “sayqısızlıqlarını” özünün və ailəsinin canı hesabına
ödəməli olur. İctimai-siyasi hadisələri düzgün analiz edən yazıçı Sovet İttifaqınında
birləşdirilən dövlətlərin yalnız zor gücünə əsarətdə saxlandığını və gec-tez bu yalan-
çı birliyin axırı olmayacağını dönə-dönə vurğulayır. Bu “həmrəyliyin” millətin tari-
xi yaddaşı, milli təfəkkürlü oğul və qızlarının qanı bahasına başa gəldiyi üçün bir
gün tökdüləri qan içindəcə məhv olacağına romanda gizli bir ümid var: “Zor, güc
sayəsində nə yaranırsa, hamısı qondarmadır, fərəhsizdir. Ən yüksək və doğru ahən-
gdarlıq insanın və ürəyinin istəyində, təbii sövqündədir”. (4. s.318) Yazıçı sözü ge-
dən əsəri ilə sanki hakim imperiyaya barmaq silkələyərək sonunun gəlib çatdığını
və ictimai-siyasi səyin heç bir səmərə verməyəcəyini onların nəzərinə çatdırmağa
çalışır. Heç də təsadüfi deyil ki, üstüörtülü şəkildə yaddaş məsələsinə toxunan
müəllif hesab edir ki, “İnsan özündən də uzun müddət ayrıldıqda, nəhayət, özünü
tanımaya, özü ilə yadlaşa bilər”. (4. s.448) Yetmiş il soyundan, tarixindən, gerçəkli-
yindən ayrı düşmüş xalqın yenidən özünə qayıtması hər halda böyük iradə hesabına
başa gələ bilərdi.romanın sonunda sübh tezdən Bakıya yola düşən Arifi yaşlı vali-
deynləri yatdığı halda Rəhman və onun balaca oğlu Aqil yola salır. Yazıçının gələ-
cək nəslə olan ümid və inamı Aqilin simasında öz mətiqi təsdiqini tapmış olur.
S.Əhmədli Rəhmanın əməli addımlarını təsvir etməklə vəzifənin özünəməx-
sus sərt qanunlarla idarə olunduğunu göstərir. Əks halda normal idarəetmdən söhbət
gedə bilməz. “İnsanların səni sevməyindənsə, səndən qorxması daha yaxşıdır fikri
bu mənada real səslənir. Rəhman camaatı onları istəyinə görə deyil, özünün düzgün
bildiyi prinsiplərlə idarə edir. Şəhərin sakitləşməyən uğultusunadan yaxa qurtaran
Arif kəndin səssizliyində öz-özü ilə baş-başa qalır, dünyanın arşınının hara qədər
məsafə qət ediyi barədə düşüncələrə dalır. Bu baxımdan romanın adı əsaslı məntiqə
dayanır. Əsərdəki təsvirlərdən dolayı belə bir nəticəyə gəlinir ki, dünyanın arşını nə
qədər uzanırsa uzansın gəlib insan qəlbindən keçir. Hər bir halı ilə insan taleyində
əsaslı, silinməz izlər qoyur.
İnsan, təbiət və cəmiyyət arasındakı əlaqə görkəmli yazıçı S.Əhmədli yaradı-
cılığının ana xəttini təşkil edir. Onun yaratdığı insan təbiətin də, cəmiyyətin də bir
parçasıdır. Lakin o təbiətə yaxınlaşanda nə qədər zənginləşir,təmizlənir, saflaşırsa,
cəmiyyətə yaxınlaşdıqca bir o qədər “kasıblaşır”, özündən uzaq düşür, təklənir, öz-
gələşir. Elə bu səbəbdən də təbiət onun qəhrəmanlarının mənəvi sığınacaq yeridir.
Çünki təbiət səmimidir, safdır, onun fitrəti boyadan, riyakarlıqdan uzaqdır.
S.Əhmədlinin bu kimi mürəkkəb məsələləri əks etdirmə baxımından ən
maraqlı romanlarından biri də “Azığa doğru” əsəridir. Valeh müəllim doğma ata-
baba yurduna qonaq gəlir. Onun kəndə gəlişinin bir səbəbi doğmaları ilə görüşmək-
dirsə, digər səbəbi də ona verilmiş ərazidə yurd salıb ev tikməkdir.
Valeh müəllim qardaşının, bacısının qonağı olur, onların tikib yaratdıqları ev-
eşiyə, həyət bacaya tamaşa etdikcə nə qədər fərəh hissi keçirirsə, boş qalmış yurdu,
tikilməmiş evi haqqında düşünüb bir o qədər kədərlənir. Valeh müəllimin daxili
monoloqlarını izləyən oxucu onun şəxsiyyəti, xarakteri haqqında tam təsəvvürə
yiyələnir. O, şəhərdə yaşayır. Lakin bu cür yaşayış-onun heç kimi tanımadığı, özü-
Filologiya məsələləri – №3, 2014
276
nün də əsli-kökü bilinməyən bir yerdə ömür-gün keçirməsi ürəyincə deyil. “Valeh
indiyənə qədər dünyada, özünün də etiraf etdiyinə görə, bir növ kirayənişin kimi,
qonaq kimi yaşamışdır, içərisində dolaşdığı aləmlə heç cür uyuşa, doğmalaşa bilmə-
miş, ayağının altında möhkəm təməl hiss etməmiş, həmişə varlığını bir təlaş, səbat-
sızlıq sıxmış, daxilini uçuntu sarsıtmışdır. “Mənim heç nəyim yoxdur!”-nidası
ömrünün payız fəslinə adlamış bir insanın daha çox mənəvi özülsüzlüyünün ifadəsi,
sanki məhvərindən qopmuş bir qəlbin acı fəryadı kimi səslənir”. (6. s.284)
Valeh müəlim demək olar heç kimin bir-birini tanımadığı, salam vermədiyi
şəhərdə sıxılır, mənəvi əzab çəkir, özünü qərib, kimsəsiz, kökündən qopmuş ağac
kimi hiss edir. Valeh müəllim yaxınları ilə söhbəti zamanı şəhərdə özünü nə üçün
qərib hesab etdiyini çox orijinal bir məntiqlə izah edir: “ –Qardaş, bilirsən nə var,
doymuşam, vallah-billah, şəhərdən doymuşam. O gün, bir yerdə, bir məclisdə bir
qəribə söhbət danışdı. Özümüzdük, tanış-dost, o da deyəsən şoferdi, onlarla
gəlmişdi. Dedi siftə bu şəhərə düşəndə gözüm qorxdu. Baxdım ki, küçə dolu, sel tə-
ki adam axır. Dedim, ey dili qafil, ay dədə, mən bu bir belə adama hər gün, hər sə-
hər necə salam verib çatdıracam. Sonra gördüm yox, bunlar bir-birinin yanından
dinməzcə, salam-kəlamsız ötürlər. Ürəyim yerinə düşdü. İndi qardaş, bəlkə yaşlan-
mışıq, kövrəlmişik. Amma daha mən istəyirəm ki, səhər-səhər küçəyə çıxanda
birinci gördüyüm adama salam verim, salam alım. Axı, ola bilməz, insan insanla
qabaqlaşsın, yan ötsün. Adam təki bir-birinin gözünə baxsınlar, lal təki ötüb
keçsinlər. Qabağına yüz cür adam çıxır, yüz cür sifət görürsən, gözün əlli rəngdə
gözə sataşır. Bunun hamısı sənə heç nə demir. Lap elə özcə blokunda, adam var,
mən ömrüm boyu üzünü görmək istəməzdim. Di gəl, hər gün dimdik çıxacaq
səninlə üzbəüz. Sən o göz məsələsinə elə baxma. Qabağına səhər-səhər kim çıxıb,
bunlara elə boş söz təki baxma...” (5. s.163) Valeh müəllimin ürək ağrısı ilə dediyi
sözlər kənddən şəhərə gəlmiş hər bir oxucunun ürəyinə toxunur, onu öz taleyi
haqqında yenidən düşünüb daşınmağa sövq edir. “Nəticədə müəllif milli insan
daxilində baş verən prosesləri Qərbdə geniş yayılmış təklik-tənhalıq-ekzistensiya
fəlsəfəsi çərçivəsində təhlilə çalışır. Məhz öz daxili azadlıq duyğularına tapınan
insan ümumi kütlədən qopmağa, “düşüncə qəhrəmanı”na, son halda cəmiyyət
içində “qərib”ə çevrilməyə başlayır”. (8. s.25)
El-obasına bütün varlığıyla bağlı olan Valeh müəllimi ev tikməkdən soyudan
bir səbəb də var. O da yurd yerinin narahat ərazidə olmasıdır. Bəzi tənqidçilər bunu
Valeh müəllimə irad tuturlar. Bildirirlər ki,əgər doğulduğu bu yer ona bu qədər
əzizdirsə yurd yerinin nə fərqi var. S.Əhmədli qələminin özünəməxsus
cəhətlərindən biri də yaratdığı obrazları təbii, boyasız, yalançı, populist
vətənpərvərlikdən və digər mənəvi keyfiyyətlərdən uzaq olmalarıdır. Əksinə, Valeh
müəllim ürəyinə yatmayan yerdə ev tikdirməyə cəhd göstərsəydi bu çox süni,
yapma bir istək olardı, heç inandırıcı da olmazdı. Hər bir kəs harda olmasından aslı
olmayaraq evinin gözəl, baxımlı bir yerdə olmasını arzulayar. Bu təbiidir. Vətənin,
el-obanın hər qarışı əzizdir, lakin bu o demək deyil ki, at getməz, maşın işləməz
yerdə o tərəddüdsüz yurd salmalıdır. Valeh müəllim də insandır, yurd yerinin bir o
qədər də xoşuna gəlməməsi təbii insani hisslərdir.
80-ci illərdə qarşıdan gələn faciənin bir sənətkar uzaqgörənliyi ilə qabaqcadan
duyan yazıçı ermənilərlə bağlı məsələlərə toxunur, həqiqətləri oxucuya çatdırmaq
niyyəti ilə bəzi məqamlar barədə düşünüb nəticə çıxarmağa sövq edir. Ermənilərin
Filologiya məsələləri – №3, 2014
277
ciddi-cəhdlə torpaqlarımızda əl-qol açıb bağ salıb, ev qurub yaşamaq cədlərinin
mənasız olmadığına xalqımızın hələ də qəflət yuxusunda oluğuna işarə edir “-
Ermənilər qayaların üstünə torpaq gətirib tökür, bağ salırlar, bostan becərirlər”. (5.
s.183) Valeh müəllim isə yurd yerinin narahat olması barədə düşünüb qaya üstündə
xaniman quran düşmənə fürsət verir. Yazıçı millətimizin saf, xainlikdən uzaq olan
nəfsi, gözü tox olan təbiətinə işarə etməklə bu keyfiyyəti milli faciəmiz kimi nəzərə
çatdırır.
“Azığa doğru” romanı yaddaşla bağlı yazılan əsərlər silsiləsindəndir. Bir çox
ictimai-siyasi, sosial problemləri işıqlandıran yazıçı roman boyu oxucunu vətən,
torpaq, tariximiz barədə düşüncələrə kökləyir, onu sözügedən məsələlər barədə
götürqoy etməyə, nəticə çıxarmağa təhrik edir. İkiyə parçalnmış vətənimizin kədərli,
aqibəti, faciəli tarixi Arazla bağlı epizodda yenidən təzələnir, qan yaddaşımızı
silkələyib oyadır. Tarixi faciəmizin kökü, şahidi kimi ürək ağrısı ilə təsvir olunur.
Söz adamlarımız zaman-zaman Arazı başımıza gətirilən faciənin görkü, nişanəsi
kimi qəlbimizdə heykəlləşdiriblər. O taylı bu taylı azərbaycanlıların ortaq kədərinin,
facəsinin, müsibətinin rəmzi kimi Araz ədəbiyyatımizda obrazlaşıb. B.Vahabzadə-
nin, X.R.Ulutürkün, M.Arazın yaradıcılığında şeirləşən Araz, S.Əhmədlinin nəsr
dili ilə yeni bir çalar, yeni bir rəng alır: “Nağıl Arazdı, söhbət Arazdı! İki körpünün
arasında dolub-doluxsunub, qıraqlarda, elə yatağın özündəcə dikəlmiş daş-qayaya
çırpılaraq həzincə səslənən sular, onca addım eni olan çay bir elat bayatısıyla
hənirlənə-hənirlənə başıaşağı axıb gedirdi. Çayın yovşan ətirli sərin payız nəfəsi
həndəvərə yayılır, şeh çilənirdi. Qum-çınqıl yuyulur, daşlar-qayalar əriyirdi. Bağ-
bağça, çöl-biçənək təki çay da payız fəslində saralıb, xəzəllənməyə üz qoymuşdu.
Çayın üzünə elə bil dünya-aləmin yarpağı, xəzanı tökülüb gedirdi.(5. s.219) Xalq
inancından doğan “Kitabi Dədə Qorqud” boylarından üzü bəri yaddaşın rəmzi kimi
qəbul edilən yovşan keçmişlə bu gün arasında əlaqə, körpü kimi səciyyələndirilir,
ikiyə bölünmüş vətənimizin tarixi gerçəkliyi ilə bağlı bir çox həqiqətlərini milli
azadlıq ərəfəsində olan xalqın yaddaşında bir daha təzələməklə bədii vasitə kimi is-
tifadə olunur.
Valeh müəllim üçün inam hər şeydir. Həyatın hərəkətverici qüvvəsidir. Ona
görə inamsız yaşamaq qeyri-mümkündür. Onun qənaətinə görə öz əlinlə, halallıqla
tikilmiş ev məbəddi. Bütün varlığıyla kəndə bağlı olan Valeh müəllim illərdir ki,
şəhər mühitinə alışıb, onunla doğmalaşa bilməyib, nəticədə təklənib, tənhalaşıb.
Özünü tapa bilmədiyi şəhər ona zövq verib, ruhunu oxşamadığı üçün tədricən
nəzərlərində əzəmətini də itirib. İnsan təbiətə nə qədər yaxındırsa demək bir o qədər
safdır, təmizdir. Düşünürük ki, vətən məhz evdən, ocaqdan başlayır. Bu evdə ayağın
torpaqdan rişə çəkmirsə demək qol-budaq atmağın mümkünsüzdür. Yazıçıya görə
bu cür ev təbiilikdən, təbiətdən, ilkinlikdən uzaqdır. “Mənimsə könlümün ən birinci
istəyi dünyada özümə bir yurd salmaq, binələnməkdi. Bu təkcə dünyanı tutub axır
zamana kimi yer üzündə qalmaq yanğısından doğmamışdı. Yox, mən özümü öz
əllərimlə tikdiyim evdə görmək istəyirdim. İnamım bu idi ki, insan yalnız öz
əməyilə, saf əməyilə tikdiyi evdə özünü tapa bilər, özü ola bilər. Kəndlərimizdə,
qəsəbələrimizdə, Araz qırağında və çay yaxalarında, çaylaq üstündə və s. div
dərəsindəki evlər hamısı birlikdə bir şəhərdi. Kənddə şəhər! bunları mən bir yadigar,
örnək, görk təki qoyub, hamısından əl çəkib qayıdıram o yerə, o evə ki, o allahdan,
peyğəmbərdən, dindən-imandan əsər-əlamət olmadıqda vardı. Tikilməmişdi
Filologiya məsələləri – №3, 2014
278
demirəm, əsl ev tikilməyəndi! Onu gərək təbiət özü yaratmış olsun”. (5. s.293)
Həqiqətən də insan hündür binalarda yaşadıqca təbiətin oğlu olduğunu unudur,
“mədəniləşir”, təbii şeylərə isə yabançılaşır, nəhayətdə hardan gəlib hara getdiyini
belə dərk etmir və nəticədə mənəvi boşluğa yuvarlanır. İnsan və təbiət arasındakı
qarşılıqlı münasibət məsləsinə toxunan Ə.Ağaoğlu qeyd edir ki, “J.J.Russo və Tols-
toy kimi yüksək ideallı, dərin düşüncəli fikir adamları mədəniyyəti ancaq fəlakət
hesab etmişlər. Təbiəti taparcasına sevən J.J.Russo mədəniyyəti pozucu və aldadıcı
adlandırmışdır. Onun fikrincə, təbii hala yaxın insanlar yalnız daha əsil, daha təmiz,
daha əxlaqlı deyil, eyni zamanda daha xoşbəxtdirlər. Tolstoy isə bu günkü
milyonlarca nüfuzu daşıyan şəhər yığınlarını və sənaye mərkəzlərini sadəcə bir fəla-
kət kimi görür. Bu fikir adamına görə, elm və fənn, hətta ədəbiyyat və fəlsəfə belə
insanlığın qurtuluşuna deyil, fəlakət və soysuzlaşmasına səbəb olur və “insanlar nə
ilə yaşayırlar” adlı əsərlərinə incilin bir tək cümləsi qədər qiymət vermir. Tolstoya
görə, insanlar üçün tək xoşbəxtlik çarəsi şəhərləri buraxıb köylərə daşınmaq, təbii
hala qayıtmaqdır”. (1. s.31) Roman boyu getdikcə Valeh müəllimin ev haqqında
düşüncələri daha da dərinləşir, maraqlı bir istiqamət alır. Yaxınları ilə ilk insan məs-
kəni olan “Azığ mağarası”na səyahəti zamanı onun evlə bağlı qənaətləri dəyişir,
ümumbəşəri səciyyə daşıyır. Düşünür ki, ən əzəli və əbədi ev təbiətin qurub
yaratdığı evdir. Əgər bir evin tikilməsində, bir ağacın əkilməsində insan əli varsa o
artıq özündən, əslindən dönmədir.
Valeh müəllimin ev tikmək ilə bağlı arzuları tənqidçi Fərhad Mədətovun
təhlillərində tamam fərqli istiqamət alaraq siyasi baxımdan mənalandırılır. O yazır
ki, “Ev müstəqilliyin, azadlığın rəmzi kimi, yerin ürəyə yatmaması isə imperiya
sərhədləri daxilində müstəqilliyin mümkünsüzülyü kimi qavranmalıdır. Valeh yerin
könlünə yatmadığını elan etməyə cəsarət etmir, çünki bu yerə “hələ deməzdən”,
neçə yerdən “göz dikən, müştəri çıxan” olduğunu yaxşı başa düşür. Torpaqlarımızın
imperiya dövründə hissə-hissə itrilməsi, bu gün isə ən yüksək həddə çatdırılması
Valehin narahatlığının əbəs olmadığını təsdiq edir. Onun “özüm-özümün deyiləm”
ifadəsi müstəqillyi itirilmiş ölkənin fəryadı idi”. (6 s.138) Düzdür romanda tarixi
siyasi hadisələrə müəyyən məqamlarda açıq və ya sətiraltı münasibət, keçmişimizi
yaddaşımızda təzələmək istəyi və cəhdi var, lakin Valeh müəllimin evlə bağlı olan
düşüncələri fikrimcə sırf sosial-mənəvi mahiyyət daşıyır.
Valeh müəllim açıq fikirli, dərin mühakimə sahibi olduğu üçün cəmiyyəti
çulğamış bəla kimi kənddən şəhərlərə olunan güclü axının sonucda müsbət nəticə
verməyəcəyini dərk etdiyi üçün narahatçılıq keçirir. S.Əhmədli ustalıqla yaratdığı
bu obrazın vasitəsilə sənətkar uzaqgörənliyilə həyəcan təbili çalır. Valeh müəllimin
yurd haqqında, ev haqqında fikirləri, planları dəyərlidir, hər bir kəsi içindən
oynadacaq kəndə, təbiətin qoynuna qaytaracaq gücə malikdir. Lakin sona kimi
həyata keçməyən məqsəd, çin olmayan arzu, gerçəkləşməyən, əməli ifadəsini
tapmayan niyyət təəssüf hissi doğurur, ilk başda oyanan ümidləri boşa çıxarır. Ev
tikməyə olan həvəs, istək yalnız onun düşüncə və xəyallarındadır. Valeh elinə,
obasına aşiq olan Məcnun kimidir. O Leylası olan yurdunu sevir, lakin əməli addım
atıb xəyallarını gerçəkləşdirmir, pul, xahiş, minnət gücünə onu əldə etmək istəmir.
Bu cür yollarla tikəcəyi evin müqəddəsliyinə xələl gətirəcəyindən qorxur.
Filologiya məsələləri – №3, 2014
279
Ədəbiyyat
1. Ağaoğlu Ə. Üç mədəniyyət. Bakı:Mütərcim, 2006
2. Cabbarov N. Sözə bağlı ömür. “Azərbaycan”jurnalı. 1980, N:7
3. Cahangir Ə. Kitabi-Dədə Sabir. “Azərbaycan”jurnalı. 2000, N:7
4. Əhmədli S. Dünyanın arşını . Bakı: Yazıçı, 1984
5. Əhmədli S.Yasamal gölündə qayıqlar üzürdü . Bakı: Yazıçı, 1984
6. Hüseynov A. Sənət meyarı. Bakı: Yazıçı, 1986
7. Mədətov F.Sabir Əhmədlinin yaradıcılığı. Bakı.1998
8. Məmmədova S. Azərbaycan ədəbiyyatında yeni yaradıcılıq meyllərinin
təşəkkülü (XX əsrin 80-90-cı illəri). Bakı.2009
9. Salamoğlu T. Müasir Azərbaycan romanı: janr təkamülü (XX əsrin 80-ci illəri).
Bakı, Nafta-press, 2007
10. Yusifli V. Tənqid və bədii söz. Bakı: Mütərcim, 2002
Р.Мефтун кызы
Модель изменчивою времени и меняющиеся мира в современных романах
Резюме
Dostları ilə paylaş: |