Азярбайъан милли елмляр академийасы м. Фцзули адына ялйазмалар институту

ŞƏHLA ABDULLAYEVA 

filologiya üzrə fəlsəfə doktoru 

                                                                            [e-mail] 

 

RUDƏKİ SƏMƏRQƏNDİNİN “KƏLİLƏ VƏ DİMNƏ” 

MƏNZUM TƏRCÜMƏSİ 

 

Açar sözlər: Rudəki, Kəlilə və Dimnə, Pançatantra, tərcümə, təmsil  

Ключевые слова: Рудаки Самарканди, Калила и Димна, Панчатантра, перевод, 

басня  

Key words: Rudaki, Kalila and Dimna, Panchatantra, translation, fable 

 

Qədim  Şərq dünyasının dildən-dilə keçərək müxtəlif xalqlar arasında yayılmış, 

sonradan işlənərək mükəmməlləşdirilmiş və yazıya köçürülmüş, eləcə də ayrı-ayrı şair-

lər və söz sənətkarları tərəfindən ya nəsrlə, ya da nəzmlə qələmə alınmış, müxtəlif dün-

ya xalqlarının dilinə tərcümə edilmiş ölməz abidələrindən biri “Kəlilə və Dimnə”dir.  

Bir çox alim və  tədqiqatçılar bu fikirdədirlər ki, “Kəlilə  və Dimnə” mənşə 

etibarilə hind brəhmənlərinin hind folkloru əsasında qələmə aldıqları “Pançatantra”, 

“Xitopadeşa” və digər bu qəbil əsərlərlə sıx bağlıdır (2, s.71). Rəvayətə görə, “Kəlilə və 

Dimnə” yuxarıda adını  çəkdiyimiz “Pançatantra”nın tərcüməsidir. Həmin  əsər 

təxminən III-IV əsrlərdə şifahi şəkildə yaranmış, sonradan hind brəhmənləri onu yazılı 

şəklə salmışlar. “Pançatantra”, yaxud “Pənçə  təntrə” sanskritdən tərcümədə “beş 

dastan” və ya “beş dəftər” mənasını verir. Bu əsər 1 dibaçə və məzmun baxımından bir-

biri ilə bağlı olan 5 müstəqil hekayətdən ibarətdir. Ümumilikdə  əsərdə bir-birinin 

məntiqi davamı olan əxlaqi-ictimai məzmunlu 37 dastan vardır. “Pançatantra” əsərin-

dən bu günə sanskrit və prakrit dilində 13 müxtəlif rəvayət gəlib çatmışdır (7, s. 541). 

Əsər ilk dəfə sanskritdən pəhləvi dilinə  tərcümə olunmuşdur. Bu tərcümə haq-

qında belə bir rəvayət vardır ki, məşhur Sasani padşahı Xosrov Ənuşirəvan (531-579) 

Hindistanda padşahlar üçün çox faydalı bir kitab olduğunu eşidir və öz saray təbibi 

Bərzuyəni bu kitabı  gətirmək üçün Hindistana göndərir. Bərzuyə Hindistana gedərək 

“Pançatantra”nı gətirir və onu pəhləvi dilinə tərcümə edir. Lakin “Kəlilə və Dimnə”ni 

sadəcə  tərcümə hesab etmək doğru olmaz. Görkəmli  şərqşünas alim mərhum Rəhim 

Sultanovun fikrincə, təbib Bərzuyə “Pançatantra”nı  pəhləvi dilinə  tərcümə edərkən 

digər məşhur hind kitablarındakı hekayə  və  rəvayətlərdən də  bəhrələnərək onları öz 

tərcüməsinə əlavə etmişdir. “Pançatantra” 5 fəsildən ibarət olduğu halda, Bərzuyənin 

tərcüməsi ilk variantda 14, ya 16 fəsildəb ibarət olmuşdur (1, s.8).  

Bərzuyənin  əsəri ilk olaraq pəhləvi dilindən Suriya dilinə Bud adlı bir rahib 

tərəfindən tərcümə edilmişdir. Alimlər digər tərcümələrlə müqayisədə bu tərcümənin 

pəhləvi nüsxəsinə daha yaxın olduğunu qeyd etmişlər. Lakin həmin tərcümə əsəri tarixi 

bir abidə kimi əhəmiyyətli olsa da, “Kəlilə  və Dimnə”nin yayılması, məşhurlaşması 

məsələsində heç bir rol oynamamışdır (1, s.310, 311).  

“Kəlilə və Dimnə”nin dünyada məşhurlaşmasına və geniş coğrafi ərazidə yayıl-

masına onun ərəb dilinə  tərcüməsi səbəb olmuşdur.  Əsəri ilk dəfə  ərəb dilinə islam 

dinini qəbul etməmişdən əvvəl adı Ruzbeh Daduyye olmuş məşhur tərcüməçi, ədib Ab-

dullah ibn əl-Müqəffa (720-759) çevirmişdir. İbn əl-Müqəffa Bərzuyənin əsərini ərəb 

dilinə tərcümə etməklə yanaşı, ona bir sıra yeni fəsillər də əlavə etmişdir. 

 

Filologiya  məsələləri – №3, 2014

 

 

342

Əbu Reyhan Biruni (973-1048) İbn əl-Müqəffanın “Pançatantra”dan ərəb dilinə 

tərcüməsi haqqında belə bir fikir söyləyir ki, bu kitab bir dəfə  İranlı  təbib Bərzuyə 

tərəfindən Sasanilər dövrü farscasına, ondan sonra da həmin dildən ərəbcəyə tərcümə 

olunmuşdur. Hər iki tərcümədə orijinala sadiq qalınmamış, mütərcimlər  əsərə öz 

fikirlərini də əlavə etmişlər. Əl-Müqəffanın “Kəlilə və Dimnə”si əsl “Pançatantra”dan 

çox fərqlidir və mütərcim zındıq və manilik tərəfdarı olduğu üçün öz tərcüməsinə 

“Təbib Bərzuyə” adlı fəsil əlavə edərək özünün maniliyi təbliğ edən dini-fəlsəfi fikir-

lərini də Bərzuyənin dilindən əsərə daxil etmişdir. Bundan başqa, Biruni əl-Müqəffanın 

əsəri ilə əsl “Pançatantra” arasındakı fərqi göstərmək üçün bu əsəri yenidən ərəbcəyə 

tərcümə etmək fikrində olduğunu da bildirir (bax: 13, s.324, 325).  

İbn əl-Müqəffanın ərəbcə tərcüməsi Samani hökmdarı II Nəsr ibn Əhmədin (914-

943) fərmanı ilə  məşhur vəzir  Əbül-Fəzl Məhəmməd ibn Übeydulla əl-Bələmi 

(vəf.940) tərəfindən fars dilinə nəsrlə tərcümə olunur. Sonra, çox güman ki, elə Bələmi-

nin özünün təşviqi ilə Əbu Abdullah Cəfər Rudəki Səmərqəndi (860-941) bu məşhur 

əsəri nəzmə çəkir (bax: 11, s.33). 

Farsdilli xalqların “şairlərin Adəmi” adlandırdıqları Rudəkinin tərcüməsinin 

yazılma tarixi müxtəlif mənbələrdə h.320-330/m.931-941-ci illər arası qeyd olunmuş-

dur (bax: 6, s.7; 9, s.455; 12, s.38). Bu illərdə artıq Rudəkinin kor olduğu ehtimal edilir. 

Buna dahi Əbülqasim Firdovsinin (934-1025), “Şahnamə”sində verilmiş beytlər də 

şahidlik edir. Firdovsi əsərin Rudəkiyə mütərcim, yəni Bələmi tərəfindən oxunduğunu 

qeyd etmişdir (4, s.254): 

...

ﺪﻧﺪﻧﺎﺸﻨﺑ ﺶﻴﭘ ار ﻩﺪﻧراﺰﮔ

    

ﺪﻧﺪﻧاﻮﺧ ﯽﮐدور ﺮﺑ ﻪﻣﺎﻧ ﻪﻤه 

 

ﺳﻮﻴﭙﺑ

ار ﻩﺪﻨﮔاﺮﭘ ﺎﻳﻮﮔ ﺖ

   

ار ﻩﺪﻨﮔﺁ رد ﻦﻴﻨﭽﻨﻳا ﺖﻔﺴﺑ

 

(Söyləyəni [Rudəkinin] qarşısında oturtdular [və] bütün dastanı Rudəkiyə 

oxudular; Belə iri mirvariləri deşib dastançı bu pərakəndə mirvariləri birləşdirdi). 

Lakin Əbül-Fəzl Bələminin, eləcə də Rudəkinin özünün h.329-340/m.940-941-ci 

illərdə vəfatını nəzərə alsaq, əsərin yazılma tarixi kimi h.320 /m.930-cu illəri götürmək 

daha ağlabatan olar (12, s.38, 39). 

Şeyx Bəhai (1546-1622) özünün məşhur “Kəşkül” əsərində Rudəkinin “Kəlilə və 

Dimnə”  əsərini 12000 beytdə  nəzmə  çəkdiyini qeyd edir (9, s.455). Lakin bu rəqəm 

şişirdilmiş hesab olunur. Firdövsinin “Şahnamə”sinə nəzər salaq (5, s.210): 

ﯽﺳرﺎﭘ ﻪﻣﺎﻧ ﯽﺴﮐ ﺪﻨﻴﺒﻧ

  

ﯽﺳ رﺎﺑ ﺪﺻ تﺎﻴﺑا ﻪﺑ ﻪﺘﺷﻮﻧ

 

(Kimsə [“Şahnamə”dən əvvəl] farsca 100 dəfə 30 beytdən artıq həcmdə dastan 

görməmişdir). 

Bu beytlərdən məlum olur ki, “Şahnamə”dən öncə heç bir şair fars dilində 3000 

beytdən böyük həcmli dastan nəzmə çəkməmişdir.  

Müxtəlif mənbələrdə, eləcə də Ünsürinin (980-1039) bir beytində, bu əsərə görə 

Rudəkiyə Nəsr ibn Əhmədin 40 min dirhəm verdiyi qeyd olunur (3, s.151): 

ﺶﻳﻮﺧ ﺮﺘﻬﻣ ز ﯽﮐدور مرد راﺰه ﻞﻬﭼ

  

رﻮﺸﮐ رد ﻪﻠﻴﻠﮐ ﻢﻈﻨﺑ ﺖﻓﺮﮔ ﺎﻄﻋ 

 

([Rudəki] öz hökmdarından Kəlilənin [öz] ölkə[sində] nəzmi üçün 40 min 

dirhəm bəxşiş aldı).  

Lakin, çox güman ki, burada Kəlilənin adının çəkilməsi katiblərin  əlavəsinin 

nəticəsidir. Çünki Rudəkinin öz şeirlərindən bəlli olduğu kimi, ümumiyyətlə, şairin öz 

məmduhlarından aldığı mükafatın ümumi dəyəri 40 min dirhəm olmuşdur (8, s.24): 

مرد راﺰه ﻞﻬﭼ ﺶﻧﺎﺳاﺮﺧ ﺮﻴﻣ داﺪﺑ

   

دﻮﺑ نﺎﮐﺎﻣ ﺮﻴﻣ ﺞﻨﭘ ﮏﻳ ﯽﻧوﺰﻓ وزو 

 

 

Filologiya  məsələləri – №3, 2014

 

 

343

(Xorasan əmiri ona 40 min dirhəm verdi, [bu məbləğə] Makan əmiri 5 min əlavə 

etdi).  

Bununla belə, məşhur təzkirəçi Məhəmməd Ovfi (1171-1242) “Lübabül-əlbab” 

əsərində  Nəsr ibn Əhmədin verdiyi 40 min dirhəmdən başqa, qoşun  əhlinin də 

Rudəkiyə 60 min dirhəm verdiyini qeyd etmişdir (10, s.7).  

Rudəkinin yaradıcılığı ilə  məşğul olan tədqiqatçılar ilk zamanlar “Kəlilə  və 

Dimnə” əsərindən yalnız aşağıdakı beytin mövcudluğunu və onun məhz həmin beytlə 

başlandığını hesab edirdilər (8, s.106): 

رﺎﮔزور ﺖﺷﺬﮔ زا ﺖﺨﻣﺎﻧ ﻪﮐ نﺁ ﺮه

  

ﭻﻴهز دزﻮﻣﺎﻧ ﺰﻴﻧ

رﺎﮔزﻮﻣﺁ 

 

 (Ruzigardan heç nə öyrənməmiş kəsə, heç bir ustad heç nəyi öyrədə bilməz). 

Zaman keçdikcə  tədqiqatçıların araşdırmaları sayəsində müxtəlif təzkirə  və 

cünglərdə Rudəkinin bu əsərindən toplanmış parçalar hal-hazırda təxminən 120 beyt 

təşkil edir. Onu da qeyd edək ki, əsərin  əldə edilən beytlərinin çoxu Əsədi Tusinin 

(vəf.1072) “Lüğəti-Fürs” əsərindən götürülmüşdür.  

Rudəkinin “Kəlilə  və Dimnə”si rəməli-müsəddəsi-məqsurda (fA`ilAtun 

fA`ilAtun fA`ilun) yazılmışdır.  Əsərin bablarından  əldə olanlar yalnız bunlardır: 

Müqəddimə; Təbib Bərzuyə haqqında fəsil;  Şir və Öküz fəsli; Dimnənin işinin 

yoxlanması fəsli; Alabaxta göyərçin fəsli və ya qarğa, kəsəyən, göyərçin, tısbağa və ahu 

təmsili; Bayquş və Qarğa fəsli; Meymun və tısbağa fəsli. 

Məlum olduğu kimi, heyvanların dilindən verilmiş bu əsərdə hikmətamiz fikir və 

mülahizələr bütün hekayətlərin əsasında durur. Rudəkinin əsərin elə ilk beytlərində əks 

etdirdiyi fikirləri şairin bütün yaradıcılığının ana xəttini təşkil edir: həyatdan yalnız o 

zaman bir şey öyrənmək olar ki, insan özü ona tərəf can atsın.  Şairin bu fikir və 

ideyalarının mənbəyi onun həyat təcrübəsi və müdrikliyi idi.  

Rudəki  əsərdə dünyanın müxtəlif xalqlarının ümumi mədəniyyət məxəzinin 

yaradılmasında iştirakları, elm və  mədəniyyətin hər zaman təkamüldə olduğuna işarə 

edir (8, s.110):  

زاﺮﻓ مدﺁ ﺮﺳ زا دﻮﺑ نﺎﻬﺟ ﺎﺗ

  

زﺎﻴﻧ ﻲﺑ ﺶﻧاد زار زا دﻮﺒﻧ ﺲﮐ 

 

نﺎﻣزﺮه رﺪﻧا دﺮﺨﺑ نﺎﻣدﺮﻣ

  

نﺎﺑز ﻪﻧﻮﮔ ﺮه ﻪﺑ ار ﺶﻧاد زار 

 

ﺪﻨﺘﺷاد ﻲﻣاﺮﮔ و ﺪﻧدﺮﮐ دﺮﮔ

   

ﺪﻨﺘﺷﺎﮕﻨﺑ ﻲﻤه رﺪﻧا ﮓﻨﺳ ﻪﺑ ﺎﺗ

 

ﺖﺳا ﻦﺷور غاﺮﭼ لد رﺪﻧا ﺶﻧاد

    

ﺗ ﻦﺗ ﺮﺑ ﺪﺑ ﻪﻤه زو

ﺖﺳا ﻦﺷﻮﺟ ﻮ

 

(Dünya Adəmin sirrindən agah olduğu zamandan bəri elm sirrinə ehtiyacı 

olmayan bir kəs olmamışdır; Hər dövrdə müdrik insanlar hər cür dildə elmin sirlərini 

toplamış və qorumuş, daşlar üstə həkk etmişlər; Bilik – qəlbdə [parlayan] nurlu çıraqdır 

və bədənini bütün pisliklərdən qoruyan zirehdir). 

“Kəlilə  və Dimnə” sözün həqiqi mənasında hikmət xəzinəsidir. Burada şair 

düzlük, insanlara xidmət, az danışmaq, xoş günləri səbirlə gözləmək,  əldə olunanın 

qədrini bilmək, ağıl və biliyin tərifi, yersiz və xoşagəlməz hərəkət və sözlərdən 

çəkinmək və s. kimi hikmətli fikirləri təbliğ edir.  

Rudəki inanır ki, hər qaranlıq gecədən sonra işıqlı sabah gəlir (8, s.111): 

اﺪﻳﺎﺸﮕﺑ ،دﻮﺷ ﻪﺘﺴﺑ نﻮﭼ رﺎﮐ

    

اﺪﻳاﺰﻓا بﺮﻃ ﻢﻏ ﺮه ﺲﭘ زو 

 

(İş düyünə düşübsə, O [bu düyünü] açacaq və  hər qəmdən sonra şadlıq 

gətirəcək). 

İnsan gərək öz elmi və savadı, var-dövləti və  məqamı ilə öyünməsin, çünki 

sonunda insan hər şeyini qoyub gedir – həm cahil, həm alim, həm varlı, həm kasıb, həm 

 

Filologiya  məsələləri – №3, 2014

 

 

344

axmaq, həm müdrik – hamısı bir torpaq altında yatır, hər kəs özü ilə bir tək kəfən aparır 

(8, s.118): 

ﮎﺎﺧ مﺎﺟﺮﻓ ار ﻪﻧازﺮﻓ و ﻪﻠﺑا

   

ﮎﺎﻐﻣ ﮏﻳ رﺪﻧا ود ﺮه ﻩﺎﮕﻳﺎﺟ 

 

(Axmağın da, ağıllının da aqibəti torpaq [altıdır], hər ikisinin yeri bir çaladadır). 

Rudəkinin “Kəlilə və Dimnə” əsəri bizə tam şəkildə gəlib çatmadığı üçün onun 

tam  şəkildə  tərcümə edilib-edilməməsi qəti  şəkildə müəyyən olunmamışdır.  Əsərdən 

yalnız pərakəndə beytlər qaldığı üçün onun bədii xüsusiyyətləri, kamilliyi haqqında da 

tam fikir yürütmək çətindir. Lakin buna baxmayaraq, Rudəkinin əldə olan pərakəndə 

beytləri belə onun bu əsəri necə böyük məharət və ustalıqla, orijinala mümkün qədər 

yaxın bir şəkildə tərcümə etdiyini göstərir. Lakin bəzən bütov bir rəvayətdən yalnız bir 

beytin əldə olması tədqiqatçıların işini daha da çəinləşdirir. Bununla belə, “Kəlilə və 

Dimnə” ilə yaxından tanış olan tədqiqatçı  və ya oxucu, elə bu təkbeytlərdən də 

tərcümənin əsərin hansı hissəsindən olmasını ayırd edə bilər. Məsələn, “Şir və öküz” 

fəslindən Kəlilənin nəql etdiyi rəvayətlərdən birində deyilir ki, bir dəstə meymun dağda 

yaşayırdı, bir gün hava çox soyuq olur və yazıq meymunlar soyuqdan donmağa 

başlayırlar. Bu zaman onların gözləri bir atəş böcəyinə sataşır və onlar elə bilirlər ki, 

bu, oddur. Böcəyin üstünə çör-çöp yığıb hər tərəfdən üfürməyə başlayırlar. Bu zaman 

ağacda oturmuş bir quş onlara bu “od”un əslində bir böcək olduğunu söyləyir, lakin 

meymunlar onu dinləmək istəmirlər. Bu zaman oradan keçən bir şəxs quşa deyir ki, 

nahaq yerə özünü yorursan, meymunlar sənin sözünü dinləməyəcəklər. Çünki 

belələrinə nəsihət vermək, qılıncı daşa vurmaq və şəkəri su altında gizlətmək kimi bir 

şeydir. Lakin quş o şəxsin sözünə qulaq asmır, əksinə meymunlara daha da yaxınlaşıb 

onlara hərəkətlərinin mənasız olduğunu anlatmaq istəyir. Bu zaman meymunlar onu 

tutub başını üzürlər. Xeyirxahların nəsihətlərinə qulaq asmamağın nəticələrini 

anlatmağa çalışan bu rəvayət Rudəki tərcüməsində yalnız 2 beytlə qalmışdır (8, s.107): 

ﺖﻓﺎﻳ دﺮﺳ ﯽﭙﮐ ،دﻮﺑ نﺎﺘﺴﻣز ﺐﺷ

   

ﺖﻓﺎﺘﺑ ﯽهﺎﮔﺎﻧ بﺎﺗ ﺐﺷ ﯽﮑﻣﺮﮐ 

 

ﺪﻨﺘﺷاﺪﻨﭘ ﯽﻤه ﺶﺗﺁ نﺎﻴﭙﮐ

   

ﻪﺘﺸﭘ 

 

ﺪﻨﺘﺷادﺮﺑ وﺪﺑ مﺰﻴه ﯼ

 

(Qış gecəsi idi, meymunlar üşüyürdülər, qəfildən bir atəş böcəyi parladı; 

Meymunlar onu atəş hesab etdilər, üstünə bir yüklük odun yığdılar). 

Rəvayətin yalnız başlanğıcı  əldə olsa da, elə bu iki beytin özü elə  dəqiq və 

məharətlə verilmişdir ki, onun hansı rəvayətdən olmasını tapmaq çox asandır. 

Daha bir nümunə göstərək: yenə həmin “Şir və öküz” fəslindən bir rəvayət misal 

gətirək. “Siçanın 100 batman dəmir yediyi bir ölkədə çalağan çəkisi on batman olan bir 

uşağı aparsa, bu, təəccüblü deyildir” deyən tacirin əhvalatı Rudəki tərcüməsinin əldə 

olan hissəsində yalnız bir beytlə ifadə olunur (8, s.113): 

درﻮﺧ ﻦهﺁ شﻮﻣ ﻪﮐ ﯼﺮﻬﺷ نﺁ رﺪﻧا

    

دﺮﺑ ﮎدﻮﮐ اﻮه رد دﺮﭘ زﺎﺑ

 

(Siçanın dəmir yediyi o şəhərdə, qartal havada uçub uşağı aparar). 

Lakin elə bu bir beytdən artıq onun hansı rəvayətə aid olması asanlıqla bəlli olur. 

Daha bir nümunə:  şirin dovşanın qurduğu tələyə düşüb həlak olması haqqında 

rəvayətin Rudəki tərcüməsindən yalnız aşağıdakı bir beyt qalmışdır (8, s.118): 

ﺶﻳﻮﺧ ﯼﺎﺟ زا ﺖﺴﺟ و دروﺁ ﻢﺸﺧ ﺮﻴﺷ

   

ﺶﻴﭘ ﻩﺪﻐﻔﻟا ار شﻮﮔﺮﺧ نﺁ ﺪﻣﺁو 

 

(Şir əsəbləşdi və öz yerindən sıçradı və o dovşanın qurduğu [hiylə] həyata keçdi). 

Onu da qeyd etmək lazımdır ki, Rudəkinin tərcümədə işlətdiyi sözlərdən bir çoxu 

müasir fars dilində işlənmir. Məsələn, yuxarıdakı beytdə işlənmiş "ﻩﺪﻐﻔﻟا" sözünün hərfi 

mənası “əldə edilmiş”, “toplanmış”, “nəzərdə tutulmuş”dur və müasir fars dilində ona 

rast gəlmirik. 

 

Filologiya  məsələləri – №3, 2014

 

 

345

“Kəlilə  və Dimnə”dəki “sonrakı peşmançılıq fayda verməz, necə ki namərd 

şərikə fayda vermədi” rəvayətindən də Rudəki tərcüməsində 2 beyt qalmışdır (8, 

s.109): 

د زو

ﯼوا ﺪهاﻮﺧ ﯽهاﻮﮔ رﺪﻧا ﺖﺧر

   

ﯼﻮﮕﺑ رﺪﻧا ﺖﺧرد زا ﻩﺎﮕﻧاﺪﺑ ﻮﺗ 

 

دﻮﺑ رﺎﻨﻳد رﺪﻧا ﯼﻮﮑﻨﺒﺗ نﺎﮐ

    

دﻮﺑ رﺎﻴﺸهﺎﻧ ﻪﮐ رﺪﻳز ﺪﺘﺳ نﺁ 

 

(Və o ağacdan  şahidlik istəyəcək, o zaman sən ağacın içindən söylə ki, o küp 

dinarla dolu idi, [onu] buradan o axmaq götürdü). 

Burada da, "

ﻨﺒﺗ

ﯼﻮﮑ " və  "رﺪﻳز" sözləri hətta klassik fars şairləri arasında çox az 

sayda söz ustadının işlətdiyi sözlərdir ki, birincisi “səbət”, “sandıq”, “küpə”, ikincisi isə 

“buradan” mənalarını verir.  

Ümid edirik ki, gələcək axtarışlar öz bəhrəsini verəcək və Rudəkinin “Kəlilə və 

Dimnə”sindən yeni-yeni parçalar tapılaraq bu dahi şairin yaradıcılığında önəmli yer 

tutan həmin  əsərin daha mükəmməl bir nüsxəsi  əldə edilərək  Şərq  ədəbiyyatı 

“xiridar”larının ixtiyarına veriləcəkdir. 

 

Ədəbiyyat: 

 

1. Kəlilə və Dimnə. (Farscadan tərcümə edəni, şərh və izahların müəllifi prof. 

Rəhim Sultanov). Bakı, 1989. 

2. 

Бертельс  Е.Э.  Очерк  истории  персидской  литературы.  Л.:  Издание 

Ленинградского Восточного Института имени А.С.Енукидзе, 1928. 

3. 

Мирзоев А.М. Рудаки. Жизнь и творчество. М.: Наука, 1968. 

4. 

Фирдоуси.  Шах-наме.  Критический  текст.  В 9-и  томах.  Том VIII 

(Составитель текста Р.М.Алиев; под редакцией А.Азера), М.: Наука, 1970. 

5. 

Фирдоуси.  Шах-наме.  Критический  текст.  В 9-и  томах.  Том IX 

(Составитель текста А.Е.Бертельс; под редакцией А.Нушина), М.: Наука, 1971. 

6.  

ﯽﻠﻋﺪﻤﺤﻣ ،ﺖﻴﺑﺮﺗ

 .

ناﺮﻳا نﺎﺳﺎﻨﺷ ﯽﻘﻴﺳﻮﻣ و ﯽﻘﻴﺳﻮﻣ

 .

 ﻩرﺎﻤﺷ ،فرﺎﻌﻣ ﻪﻨﻴﺠﻨﮔ ﻪﻠﺠﻣ

٨

ﺰﻳﺮﺒﺗ ، 

 :

 ،نﺎﻃﺮﺳ

١٣٠٢

. 

            

                                      

 

 

7.  

ﻦﻤﻬﺑ ،ﯼﺪﻴﻤﺣ

 .

ﻪﻨﻣد و ﻪﻠﻴﻠﮐ زا ﯼا ﻩزﺎﺗ شراﺰﮔ

 .

 ﺪﻨﻔﺳا ،ﺎﺘﺴﻴﭼ ﻪﻠﺠﻣ

١٣٧٨

ﻓ و 

 ﻦﻳدروﺮ

١٣٧٩

 ،

 ﻩرﺎﻤﺷ

١۶۶

 و 

١۶٧

 ﺺﺻ ،

۵۴۵-۵۴١

.

  

                      

                     

                                          

8. 

ﺪﻤﺤﻣ ﻦﺑ ﺮﻔﻌﺟ ،ﯽﮐدور

 .

ناﻮﻳد

 .

 ،ناﺮﻬﺗ

١٣٧٧

.

  

      

                   

 

9.     

ﯽﺋﺎﻬﺑ ﺦﻴﺷ

 .

لﻮﮑﺸﮐ

 .

 ،ناﺮﻬﺗ

١٣١٩

.

         

      

      

          

 

 

10. 

ﺪﻤﺤﻣ ،ﯽﻓﻮﻋ

 .

بﺎﺒﻟﻻا بﺎﺒﻟ

 .

نواﺮﺑ دراودا ﺢﻴﺤﺼﺗ و ﯽﻌﺳ ﻪﺑ

 .

مود ﺪﻠﺟ ،ﺪﻠﺟ ود رد

 .

 ،نﺪﻴﻟ

١٣٢١

.

    

  

11.   

ﺪﻤﺤﻣ ،ﯽﻨﻳوﺰﻗ

 .

ﻪﻟﺎﻘﻣ ﺖﺴﻴﺑ

 .

ناﺮﻬﺗ

 :

 ،مود ﺪﻠﺟ ،ﺎﻨﻴﺳ ﻦﺑا

١٣٣٢

.

               

  

 

 

12. 

ﺪﻴﻌﺳ ،ﯽﺴﻴﻔﻧ

 .

ﯽﮐدور ﻩرﺎﺑرد ﻩزﺎﺗ ﻪﺘﮑﻧ ﺪﻨﭼ

 .

و تﺎﻴﺑدا ﻩﺪﮑﺸﻧاد ﻪﻠﺠﻣ

 ،ناﺮﻬﺗ ﻩﺎﮕﺸﻧاد ﯽﻧﺎﺴﻧا مﻮﻠﻋ 

 ﻦﻳدروﺮﻓ

١٣٣٨

 ﻩرﺎﻤﺷ ،

٣

 و 

۴

 ﺺﺻ ، 

٣٩

-

٢١

.

   

               

               

 

 

13. 

ﺪﻤﺤﻣ ﯽﻠﻋ،ﺮﻨه

 .

ﺪﻨﭼ ﯼا ﻪﺘﮑﻧ ﻪﻠﻴﻠﮐ زا ناﻮﺧوﺮﻓ

 .

ﺶهوﮋﭘ ﻪﻨﻳﺁ ﻪﻠﺠﻣ

 .

 رﻮﻳﺮﻬﺷ و دادﺮﻣ

١٣٨٣

 ،

 ﻩرﺎﻤﺷ

٨٧

 ﺺﺻ ،

٨۵

-

٧۶

. 

                    

                             

 

 

 

Shahla Abdullayeva 

The translation work “Kalila and Dimna” by Rudaki Samarghandy 

Summary 

 

Abu Abdullah Rudaki, one of the famous persian poets, a founder of the of the 

Persian-Tajik classical literature lived and created in III/IX and IV/X centuries at the 

 

Filologiya  məsələləri – №3, 2014

 

 

346

court of Samanid rulers in Bukhara. He was glorified as a poet, singer and musician. 

The article gives short information about his masnawi “Kalila and Dimna”, written by 

Rudaki by order of Nasr II ibn Ahmad, Amir of the Samanid dynasty. This theme, 

taken from the Indian collection of parables, known as “Panchatantra” was very 

popular in the Moslem East, and in course of time was translated into many languages 

of the world from Arabic and Persian versions. 

 

Шахла А.Абдуллаева 

Переводное произведение «Калила и Димна» Рудаки Самарканди 

Резюме 

 

Абу  Абдаллах  Рудаки,  один  из  известных  персоязычных  поэтов,  который 

считается основателем персидско-таджикской литературы, жил и творил в III/IX-

IV/X  вв.  при  дворе  Саманидских  правителей  Бухары.  Он  был  прославлен  как 

поэт,  певец  и  музыкант.  В  статье  дается  краткая  информация  о  его  маснави 

«Калила и Димна», которую он создал по приказу II Насра ибн Ахмада, эмира из 

династии Саманидов. Эта тема, взятая с индийского сборника притч, известного 

под  названием  «Панчатантры»  была  очень  популярной  в  мусульманском 

Востоке, а со временем с арабского и персидского вариантов была переведена на 

многие языки мира.   

 

Rəyçi:             Möhsün Nağısoylu 

filologiya elmləri doktoru, professor 

 

 

Filologiya  məsələləri – №3, 2014

 

 

347

ЛАЛА ГАДЖИЕВА 

доктор философии по филологии, 

БГУ 

email: [e-mail] 

  

ВОПРОСЫ БЕЖЕНЦЕВ ПЕРВОЙ МИРОВОЙ ВОЙНЫ 

 НА СТРАНИЦАХ РУССКОЯЗЫЧНОЙ ПЕЧАТИ Г. БАКУ 

 

Açar sözlər: Birinci Dünya Müharibəsi, Qafqaz, qaçqınlar, rusdilli mətbuat  

Ключевые  слова:  Первая  мировая  война,  Кавказ,  беженцы,  русскоязычная 

печать 

Key words: First World War, Caucasus, refugees, press in Russian 

 

 Со  вступлением  Османской  Империи  в  мировой  военный  конфликт  из 

Турции, а также входящих тогда в состав России Карса и Батума начался нес-

кончаемый поток беженцев в пределы Кавказа. Первые из них прибыли уже в 

первых числах ноября 1914 года. Газета «Баку», издаваемая Х.Вермишевым, 

взывала  к  милосердию,  к  необходимости  братской  помощи  и  организации 

соответствующих  комитетов  по  сбору  пожертвований  в  их  пользу, «чтобы 

дать им приют и средства к существованию, пока пройдет гроза войны…» (15, 

2).  Газета  поясняла  читателю  разницу  между  семьями  запасных  и  раненых, 

которым  население  уже  оказывало  свою  посильную  помощь,  и  беженцами, 

лишившимися крова, родных пепелищ и, бежавших без оглядки для спасения 

себя  и  своих  детей. «Это  не  семья  наших  запасных,  это  не  наши  раненые,  о 

которых  и  власть,  и  общество  уже  подумали  и  позаботились»,-  поясняла 

газета (там же). 

Надо заметить, что, говоря о беженцах, газета имела в виду исклюючи-

тельно  беженцев-армян  родом  из  Турции.  Хотя  покидали  родные  места  не 

только они, и мусульмане беженцы тоже. О них, всех беженцах писала газета 

«Каспий», издаваемая известным меценатом З.А. Тагиевым, на первых порах 

не разделявшая страждущих по религиозному признаку. Для газеты они были 

такими же нуждающимися в помощи, как и семьи запасных и раненые. Газета 

писала об объединении сил, о согласованности действий, для того, чтобы все 

помыслы и идеи всех граждан были направлены на помощь отечеству в деле 

решения  проблем  беженцев. «С  самого  начала  возникновения  войны,  мы 

видим,  как  живо  мусульмане  во  всех  уголках  нашего  обширного  отечества 

откликнулись на грянувшие события»,- писала газета (23, с.4). 

И  действительно  следует  отметить,  что  с  первых  же  дней  войны 

азербайджанцы, как и все мусульмане России, активно вступили в дело всеоб-

щей  помощи  военным  нуждам.  Об  этом  свидетельствуют  многочисленные 

новости  и  заметки  из  газет,  в  которых  наряду  с  материальной  поддержкой 

мусульманского  населения,  описывается  труд  отдельных  групп  населения,  в 

частности азербайджанских женщин, занятых заготовкой белья и постельных 

принадлежностей для лазаретов. «Мусульманские женщины, это те, которых 

мы с вами, читатель, не видели, за исключением группы интеллигенции, и за 

исключением  тех,  которых  случайно  видим  на  улицах  в  чадрах.  Массу 

 

Filologiya  məsələləri – №3, 2014

 

 

348

мусульманок мы не знаем, и вот они, эти невидимые, теперь заняты работой 

по  заготовке  белья  для  русских  раненых  воинов», - писала  газета  «Бакинец» 

(6, с.5). 

В  начале  войны  редакция  газеты  «Каспий»  инициировала  сбор  вещей 

для раненых, в том числе, «около 20.000 экземпляров разных книг, журналов, 

приложений  к  журналам» (там  же).  Сама  газета  также  много  писала  о 

пожертвованиях населения, в том числе, мусульманского населения военным 

нуждам,  раненым  и  т.д.  Однако  заседание,  проведенное  в  Городской  Думе  в 

конце 1914 г.  и  посвященное  вопросам  беженцев,  а  также  предвзятое 

отношение  проармянских  изданий  города («Баку», «Кавказский  Телеграф», 

«Кавказская Копейка» - Л.Г.) к мусульманским беженцам из Карса и Батума, 

заставило  каспийцев  пересмотреть  свою  политику  беспристрастности  и 

сосредоточиться в основном на проблемах единоверцев-беженцев. Как писала 

газета, некому было «зарегистрировать их, некому заботиться о них» (26, с.4). 

В указанном заседании Городской Думы рассматривался «проект организации 

общества  помощи  беженцам  без  различия  национальностей»,  число  которых 

достигало 100.000 человек. «Преобладают армяне,- сообщала газета «Баку»,- 

но  много  среди  беженцев  молокан,  духоборов  и  мусульман,  в  виду  этого, 

учредители и пришли к заключению, что общество помощи беженцам должно 

быть основано на принципе интернациональности…» (8, с.5). 

Непредвзятость  к  беженцам  была  лишь  на  словах.  Тут  же  обговари-

валось, что необходимо разделить беженцев «на две резко различные группы: 

беглецов из Турции, Персии и мест, непосредственно застигнутых войной – и 

беглецов  из  Карса,  Батума  и  других  более  отдаленных  областей» (там  же). 

Заседание в основном обращало внимание на печальное положение первых, а 

беженцев  из  Карса  и  Батума  именовало  «выселенцами»  и  положение  их 

считало  вполне  благоприятным  (там  же).  Более  благосклонно  ко  всем 

беженцам  относилась  также  газета  «Бакинец»,  издаваемая  Гр.  Джиноридзе, 

считавшая их невольными жертвами войны. «Никакой художник пера и кисти 

не  в  состоянии  передать  весь  ужас,  переживаемый  беженцами …»,- 

отмечалось в газете (7, с.2). 

Положение любого беженца печально, как бы их не именовали, будь то 

выселенцами  или  вынужденными  переселенцами.  Нам  это  известно  из 

собственной недавней истории, когда миллионы ни в чем неповинных людей 

оставляли  свои  дома,  нажитое  годами  имущество,  ища  спасения  для  своих 

семей. 

Тогда же, в начале января 1915 года, из обращений временного генерал-

губернатора  Карской  области  Зубова,  фрагментами  опубликованных  в  мест-

ных  газетах,  общество  узнало  об  особо  тяжелом  положении  мусульманских 

беженцев. В них говорилось о бесчинствах армянских дружинников в Карской 

области  и  насилиях  над  мусульманами.  Генерал-лейтенант  Зубов,  до  того 

являвшийся комендантом Карской крепости в своем первом обращении писал 

следующее: «Наблюдавшееся  с  начала  войны  с  Турцией  враждебное 

отношение  некоторой  малокультурной  части  христианского  населения 

области  к  местным  мусульманам  вылилось  в  последние  дни  в  открытые 

нападения,  последствием  коих  было  убито  несколько  мирных  мусульман…» 

 

Filologiya  məsələləri – №3, 2014

 

 

349

(20,  с.4).  Обращение  Зубова  вызвало  бурную  полемику  на  страницах 

Бакинских  газет.  Каждая  сторона  старалась  вложить  в  слова  Карского 

коменданта  свой  смысл  и  донести  его  до  общества.  Газета  «Баку»  пыталась 

сместить  действия  армянских  боевиков  в  плоскость  локального  конфликта 

между  темными  и  малокультурными  массами  христианского  и  мусуль-

манского  населения. «Представить  дело  так  односторонне,  значило  бы 

искажать  глубокий  смысл  и  дух  приказа  Карского  генерал-губернатора, 

который в этом отношении не делает и не может делать никаких исключений 

и имеет в виду и мусульман, и христиан…»,- отмечает газета (12, с.3). 

«Каспий» же требует не искажать смысл сказанных генералом Зубовым 

слов,  где  он  говорит  о  «совершенно  определенном  явлении:  о  враждебном 

отношении – к мусульманам, неповинных в настоящих обстоятельствах» (20, 

с.4).  Вот  почему  автор  статьи  Джейхун  Гаджибейли  называет  обращение 

генерала  односторонним,  направленным  к  одной  стороне,  к  благомыслящей 

части  христианского  населения,  как  являющейся  в  данном  случае  активной 

стороной.  

Эти факты подтверждаются и агентурным донесением от 20 января 1915 

года  самого  коменданта  Карской  крепости  Зубова  начальнику  штаба 

Кавказской армии. В нем генерал говорит о дружинниках и их руководителях, 

с  которыми  возникают  серьезные  недоразумения  и  с  местной  властью,  и  с 

населением  «на  почве  убийств,  грабежей  и  всякого  рода  насилий,  а  также 

ввиду антидисциплинированности и распущенности дружинников вообще» (5, 

с.90). 

Тем временем в Баку, на Кавказе, Петрограде активно организовывались 

комитеты по оказанию помощи беженцам-армянам. Их было настолько много, 

что,  с  целью  объединения  разрозненных  по  России  комитетов  и  подкоми-

тетов,  в  марте 1915 года  в  Эчмиадзине  был  созван  съезд (16, с.3-4).  Вскоре 

после  съезда  был  распространен  кондак  католикоса  всех  армян  Георга,  в 

котором  отмечалось,  что  в  Эчмиадзине  под  его  покровительством  учрежден 

центральный орган – главный распорядительный комитет братской помощи в 

составе из представителей ведущих комитетов в Эчмиадзине, Тифлисе, Баку, 

Нахичевани, Петрограде, который и будет координировать деятельность всех 

комитетов (17, с.5). 

Газета  «Каспий»  с  восхищением  писала  об  организованности,  сплочен-

ности армян в этом благом для их пострадавших от войны собратьев деле. В 

статье под названием «Добрая зависть» автор, подписавшийся под псевдони-

мом Старый, обращает внимание на то, что больше всех на Кавказе от войны 

пострадали «армяне и мусульмане» (говоря мусульмане, имеются в виду тур-

ки,  азербайджанцы,  аджарцы – Л.Г.) (22, с.5).  Однако  с точки  зрения  нацио-

нального самосознания в вопросе помощи своим беженцам, армяне, в отличие 

от  азербайджанцев,  в  сравнительно  короткий  промежуток  времени,  смогли 

сконцентрироваться, сплотиться и создать десятки комитетов оказания помо-

щи беженцам. Рассказывая о них, автор указывает на планомерную и хорошо 

поставленную  работу  этих  комитетов,  занимающихся  сбором  средств, «жер-

твуемых армянскими общинами, отдельными состоятельными лицами, благо-

творительными  и  культурно-просветительными  учреждениями,  коммерсан-

 

Filologiya  məsələləri – №3, 2014

 

 

350

тами  и  рабочими,  горожанами  и  крестьянами» (там  же).  Помощь  не  ограни-

чивалась  одной  материальной  поддержкой.  На  местах  открывались  пункты 

снабжения  беженцев  продуктами,  необходимой  одеждой,  летучие  амбулато-

рии  для  раненых  и  больных.  Вся  эта  работа  ложилась  на  плечи  армянской 

интеллигенции,  среди  которой  «нашлись  сотни  лиц,  забывшие  свои  личные 

дела  и  самоотверженно  бросившиеся  в  гущу  национально-альтруистической 

работы на местах же – на Соганлугских высотах» (недалеко от Сарыкамыша –

Л.Г.) (там  же).  Автор  не  скрывает,  что  он  хочет  расшевелить  азербайджанс-

кую интеллигенцию, в грозные дни войны немного впавшую в панику, нере-

шительность. «Нам  кажется,  что  единственная  причина  этому – отсутствие 

инициативы  среди  мусульманской  интеллигенции,  не  имеющей  за  собой 

большого навыка в общественной деятельности…»,- отмечает автор (там же). 

Вопрос  о  беженцах,  о  помощи  собратьям  по  языку  и  религии,  сыграет 

огромное значение в сознании азербайджанцев, до того времени именовавших 

себя  просто  мусульманами,  отбросив  на  второй  план  свое  национальное 

происхождение,  свои  тюркские  корни.  Война,  которую  называли  «войной 

народов»,  способствовала  пробуждению  в  них  чувства  национальной  само-

бытности. Неслучайно, в грозную военную годину увидела свет газета «Ачыг 

сёз»,  издаваемая  М.Э.Расулзаде.  Во  главу  угла  издания  стоял  национальный 

вопрос. «İştə millətimizin bir qəzetəçisi olmaq hesabilə öhdəmizə düşən rəhbərlik 

vəzifəsinin ifası üçün tutacağımız yolun nöqteyi-əzimətini təşkil edəcək  əsas –

milliyyət əsası» (1, с.172). 

А пока на повестке дня стоял вопрос объединения национальных сил во 

имя  спасения  своих  соплеменников  из  Карса,  Ардагана  и  Батума.  В  начале 

1915  года  обвинявший  национальную  интеллигенцию  в  некоторой  нерасто-

ропности  в  вопросе  подачи  ходатайства  о  разрешении  сбора  пожертвований 

для  беженцев,(20,  с.6)  Дж.Дагестани  позже  признавал,  что  этот  вопрос 

задерживался  из-за  некоторых  затруднений,  созданных  высшей  в  крае 

властью.  Для  этого  «понадобилась  посылка  особой  депутации  в  Тифлис,  к 

бывшему  Наместнику  графу  Воронцову – Дашкову,  доступ  к  которому 

оказался нелегким» (18, с.5-6). После многих формальностей, разрешение на 

сбор  пожертвований  в  пользу  беженцев-мусульман  Карской  области,  было, 

наконец, дано Бакинскому мусульманскому благотворительному обществу. В 

течение  короткого  времени  были  организованы  подкомитеты  в  разных  горо-

дах Бакинской и Елисаветпольской губерний.  

Деятельную работу по оказанию помощи Карским беженцам развернуло 

созданное  в  ноябре 1914 года  мусульманское  женское  благотворительное 

общество  во  главе c супругой  известного  бакинского  нефтепромышленника 

М.Мухтарова  Л.Мухтаровой.  Общество  смогло  «доказать  обществу,-  как 

писала газета «Каспий»,- что мусульманская женщина, допущенная к участию 

в  общественных  делах  не  хуже  мужчин  справляется  со  своими  обязан-

ностями» (27, с.5). Собранные средства, комитет направлял на заготовку теп-

лой одежды, постели. Комитет неоднократно со страниц «Каспия» обращался 

к  женщинам-мусульманкам  с  просьбой  присоединиться  к  благому  делу 

помощи  беженцам, «не  останавливаясь  ни  перед  какими  затруднениями  и 

препятствиями» (25, с.3).  Позже  по  инициативе  женских  благотворительных 

 

Filologiya  məsələləri – №3, 2014

 

 

351

организаций неоднократно проводились так называемые «кружечные сборы» 

и  акции  «Братской  помощи»  в  пользу  мусульманских  беженцев,  в  которых 

наравне  с  молодыми  ребятами  принимали  участие  и  девушки  из  азербайд-

жанских семей, что было доселе невиданным явлением в общественной жизни 

Баку. Рассказывая о них, М.Э. Расулзаде с восхищением отмечает возросшее 

национальное  самосознание  общества,  неотъемлемой  частью  которой 

является  азербайджанская  женщина.  Лет  десять  назад, - пишет  он, - таких 

сознательных  женщин  можно  было  по  пальцам  сосчитать,  их  имена 

упоминались c осторожностью.  Сегодня  же,  для  спасения  своих  несчастных 

собратьев – мусульманских  беженцев,  они  ходят  по  домам,  обходят  улицы, 

магазины,  чтобы  собрать  пожертвование  в  их  пользу.  Из  двухсот  сборщиц, 

150 были азербайджанки (2, с.159). 

Весной 1915 года в пределах Кавказа находилось по данным Бакинской 

прессы около 100.000 беженцев - мусульман и 120.000 армян. Среди беженцев 

были также ассирийцы, русские-молокане, евреи, греки. Их численность была 

значительно  меньше.  Более  всех  защищенными  были  армяне  и  евреи,  их 

общественные  организации  и  имущие  слои  населения  в  короткие  сроки 

смогли организовать помощь им. Так, в исследуемый период из общей суммы 

в 800.000 рублей,  собранных  для  армянских  беженцев, 500.000 приходилось 

на  долю  кавказских  армян-крестьян.  Рассказывая  о  них,  газета  «Баку» 

отмечала  особую  роль  пограничного  с  Турцией  армянского  населения, 

которое  «приняло  беженцев  с  исключительным  радушием,  делилось  с  ними 

последним» (10, с.5).  А  всего  лишь 15 состоятельных  евреев  из  Петрограда, 

«приглашенных  к  одному  из  своих  коллег  на  «чашку  чая»,  для  своих 

беженцев  пожертвовали 265.000 рублей (19, с.5).  Эта  сумма  значительно 

превышала  пожертвованную  всеми  мусульманами  России  сумму,  исчисляе-

мую 70.000-ми  рублей. «Это 25 миллионов  народу!»,-  с  негодованием  писал 

Дж.  Дагестани,  подчеркивая  численность  всех  мусульман  России  и  ее  несо-

размерность к собранным средствам (там же).  

Даже  крупные  пожертвования  не  спасали  беженцев  от  неминуемой 

смерти  и  болезней.  Этих  средств  было  недостаточно.  По  подсчетам  газеты 

«Баку» на каждого армянского беженца приходилось всего лишь 15 копеек в 

день, что позволяло питаться «одним только хлебом, единственные дни, когда 

они  раза  два  видели  горячую  пищу,  были  пасхальные» (10, с.5).  Нетрудно 

представить,  каково  было  положение  еще  менее  защищенных  беженцев-

мусульман. А поток беженцев, особенно армянских на Кавказе, и с западного 

театра  военных  действий  в  тыловые  губернии  России  летом 1915 года  еще 

больше  увеличился,  поскольку  русская  армия  терпела  неудачи  по  всему 

фронту.  В  результате,  по  данным  российских  источников,  к  октябрю  общая 

численность  армянских  беженцев  превысила 200 тыс.  человек,  а  всего  на 

Кавказе  было  около 300 тыс.  беженцев (4). Тогда  Ставкой  был  дан  приказ 

очистить оставляемую врагу территорию, как от населения, так и от всего, что 

представляло  ценность.  Эти  же  меры  были  предприняты  первой  волной 

армянских беженцев перед бегством из турецких вилайетов в конце 1914 года. 

Собственный  корреспондент  газеты  «Баку»  С.Джино,  командированный  в 

турецкий театр военных действий, отмечал, что все было уничтожено и преда-

 

Filologiya  məsələləri – №3, 2014

 

 

352

но  огню. «Были  разрушены  и  уничтожены  даже  дома.  И  это  в  целом  ряде 

селений,  в  богатых  местечках.  Так  что  у  себя  дома  беженцев  ожидают  одни 

развалины» (9, с.4-5).  Однако  позднее,  газета  «Баку»,  подсчитывая  убытки 

армянских  беженцев  и  необходимую  сумму  для  их  обратного  водворения  в 

турецкие  вилайеты,  вину  за  уничтоженные  дома  и  хозяйства  взвалит  на 

курдов. По подсчетам особой комиссии, организованной при Эчмиадзинском 

съезде,  размер  нанесенного  урона  составлял 15.400.000 рублей. «Для  того, 

чтобы  их  снабдить  скотом,  земледельческими  орудиями,  материалами  для 

восстановления совершенно разрушенных курдами жилищ (курсив наш – Л.Г.) 

и т.п., необходимо до 3.500. 000 руб.»,- отмечала газета (10, с.5). 

О  возвращении  армянских  беженцев  заботились  не  только  армянские 

общественные  организации  в  Закавказье  и  в  целом  России,  но  и  само 

Османское правительство, которое «приняло меры к охране жизни и имущест-

ва «перемещаемых» (11, с.5). Об этом было указано в опубликованном в 1916 

году, в Стамбуле отчете турецкого правительства под названием «Правда об 

армянском  революционном  движении  и  мерах  правительства».  В  отчете  Ос-

манское  правительство  объясняло  причины  репрессивных  мер,  принятых  в 

отношении турецких армян. Отмечалось, что эти меры носили вынужденный 

и  временный  характер.  Несмотря  на  многочисленные  случаи  насилия, 

беззакония  со  стороны  армян  над  мусульманским  населением,  заявляло 

правительство,  оно  «воздерживалось  от  применения  каких  бы  то  ни  было 

репрессивных  мер  по  отношению  к  армянам  до  того  дня,  когда  вспыхнуло 

Ванское  восстание  в  середине  апреля 1915 года» (там  же).  Известно,  что 

главной мерой явилось перемещение армянского населения, расположенного 

в военной зоне, в места более отдаленные от фронта и «иностранного вмеша-

тельства» (там  же).  Большинство  из  них  были  выселены  в  Сирию.  Там  и  в 

других местах компактного переселения армян численность их составляла, по 

данным  газеты  «Баку» 500.000 человек.  Газета  писала,  что  на  страдания 

беженцев откликнулось правительство США, которое добилось «разрешения 

у турецкого правительства на отправку … отрядов (имеются в виду специаль-

ные продовольственные и медицинские отряды – Л.Г.), которые сооружены на 

средства  американских  армян  и  на  пожертвования  американского  общества» 

(13, с.3). 

Помощь  же  российского  правительства  беженцам  началась  после 

неудачной  весенне-летней  кампании 1915 года,  когда,  как  отмечалось  выше, 

вглубь страны хлынули потоки беженцев с Западных приграничных районов. 

Был издан Закон «Об обеспечении нужд беженцев», которым в дальнейшем и 

определялось  основное  содержание  политики  «государственного  попечения» 

о  беженцах.  Беженцами  признавались  «лица,  оставившие  местности, 

угрожаемые неприятелем или им уже занятые, либо выселенные распоряжен-

ием военных или гражданских властей из района военных действий, а также 

выходцы из враждебных России государств» (4). Согласно закону, призрение 

беженцев возлагалось на МВД, а также губернаторов и градоначальников, на 

земские  учреждения  и  городские  общественные  управления,  местные  коми-

теты.  Было  также  учреждено  «Особое  совещание  по  устройству  беженцев», 

 

Filologiya  məsələləri – №3, 2014

 

 

353

которое  было  уполномочено  «высшими  государственными  установлениями» 

(3, с.31). 

Если до сих пор призрение беженцев ложилось на плечи общественных 

организаций,  то  принятием  данного  закона,  основная  доля  необходимых 

средств выделялась из государственной казны. Газета «Баку» признает, что до 

принятия этого закона борьба общественных организаций с нуждой беженцев 

носила партизанской характер, несмотря на проявленную самоотверженность 

и  колоссальную  энергию.  Но  «все-таки  этих  сил  было  недостаточно, 

необходима была «регулярная армия», руководимая единым главнокомандую-

щим с единым штатом и вполне обеспеченная всеми средствами» (14, с.5). 

В  «Особое  совещание  по  устройству  беженцев»  от  местных 

благотворительных  комитетов  были  делегированы  свои  представители: 

армянский  центральный  комитет  представлял  депутат 1V Государственной 

Думы  М.С.  Аджемов,  а  Бакинское  мусульманское  благотворительное 

общество депутат М.Ю. Джафаров.  

На  повестке  дня  армянских  комитетов  было  возвращение  осевших  в 

Закавказье  армянских  беженцев  в  покинутые  турецкие  вилайеты.  Для  этого 

разрабатывался  общий  план  действий  между  существующими  обществами 

вспомоществования  на  Кавказе  и  в  России,  которые  посредством  своего 

представителя  в  «Особом  совещании»  собирались  ходатайствовать  у 

правительства ассигнования необходимых средств. Бакинское мусульманское 

благотворительное  общество  в  первую  очередь  позаботилось  о  призрении 

сирот, которое «требовало принятия экстренных мер к спасению их от голод-

ной  смерти» (24, с.4).  Газета  «Каспий»  сообщала,  что  депутат  «Джафаров 

исходатайствовал у особого совещания о беженцах ассигновку в 60.000 руб-

лей на устройство приюта для детей пострадавших от войны мусульман» (там 

же). По данным Х.Вердиевой, от неминуемой гибели были спасены 12 тысяч 

сирот.  Всего  же  в 1915 году  казна  отпустила  председателю  Особого  сове-

щания 25 млн.  рублей,  что,  по  мнению  исследователя,  иллюстрирует 

катастрофическую гуманитарную ситуацию того времени (3, с.31). 

 

Использованная литература: