YILDIZ MEHMET SONER
Bakı Slavyan Universiteti Pedaqogika və
psixologiya kafedrası
qafqazlisoner@hotmail.com
YUNUS ƏMRƏ ƏSƏRLƏRİNDƏ TÜRK İSLAM ƏXLAQI ANLAYIŞI
Açar sözlər: Yunus Əmrə, tərbiyə, əxlaq, İslam, türk islam əxlaqı, kamil insan.
Ключевые слова: Юнус Эмре, воспитание, мораль, Ислам, тюркский мораль
Ислама, совершенный человек.
Key words: Yunus Emre, upbringing, morality, Islam, Turkish Islam, the perfect
man.
İslamda tərbiyə anlayışı geniş mənanı ifadə edir. İslam insanın kamilləşərək
yüksəldilməsini nəzərdə tutur. Bununla yanaşı, İslamda tərbiyə daha geniş anlamda
başa düşülərək insanın yaşadığı cəmiyyətin inkişafına öz töhfələrini verməsi, onu
hər cür düşmən təcavüzlərindən müdafiə etməsi, xalqının adət və ənənələrini, dilini,
dinini qoruması, ona hörmət etməyə çalışmasıdır.
Dünya tarixinə nəzər salsaq, türklərin də islamı ürəkdən qəbul edən millətlər-
dən biri olduğunu görərik. Qədim türklərin ən əsas xüsusiyyətlərindən biri adət-
ənənələrinə bağlılıqları idi. Türk adət-ənənələri dildən-dilə, nəsildən-nəslə ötürülür-
dü. Hökmdarlar da daxil olmaqla, hər kəs adət-ənənələrə tabe olmaqla məsul idi.
Türk adət-ənənələrində ağır cəzalar da vardı, ancaq doğruluq və ədalətdən ayrılmaz-
dılar. Bu adət-ənənə əsrlərin təcrübəsinin məhsulu idi. Adət-ənənə bir növ ölkənin
əsas qanunu idi. Türklər İslamı könüllü qəbul ediblər. Bu, bütün tarixçilərin
yekdilliklə qəbul etdiyi məsələdir. Türklərin Göy Tanrı inancları ilə İslam arasında
bəzi bənzərliklərin olması bunda mühüm rol oynamışdır. Məhz buna görə də Türk-
lərin həyatında islam adət-ənənələri xüsusi yer tutur. Onların dini həyatını araş-
dırdıqda islam əxlaqının, bu əxlaqa yüksək dəyər verən tərbiyənin aşılandığının
şahidi olarıq.
Türklər İslamı qəbul etdikdən sonra İslam bayrağını daim yüksəklərə qaldır-
mışdır. Türklər İslamı yaşatmaqla özləri də var olmuş və öz monoteist inanclarına
uyğun bir həyat tərzini davam etdirmişlər [5].
Professor Erol Güngör söylədiklərimizi belə ifadə edir: “Türklər İslam dinini
özlərinin milli dininə çevirdilər, bütün mənlik və səmimilikləri ilə bu dinə bağlana-
raq XI əsrdən etibarən İslam dünyasının bütün düşmən qüvvələrə qarşı qorunmasını
təkbaşına boyunlarına götürdülər. İslama qədər türklər hər cür yüksək xüsusiyyətə
malik, ancaq hələ dünyada öz yerini tam tapmamış bir millət idi. İslam onun yolunu
aydınlandıran işıq oldu və türk milləti bu işığı təqib etdikcə daima yüksəldi” [9].
Türk ədəbiyyatının ən görkəmli simalarından biri olan Yunus Əmrə də dünya-
ya göz açdığı torpağın, ona həyat verən insanların dini inanclarını və bu inanclardan
irəli gələn əxlaqi görüşləri əks etdirən şeirləri ilə diqqəti cəlb edir. Tanrı qorxusuyla
deyil, Tanrı sevgisinə dayanan ilahi tərzdə yazdığı şeirləri ilə Yunus Əmrə islam
əxlaqı və bu əxlaqdan doğan tərbiyə məsələlərinə xüsusi dəyər verirdi.
Şairə görə Tanrı eşqi insanı bir çox çətin mərhələlərdən keçirərək onu
kamilləşməyə doğru aparır, fədakarlıq, məğrurluq kimi hisslər tərbiyə edir. Tərbiyə
Filologiya məsələləri – №3, 2014
312
mühit və ünsiyyət prosesində meydana gəlir. Onun formalaşması insan münasibət-
ləri xüsusiyyətləri ilə bağlıdır. İslami tərbiyə insanı Allahın qarşıya qoyduğu məsə-
lələri həll etməklə təmizlənməsinə, beləliklə, bir şəxsiyyət kimi formalaşmasına
kömək edir. Yunus Əmrə əxlaqi keyfiyyətləri araşdırarkən, ilk növbədə dövrünün
pedaqoji-psixoloji təfəkkürünə əsaslanmışdır. Bunu aşağıdakı nümunədə görmək
olar:
Aşiq oldum ərənə irməg ilə,
Həqq buldum ər yüzin görməg ilə.
Kəbə sənün eşiqündür, bilmiş ol,
Bulamazsın yol çəkib armağ ilə.
Binar idüm, ərənlər qıldı nəzər,
Dəniz oldum dört yana irmağ ilə [2, 116].
Öz dövrünün təhsilli və ziyalı adamlarından biri kimi Yunus Əmrə düzgün
həyat keçirən və xalqına fayda verən insanların yetişdirlməsində tərbiyənin
əvəzolunmaz rolunu görmüşdür. O, islami əxlaq tərbiyəsinin məqsəd və vəzifələrini
təsəvvüf baxımından görür və izah etməyə çalışırdı. Çünki təsəvvüfün son məqsədi
Allahın və Onun yaratdığı aləmin son məqsədidir. Bu məqsəd öz gerçəkliyini yanlız
cəmiyyətdə tapa bilər. Cəmiyyətdən kənarda kamil insan, şəxsiyyət anlayışı
mövcud deyildir. İnsan kamilləşmək üçün öz mənəviyyatı əxlaqı və ictimai
fəaliyyəti ilə ətrafındakılara bir örnək olmalıdır. Yunus Əmrə kimi “məndə bir mən
vardır məndən içəri” və s. kimi mənaları ifadə etməklə məqsədyönlü bir şəkildə
kamil insan və şəxsiyyət formalaşdırılmasına çağırır. Bunu o, belə ifadə edir:
Ey eşq əri, aç gözünü,
Yer üzünə qıl bir nəzər.
Gör bu zərif çiçəkləri,
Bir gün köçər, bir gün bəzər... [4, 107]
XIII-XIV əsrlərin sufi şairləri “Qurani-Kərim”ə istinadən sadə bir dillə xalqa
İslam dinin insanın qarşısına qoyduğu əxlaqi tələbləri izah etməyə çalışırdılar. Yu-
nusun da vəhdəti-vücud fəlsəfi görüşlərinə dərindən bələd olduğunu, haqqa eşqlə
çatmağın mümkünlüyünü qəbul etdiyini göstərir. Bu eşq adi, dünyəvi məhəbbət his-
si deyil, insanı Allaha doğru səsləyərək vəcdə gətirən eşq idi [8, 76].
Yunus Əmrə insan ağlına, zəkasına yüksək qiymət verərək onu daim tək-
milləşdirmək zərurətini qeyd etmişdir. İnsanı ağıl, elm və bilik əxz etməklə nəfsdən
uzaqlaşıb kamilləşir. Ağılla görülən işlər daima fayda verir və insanı nəfsdən
uzaqlaşdırır. Beləliklə də nəfsə qalib gələrək daxili aləmin işıqlanmasına və mənəvi
cəhətdən saflaşmasına səbəb olur. Bunu aşağıdakı misralarda da görmək olur:
Nəsihət qəndilindən bir işarət göründi,
Tənüm içində canum andan yana süründi.
Nəfsümün əjdərhası döndi bana həml etdi,
Qənaət hay deməzsə yerü gögi yer imdi [2, 151].
Filologiya məsələləri – №3, 2014
313
Bütün dövrlərdə və xalqlarda maddi sərvətlərə qənaətkarlıqla yanaşmaq tərbi-
yəsinin formalaşdırılması insanın mənəvi keyfiyyətləri aləminə daxil edilmişdir.
Qənaətcillik tərbiyəsi qədim tarixə malik olması ilə seçilir. İslami dəyərlərdə də
qənaətcilliyə mühüm yer verilmişdir.İmam Əli (ə) buyururdu: “O kəs ki, müdrik
olar - qənaət edər”. Yunus Əmrə də hesab edirdi ki, ağıl qənaəti onun dəyərlı
təsirlərinə görə seçir. Ağıl qənaəti insanın xeyirinə olan bir əməl kimi tanıyır. Şair
qənaətcillik tərbiyəsinin formalaşdırılmasını insanın maddi və mənəvi həyatının
təmin olunmasında önəmli cəhətlər sırasına daxil etmişdir. Yunus bir pedaqoq kimi
məharətlə göstərir ki, nəfsə uymaq insanı öz qəlbində paxıllıq, həsəd kimi mənfi
hisslərin yaranmasına gətirib çıxarır:
Qənaəti yar edin, uyma nəfs diləginə,
İrəsin həqiqətə, yerün buldun, tur imdi.
Qənaət dedügini əgər sən dutmaz isən,
Nəfsinə uyar isən, sərgərdan ol yor imdi [2, 152].
Gözəl xasiyyət müsəlman üçün ən mühüm keyfiyyətlərdən biri sayılır. İnsanın
başqaları ilə ünsiyyətcilliyi, mülayim xasiyyətə malik olması, ətrafdakılarla mehri-
ban davranması, gülərüzlülüyü ümumilikdə əxlaqın gözəlliyi kimi dəyərləndirilir.
Yunus Əmrə xoş, gözəl xasiyyətin Allah tərəfindən gəldiyini bildirərək, bunun xoş
bir nemət kimi qədrini bilmək lazım gəldiyini söyləyir:
Dost, sənin eşqin oxu
Ən möhkəm daşdan keçər.
Eşqinə düşən adam
Can ilə başdan keçər [2, 152].
Yunus Əmrəyə görə də müsbət əxlaqi dəyərlər insanın daxili aləminin gözəl-
liyi mənasını verir. İnsanın zahiri görünüşü Allahın əlindədirsə, batini dünyasının
vəziyyəti onun öz ixtiyarındadır. Yunus Peyğəmbərimizin “Allah səni xilqətdə
gözəl yaradıb, sən də öz əxlaqını gözəlləşdir” sözlərini əsas götürürdü:
Yüz min cövr, yüz min cəfa
Kölgə sala surətimə.
Günbəgün artar şadlığım,
Çünki xoşdur səni sevmək [4, 30].
İnsanın dəyəri onun fərdi ibadətləri ilə deyil, əxlaqının gözəlliyi ilə ölçülür.
Şair də göstərirdi ki, ibadət Allahdan ötrü edilir.
İlahi şəriət, Allahın qoyduğu qaydalara riayət etmək İslamda tərbiyənin önə
çıxardığı məsələlərdən olmuşdur. Yunus Əmrə insanı Allahın yaratdığı məxluq-
lardan ən ağıllısı olduğunu göstərir. Əgər uca Tanrının ona bəxş etdiyi fiziki, zehni
sağlamlığın qeydinə qalınarsa, yaşanılan mühitə düzgün yanaşmaq və baş verən
hadisələrdən nəticə çıxarmaq olar.
Filologiya məsələləri – №3, 2014
314
Diqqət yetirsək, Quranın bir çox ayələrində müəyyən tapşırıqlardan sonra
insanlara “düşünməzsinizmi?” (əl-Ənam, ayə 80), “fikirləşməzsinizmi?” (əl-Ənam,
ayə 50), “anlamazsınızmı?” (əl-Əraf, ayə 169), “ibarət almazsınızmı” (Ğafur, ayə
58) deyə müraciət edildiyini görərik. Ümumiyyətlə, Quranda elm, bilik və onunla
bağlı sözlər 779 dəfə, ağıl sözü 49 dəfə, fikir sözü 18 dəfə işlədilmişdir. Bu o
deməkdir ki, Allah insanın ağıl işlətməsini, şeylərin və hadisələrin mahiyyətinə
nüfuz etməsini, seçimini öz ağlı və azad iradəsinə əsasən etməsini istəyir [1, 175].
Yunus Əmrə də ağlın insanı qiymətləndirmək, onun kamilliyini müəyyən
etmək üçün meyar, onu mükafatlandırmaq və tərbiyə etmək üçün mizan tərəzi
olduğunu bildirirdi:
Əqlün irərsə sor bana, bən əvvəldə qanda idüm,
Dilər isən deyü verəm, əzəli vətəndə idüm.
“Qalü bəla” söyləmmədin, tərtib düzən eyləmmədin,
Həqdən ayru degül idüm, ol ulu divanda idüm.
Əyyub ilə dərdə əsir, anlamadum çəkdüm cəza,
Bilqeys ilə təxt üzərə möhri-Süleymanda idüm [3, 69].
İslamın gətiridiyi dəyərlərdə məqsəd insanlarda yüksək əxlaq, doğruluq,
dürüstlük keyfiyyətləri tərbiyə etməkdir. Yunus Əmrə öz lirik parçalarında islam
əxlaq qaydalarını tövsiyə etməklə yanaşı, onları davranış tərzinə çevirməyə çalışır:
Biz bizi bilməz idük, bizi yaradan eylədi,
Aşikarə bizi qıldı, kəndüyi pünhan eylədi.
Biz bilə pünhan idük, ğeyri sənü bən idük,
Mütləq bigüman idük, həm bigüman eylədi [3, 133].
İslam iman və təslim olmaqdan başlayır. İslam müsəlmanlığın bədəni, iman
isə onun ruhudur. İslamı qəbul etmək və müsəlman olmağın ilkin şərti Allahın
yeganəliyinə və Həzrəti Məhəmmədin onun rəsulu olduğuna şəhadət verib
təsdiqləməkdir. Lakin islamın ruhuna-həqiqi imana isə yalnız qəlbən iman gətirib
əməldə təsdiq etməklə nail olmaq mümkündür. Bunun üçün ilk əvvəl İslam dininin
etiqad, əməl və əxlaqdan ibarət olan sahələrini öyrənmək və ona əməl etmək
lazımdır (6, 28). İslam əxlaq normaları və əxlaq tərbiyəsi İslamın çox mühüm
bölməsi olan islam əxlaqında özünə yer tutur. Yunus Əmrəyə görə də islama görə
əxlaq imandan doğur. O, bildirir ki, iman ilk növbədə Allahın varlığına, Onun
birliyinə etiqadın olmasını və bu etiqadın əsasında Ona bəndəlik edilməsini nəzərdə
tutur:
İlahi, bir eşq ver bana, qandalığum bilməyəyin,
Yavu qılayın bən bəni, istəyübən bulmayayın.
Söylə heyran eylə bəni, bilməyəyin dündən güni,
İstəyəyin daim səni, ayruq nəqşə qalmayayın [3, 197].
Hələ tərbiyə elminin “pedaqogika” adı ilə formalaşmasına qədər Şərqdə
“əxlaq elmi” adı ilə geniş yayılan tərbiyə prosesi həyata keçirilirdi. İslam dinin
tədqiqatçılarından biri olan Ə.Əhmədov yazır ki, “Əxlaq elmi insanların mənəvi
Filologiya məsələləri – №3, 2014
315
aləmində olan nasazlıqları müalicə etmək, onu saflaşdırmaq, rəzil və çirkin
xislətlərdən təmizləyib cəmiyyət üçün faydalı və pak bir üzvə çevirmək məqsədi
güdür. Odur ki, bu elm elmlərin ən şərəflisidir, çünki, o, kainatın ən şərafətli
məxluqu olan insanın mənəviyyatının xilaskarıdır” [7, 20].
Yunus Əmrə Şərqin “əxlaq elmi” ilə yaxşı tanış olmuş milli adət-ənənələri
saxlamaqla, islam dünyagörüşnü təbliğ edə bilmişdir. Yunus özünün təriqət
şeirlərində Məhəmməd peyğəmbərin şəxsiyyətinə hörmətlə yanaşmaqda iki cəhəti-
dinin ülviliyini və onun böyük bir şəxsiyyət kimi müsbət cəhətlərini, insani
hisslərini, dərin zəkaya malik təfəkkürünü nəzərə çatdırırdı:
Ərəfat dağıdır bizüm dağımız,
Anda qəbul olur bizim duamuz,
Mədinədə yatar peyğmbərümüz,
Ya Mühəmməd, canum arzular səni [2, 262].
O, Peyğəmbərin simasında dinin üstünlüyünü konkretləşdirməklə, böyüklərə
hörmətin körpəlikdən təlqin olunduğunu bildirir. Ümumiyyətlə, şair İslamda adı
hörmətlə çəkilən böyük şəxsiyyətlərdən-Həzrəti Əbubəkr, Həzrəti Ömər, Həzrəti
Osman, Həsrəti Əli, Peyğəmbərimizin sevimli nəvələri-Həzrəti Həsən və Həzrəti
Hüseyn haqqında məlumat verir, bu simaların özlərindən yaşlılara və kiçiklərə
böyük ehtirmla yanaşdıqlarını bildirir:
Zərrəcə qalmadı könlümdə hilə,
Sidq ilə girmişəm bən bu Həqq yola,
Əbubəkr, Ömər, Osman da bilə,
Ya Məhəmməd, canum arzular səni.
Əli ilə Həsən, Hüseyn anda,
Sevgüsi könüldə, məhəbbət canda,
Yarın məhşər günü olur divanda,
Ya Mühəmməd canum arzular [2, 262].
Bu insanların Haqq yolunda apardıqları mübarizə və cəmiyyət üçün
gördükləri işlər insanlarda qəhrəmanlıq mübarizəsini formalaşdırır. Şair göstərir ki,
Məhəmməd Peyğəmbərimizin yolunu davam etdirən bu insanlar öz mənəvi
qüvvələrini Allahdan almışdır.
Yunus Əmrənin təriqət şeirlərində pedaqoji görüşləri üzə çıxır və öz tərbiyəvi
əhəmiyyətini saxlayır. O, sanki bir pedaqoq kimi dinin tərbiyəvi, elmi cəhətlərini öz
irsində əhatəli şəkildə əks etdirməklə, insanın tərbiyəsinə müsbət təsirini göstərir.
Ədəbiyyat
1.
Əliyev R. Dinin əsasları. Bakı, 2003, 268 s.
2.
Əmrə Y. Əsərləri. Bakı, 2009, 357 s.
3.
Əmrə Y. Əsərləri. Bakı, 2004, 326 s.
4.
Əmrə Y. Əsərləri. Bakı, 1992, 228 s.
5.
Kazımov S. Türklərin İslamdan əvvəlki inancları.-www. uluturk.info
Filologiya məsələləri – №3, 2014
316
6. Seyidmiri F. İslamı olduğu kimi tanıyaq. Bakı, 2010, 152 s.
7. Məmmədov K. Şərq pedaqoji fikir tarixindən. Bakı, 2011, 134 s.
8. Hümmətova X. Yunus Əmrə. Bakı, 2006, 188 s.
9. Qədim Türklər və İslam.-www. meqaleler.com
Йылдыз Мехмет Сонер
Мораль Ислама в творчестве тюркская Юнуса Эмре
Резюме
В творчестве Юнуса Эмре было выражено Тюркская мораль Ислама. Он
пропагандировал Исламское мировоззрение и придерживался средневекового
исламского отношения. Для поэта чувство любви связывает всех живых
существ друг с другом, указывает им путь в божественный мир. Для него
настоящая любовь, как и настоящая дружба, всегда бескорыстна. В известном
смысле Всевышний – лучший друг человека.
Yıldız Mehmet Soner
Islam works of Turkish Yunus Emre concept
Summary
Islam works of Yunus Emre concept, which became well-acquainted with
preserving national traditions, Islam has been able to promote outlook. His
creativity has been able to find a description of the great Turkish Islamic morality.
God's laws, God's discipline to follow the rules of Islam to the fore the issues were
the main topics of the poet's works.
Rəyçi: Professor Kərim Məmmədov
Filologiya məsələləri – №3, 2014
317
ŞÜKUFƏ QƏDİMOVA
BDU Şərqşünaslıq fakültəsi
Türk filologiyası kafedrasının dosenti
şukufe qadimova@mail.ru
ORTA ƏSR TÜRK DİVAN ƏDƏBİYYATINDA DİNİ-TƏSƏVVÜFİ
MÖVZULAR
Açar sözlər: İslam, təsəvvüf, Qur`ani-Kərim, hədislər, Əhməd Fəqih, Şəyyad
Həmzə
Ключевые слова: Ислам, суфизм, Коран, хадисы, Ахмед Факих, Шеййад
Хамза
Key words: Islam, Sofism, Qoran, Hadith, Ahmed Fakih, Sheyyad Hamza
Orta əsrlər mədəniyyətinin təşəkkül tapmasında dini mətnlərin təsiri olduqca
böyükdür. İstər Yunan-Avropa, istər Hind-Çin və istərsə də ərəb-müsəlman mədə-
niyyətində bədii yaradıcılıq bu və ya digər şəkildə dini mətnlərin çeşidli təsirinə mə-
ruz qalmışdır. Qeyd etmək lazımdır ki, dini mətnlərdə təkcə ibadət və etiqad
prinsiplərinin təlimi nəzərdə tutulmur. Həmin mətnlərin təhlili göstərir ki, burada
insanların həyat tərzi, adət və ənənələri, ictimai məsələlər, əxlaq və davranış qayda-
ları ilə yanaşı, müxtəlif mifik təsəvvürlər, mövcud cəmiyyətin ayrı-ayrı problemləri,
kainatın yaranması və quruluşu haqqında düşüncələr, mifik, dini və elmi fikirlər
geniş yer tutur. Digər tərəfdən, dini mətnlərin toplumunda geniş miqyasda folklor
materialı işlənir. (3, s. 137)
Eyni zamanda dini mətnlər öz emosional təsiri və bədii quruluşu baxımından
bədii yaradıcılığın bir çox xüsusiyyətlərini özündə cəmləşdirir. Buna gorə də ədəbi
prosesdə gedən bu cür qarşılıqlı əlaqə və təsir nəticəsində dini mətnlərin bədii
əsərlərə təsiri güclüdür. Bu baxımdan, müsəlman xalqlarının ədəbi yaradıcılığı
xüsusilə seçilir. Qur`an Şərqin əksər dahi söz ustalarının yaradıcılığında dəyərli bir
qaynaq kimi təmsil edilir.
Orta çağlarda tarixçilər, katiblər, xətiblər, yazıçı və şairlər Qur`anın təkcə
məna və məfhumlarından deyil, hətta bədii-üslubi xüsusiyyətlərindən və bəlağət
sistemindən faydalanmışlar. Onlar öz yaradıcılıqlarının etibar və dərəcəsini artırmaq
üçün Tanrı kəlamına söykənmişlər. (3, s. 138) Belə bir şəraitdə müxtəlif təriqətlər
meydana gələrək, dini-təsəvvüfi anlayışları xalq arasında yaymağa başlamışdılar.
Anadoluda təsəvvüf XIII əsrdə yavaş-yavaş yayılmağa başlamış və onun
təriqətləri müxtəlif şəhərlərdə kök salmışdır. Bu da ondan irəli gəlirdi ki, müxtəlif
daxili və xarici çəkişmələrdən və muharibələrdən bezmiş xalq təriqət başçılarının
ətrafında toplaşaraq mənəvi təskinlik tapırdılar. Orta əsrlərdə sufizm cərəyanı
güclənmiş və bir çox mütəsəvvüflər yetişdirmişdir. Sözsüz ki, sufizm bədii-fəlsəfi
cərəyan olduğundan, öz əksini ilk növbədə dövrün söz sənətində tapmışdır. Tanın-
mış füzulişünas-alim G. Əliyeva-Kəngərli həm də mükəmməl sufizm nəzəriyyəçisi
kimi çıxış edərək belə bir dəqiq elmi-nəzəri fikir irəli sürür ki, “Bədii ədəbiyyat
prizmasından yanaşdıqda sufizm mükəmməl tarixə, konseptual nəzəri struktura,
etik, poetik, estetik və metodoloji özəlliyə malik bədii-fəlsəfi cərəyandır” (12, s.8).
Həqiqətən də, təsəvvüfün cazibəsi, fikir və sənət sahəsində dərin bir ilham mənbəyi
Filologiya məsələləri – №3, 2014
318
olmuş və əsrlər boyu mütəfəkkirlər bunu izah etməyə çalışmış, şairlər isə şeirlərində
tərənnüm etmişdirlər. Hər hansı bir fikrin ən mükəmməl ifadəsini ədəbiyyatda
gördüyümüz kimi, təsəvvüfün də ən gözəl nümunələrinə ədəbiyyatda rast gəlirik.
(1, s.44)
Qeyd etmək lazımdır ki, orta əsrlərin Divan şairləri təsəvvüfün təsiri altında
qalaraq öz əsərlərində dini-təsəvvüfi fikirlərə geniş yer vermişdilər. Hədislərə ibrət
gözü ilə baxan şairlər, görünənlərin arxasında gizli olanları kəşf edərək onları öz
şeirlərində tərənnüm edirdilər. Divan şairlərinin ədəbi nümunələrindəki həqiqətlərin
xalqa yaxın tərzdə yazılmış olması və sadə insani hisslərin əks olunması, onları
daha da dəyərli edirdi. Buna görə də, divan şeirləri mahiyyət etibarı ilə müxtəlifdir
və bir çox mövzuları əhatə edir. Bu mövzuların ən əsasları “xəzinə qaynağı” (1,
s.101) hesab edilən Qur`an və hədislərdən alınırdı. Şairlər ayələri və hədisləri bəzən
tam, bəzən bir hissəsini, bəzən də yalnız mənasını əsas götürərək şeirlər yazırdılar.
Buna bənzər bəzi nümunələr gətirək.
Aşıq Paşanın “Qəribnamə”sindən:
Cümle alem yoğiken ol var idi
Şöyle eksiksiz gani cebbar idi.
“Küllüşey`in halikün”den sonra hem
Kala “illavechehu” bibişu kem.
(bax: 1, s.110)
(Bütün aləmlər yox ikən O var idi. Heç bir qüsuru olmayan bir əzəmət və
qabiliyyət sahibi idi. Şübhəsiz, hər şey həlak olacaq, yalnız onun vəchi qalacaqdır).
Şair burada “Kullişey`in halikün illavechehü” kəlməsini eyni məna daşıyan
Qur`ani-Kərimin “Kasas surəsi”, 88-ci ayəsindən almışdır: “Ve lated`u meahallahi
ilahen ahar, le-ilehe-ille hüve, külluşey`in halikün ille vechehu, lehul hükmu ve
ileyhi türcun”. (“Və Allahla bərabər başqa bir ilaha dua etmə (ibadət etmə). O`ndan
başqa İlah yoxdur. O`nun Zatından başqa hərşey həlak olucudur. Hökm O`nundur.
Və Ona dönüləcəkdir).
Şeyxinin “Fərhad və Şirin”indən:
Ol kevnü-mekana sığmayan Şah
Viraneye kurdu barigahı.
(6, s.157)
(Bütün kainata sığmayan Allah (Şah), otağını viranəyə bənzəyən könüldə
qurdu). Şair burada məşhur hədisdən istifadə etmişdir. (darultavhid.com)
Ruhinin bir tərkibənddən:
Sanıman bizi kim şirei engur ile mestiz
Biz ehli harabattanız mesti Elestiz.
(6, s.310)
(Bizim şərabla sərxoş olduğumuzu zənn etməyin, biz xərabət əhliyik. Əzəldən
bəri sərxoşuq) beytində, şair Qur`andakı “Elestü birabbikum”, yəni, “Mən sizin
Rəbbiniz deyiləm mi?” xitabına işarə edir və özünü o xitabın sərxoşu hesab edir.
Əhmədidən də bir nümunə gətirək:
Filologiya məsələləri – №3, 2014
319
Dostları ilə paylaş: |