1. Camalov,K. Hüseyn Cavidin uşaq şeirlərində təlim və tərbiyə məsələləri // Şərq
qapısı.-2013.-11 aprel.-s.1.
2. Cavid,H. Əsərləri. C.I.-Bakı, 2005.-263 s.
3. Cavid,H. Əsərləri. C.V.-Bakı, 2005.-256 s.
4. Cəfər,M. Hüseyn Cavid.-Bakı,1960.-262 s.
5. Sadıqov,Ş. Hüseyn Cavid yaradıcılığında qəhrəman konsepsiyası.-Bakı, 2011-
369 s.
6. Xəlilova,E. Hüseyn Cavid yaradıcılığında maarifçilik məsələləri // Azərbaycan
müəllimi.-2003.-14-20 fevral.-s.5.
7. Xəndan,R.Z. Cavid sənəti.-Bakı, 1981.-234s.
8. Nəbioğlu,R. Hüseyn Cavidin estetik idealı.-B.: Nurlan, 2009.-158 s.
Karahan Hüseyin
Huseyn Javid's creative educational ideas
Summary
I always wanted to see in the future development of their people Javid and a
number of leading intellectuals of the period gave special attention to his
enlightenment. I started the drama in the works of his poems, journalistic writings
can be seen. The only religious figure of the poet's heroes, military leader, not as a
prophet and a teacher, a mentor made.
Карахан Хусейн
Творческие образовательные идеи Гусейна Джавида
Резюме
Своими произведениями, в которых нашли отражение мотивы
философс-
кой
лирики, вопросы гуманизма и человеколюбия, исторические драмы, Гу-
сейн Джавид открыл новую страницу в литературе и драматургии Азербайд-
жана. Г. Джавиду, как романтику, близки и понятны мотивы разочарования,
мировой скорби, космического неблагополучия, которые были выражены в
европейской романтической поэзии, возникшей с самого начала XIX века.
Reyçi: Professor Asif Hacıyev
Filologiya məsələləri – №3, 2014
373
GÜLLÜ SEYİDLİ
ADPU
nigar.turk@yandex.ru
HÜRUFİLİK VƏ NƏSİMİ POEZİYASI
Açar sözlər: Nəsimi, hürufizm, poeziya, ideya, təriqət
Kлючевые слова: Насими, хуруфизм, поэзия, идея, секта
Key words: Nasimi, hurufism, poetry, idea, sect
Tarixə çevrilmiş insan odur ki, nəinki illər, hətta əsrlər belə ona qalib gələ bil-
mir. Belə şəxsiyyətlər heç vaxt unudulmur. İmadəddin Nəsimi kimi dühalarımız aç-
dıqları yolla bir çoxlarına örnək olmuş və bu gün də bu yol öz nüfuzunu qoruyub
saxlamaqdadır.
İmadəddin Nəsimi Nizamidən sonra, Füzuliyə qədər olan poeziyamızda ikinci
bir günəşdir. O dövrdə doğma ana dilində bu cür aydın, səmimi, dərin və bədii ya-
zan hansı sənətkarı göstərmək olar?! Həqiqətən də, həm sənətkar, həm də qeyri-adi
şəxsiyyəti ona dünya şöhrəti qazandırdı.
İ. Nəsimi hürufu nümayəndəsi olub. Bu baxımdan biz hürufizmin tarixindən
və onu Azərbaycanda yayan və poeziyasında bu və ya digər şəkildə təbliğ edən
Nəsimi haqqında danışmaya bilmərik. İlk olaraq, Nəsimi və hürufizmin maraqlı
tərəflərini, eyni zamanda dövrün tələblərinə uyğun formalaşan bu təriqətin mahiy-
yətinin açılmasında mənbə olaraq H.Orucəlinin "Ədəbi qeydlər" monoqrafiyasında-
kı "Nəsimi haqqında" adlı bölməyə əsaslanacağıq.
Hürufilərin məqsədi nədən ibarət idi? Bu suala H.Araslı əsərində bu cür cavab
verir: "Hürufilər, hər şeydən əvvəl, rühanilərin nüfuzunu qırmaq, islam dinini hürufi
ideyalarına uyğun izah etmək uğrunda mübarizə aparırdılar"(1,15). Eyni zamanda
biz hürufiliyin Teymur istilaçılığına qarşı qoyulması ilə də razılaşa bilərik. Bu
baxımdan da hürufizmin mahiyyəti daha geniş əhəmiyyətli bir təşkilata çevrilmiş
olur. Burdan belə bir nəticə hasil olur ki, hürufilər islam dini əleyhinə başqa din
nöqteyi-nəzərindən mübarizə aparırdılar. Başqa din dedikdə biz, onların özlərinin
yaratmış olduqları tərqiəti nəzərdə tuturuq. Lakin hürufiliyin əsas xidməti olaraq,
onların teymuriləri saxlayan islam dininə, ruhanilərə qarşı qoymaqla biz onların
məqsədini məhdudlaşdırmış olarıq, çünki bu onların mübarizəsində ikinci planda
duran məsələ olmuşdur. Biz təbrizli Fəzlullahın başçılığı ilə meydana çıxmış və
Nəsimi yaradıcılığı vasitəsilə tanıdığımız hürufiliyin əsas xidmətini,- Azərbaycan
xalqının ağır istila və talanlar dövründə, xalq azadlığı ideyasının amansızca boğul-
duğu bir dövrdə gizli çalışmağa məcbur edilmiş siyasi firqə olmasında görürük.
"Bu təşkilatın özünün siyasi-ideya proqramı, təşkilat prinsipləri olmuş və
onun uğrunda yorulmadan mübarizə aparmışdır... Biz həmin proqramın maddələrini
və o təşkilatın bütün prinsiplərini hələlik bilavasitə tarixi sənədlərlə təyin edə bilmi-
rik, çünki o sənədlər indiyəcən meydana çıxarılmamışdır"(1,16). Bunun səbəbi isə
oldquca aydındır. Belə ki, hürufilər məlum məsələlərdən ağır bir terror şəraitində
fəaliyyət göstərirdilər, bu baxımdan öz proqramlarını açıq şəkildə nəşr etdirə bilmir-
dilər. Fəzlullah müridlərini diyarın müxtəlif yerlərinə göndərməklə, öz ideyalarını
şifahi şəkildə yaydırırdı. Hürufilik, bir firqə təşkilatı kimi, xalqın qabaqcıl, qüvvətli
Filologiya məsələləri – №3, 2014
374
xarakterə malik olan adamlarını ətrafına toplamaq məqsədini qarşısına qoymuşdu.
Onu da qeyd edək ki, hürufilər hər kəsi öz aralarına qəbul etmirdilər. Ancaq adam-
ları mükəmməl yoxladıqdan sonra ürək sirrlərini, yəni əvvəldə qeyd etdiyimiz kimi
proqramlarını müəyyən şəxslərə açmış və öz aralarına qəbul etmişlər. Mənbə ola-
raq, Fəzlullahın "Cavidannaməsi", Nəsiminin şeirlərinə və başqa bu kimi yazılı
mənbələrə baxılarsa, onlarda öz əsrinin vətəndaşları üçün aydın olan bəzi şərti, üstü
örtülü sözlərə, həqiqət barəsində işarə və eyhamlara rast gəlirik.
İnsan- hürufiliyin mərkəzi məsələsidir. "Hürufilər hərflərin insan simasında
təcəssüm etdiyini söyləyir və nəticə etibarilə insanı həyat və kainatın mərkəzində
hesab edirdilər"(1,17). İnsanı bu dərəcədə yüksəklərə qaldırmaları o zamanlar hid-
dətə səbəb olmuş və "Allahdan başqa Allah yoxdur" prinsipinə zidd gedənləri "şey-
tan" adlandırırdılar. Bu baxımdan da hürufilərə qarşı münasibət birmənalı olmamış,
xüsusilə də rühanilərin nifrətini qazanmışlar. Buna səbəb isə hürufilərin, din pərdəsi
altında xalqa zülm verən rühaniləri qəbul etməməsində idi.
Nəsiminin təmsil etdiyi hürufiliyin proqramındakı birinci və baş maddə
humanizm olmuşdur. Ümumiyyətlə, hürufilər insanı yüksəltsələr də, fərdlərin
hamısını bir-biri ilə eyniləşdirmirdilər. Onlar fərdləri kamil və nakamil, fəqir və
qəni, tam və naqis deyə iki qismə bölürlər; mühüm vəzifə də,- naqislərin
kamilləşməsi olmuşdur. Onlara görə, insanlar pisi-yaxşı və əyrini-düz etməyə
çalışmalıdır.
Hürufilərin siyasi proqramındakı ikinci böyük məsələ,- onların hansı ictimai
quruluşu yaratamaq istəyində olmasıdır.
XIV əsr Azərbaycan hürufiləri cəmiyyəti idarə məsələsində demokratiya
tərəfdarı olmuşlar. Sözsüz ki, bu idarə quruluşu hürufilərin insanlara qarşı olan
ümumbəşəri ideyaları ilə bağlı olmuşdur. Onlar insanların azadlığını, boyunduruq
olmaqdan qurtulmalarını böyük bir məqsəd olaraq qarşılarına qoymuş və bunun
uğrunda tarixə iz qoyacaq səviyyədə mübarizə aparmışlar. Hürufilər cəmiyyəti idarə
məsələsində, umidlərini əsas etibarilə, zəhmətkeş xalqa bağlamışdılar. Onlar arasın-
da ağıl və kamal sahiblərini xüsusilə qiymətləndirərək, cəmiyyətin müsbətə doğru
inkişafında onlardan böyük dəstək gözləmişlər. Bu dəstəyi məlum olduğu kimi, bö-
yük səviyyədə almışlar ki, bu da hakim dairələrin onlara qarşı mübarizəsinə səbəb
olmuşdur. Bir sözlə, onların apardıqları təbliğat, insanlar arasında böyük nüfuz və
rəğbət qazanaraq, Azərbaycanın hüdudlarını belə keçmişdir.
"Məlumdur ki, Şərq sxolastikası "sağ" məfhumunu həmişə yaxşılıq və
ülviyyət, "solu" isə pislik və şeytənət ilə əlaqələndirmişdir. Hürufilər bunun qəti
surətdə əleyhinə çıxmışlar"(1,25). Bu nöqteyi-nəzərdən hürufilər yunan filosofu
Heraklitə daha yaxındırlar. Belə ki, Heraklit də ziddiyyətlərin bir-birinə çevrildiyini
təsdiq edirdi.
"Hürufizm düşünüldüyü qədər də bütöv, vahid fikri istiqamətli bir cərəyan
olmamışdır. Onun içində görünür mötədillər, sağa çəkənlər, Nəiminin radikal
fikirlərinə qarşı çıxanlar da fəaliyyət göstərib və Nəimi onlarla barışmayıb ixtilafa
girib"(2,130,131). Mirzə İbrahimovun "Niyəsiz, necəsiz bir yazısan sən"adlı
monoqrafiyasında "Odlar yurdunun promoteyi" adlı bölməsində biz hürufiliyin
yaranması, məqsədi və inkişafi ilə bağlı bəzi məqamları görürük. Hürufiliyin vahid
fikirli cərəyan olmaması ilə bağlı fikirlər də əsassız deyildir. Belə ki, mübariz ruhlu
ideyaları hürufizmin hakim dairələrdə qəbul edilməsi, onların hakimiyyətinin
Filologiya məsələləri – №3, 2014
375
devrilməsi demək olardı, eləcə də onların ətrafı hər vəchlə bu ideya tərəfdarlarının
həbsinə və edamına çalışırdılar.
"Fəzlullahın "Vəsiyyətnamə"sindən görünür ki, zindanda olduğu zaman Nəi-
minin bütün varlığını iki şey məşğul etmişdir: Hərəkata, onun xadimlərinə təqi-
blərdən, ağır terrordan mümkün qədər nicat vermək və üç sahibsiz qızını "zalım-
ların və müfidlərin əlinə düşüb bədnam olmaqdan" qorumaq"(2,130)! Fədakar bir
başçı olan Fəzlullah belə bir vəziyyətdə özünün sağ əli olaraq yalnız Nəsimini-
Seyid Əlini görürdü. Nəsimi böyük ustadının və müəlliminin vəsiyyətlərini əməl
edərək nəinki "xidmətini əsirgəmədi", bütün həyatını onun idealı yolunda qurban
verdi, hürufizmin işıqlı və mütərəqqi cəhətlərini böyük insanpərvərlik poeziyası ilə
birləşdirib tərənnüm etdi.
Nəsimi birdən- birə sahib olduğu poetik təfəkkürü qazanmamışdır. "Nəsimi
orta əsrlər Şərq şeirində yeni ruhlu bir şair kimi çıxış etdiyi üçün şöhrət tapmış-
dı"(2,132). Söz yox ki, Nəsimi XIV əsr Azərbaycan ədəbiyyatının ana dilində, fərqli
ideya sahibi şəklində poeziyamıza daxil oldu. Təbliğ etdiyi hürufizm və
poeziyasında da bunun əksi fövqəladə bir hadisə oldu. Cəmiyyətin həyatı, xalqın
taleyi və mənəvi aləmi sənətkarı çox narahat etmiş və o həyatı boyu qarşısına qoy-
duğu məqsədə nail olmaqdan bir an belə çəkinməmişdir. Poeziyasının bu istiqaməti,
sözsüz ki, onun birbaşa şəxsiyyəti ilə əlaqəli olmuşdur. İnsani keyfiyyətləri sənətka-
rın kamil, mübariz, azadlıq eşqi ilə alışıb-yanan bir dahi olduğuna dəlalət edir.
Nəsimi şeirləri və ictimai fəaliyyəti ilə dünyaya səs salsa da, şəxsi həyati ilə
bağlı mənbələrdə heç bir şeyin olmaması qəribə görünə bilər. Lakin əslində bu təbii
haldır. Çox güman ki, bu onun dinsiz, allahsız elan edilərək amansız ölümə məh-
kum olunması ilə bağlı onun haqqındakı məlumatlar məhv edilmişdir. Ancaq bu da
sadəcə bir ehtimaldır.
"Nəsimi, Şərq və Avropa intibah ədəbiyyatının o cür şairlərindəndir ki,
onların yaradıcılığında azadlıq idealı, qabaqcıl fəlsəfi-siyasi görüşlər bədii
yaradıcılığın, poetik təfəkkürün mündəricəsini təşkil edir. Buna görə də Nəsiminin
hər sətri, hər beyti, bizim zəmanədəki estetçilərə, sənəti ictimai mübarizələrdən,
ideoloji cərəyanlardan, xalqların real həyatından ayırmaq istəyənlərə bir zərbədir.
Nəsimi poeziyası "sənət sənət üçündür" nəzəriyyəsini qəbul etməz"(2,133). Nəsimi
poeziyasında bəşəri ideyalar, azadlıq ruhu, mübarizlik danılmazdır və biz bunu
onun şeirlərində açıq şəkildə görürük. Nəsimi şahidi olduğu cəmiyyətin
eybəcərliklərini, haqsızlıqlarını görmüş və bu onun yaradıcılığında öz əksini
tapmışdır.
Nəsimi ədəbiyyat tarixinə hürufizmin böyük şairi kimi daxil olmuşdur.
Nəsimini hürufizmə cəlb edən də zəmanəsi, yaşadığı mühit olmuşdur. Nəsimi
hürufizmdə insana, insanın şüuruna inam, hörmət və məhəbbət görürdü və onun
poeziyasında hürufizm məhz bu cəhətdən tərənnüm olunur. Elə məhz buna görə də,
bəzi tədqiqatçılar Nəsimini hətta ateist belə adlandırırdılar.
Nəsimi doğma Azərbaycan dilində böyük sənət yaratmış ilk sənətkardır. Öz
bəşəri ideyalarını, öz mükəmməl poeziyasını məhz ana dilində tərənnüm etmişdir.
Nəsiminin poeziyası yalnız dövrünün fikri mübarizələrini, fəlsəfi görüşlərini,
təhsil və biliyini deyil, eyni zamanda onu bir şəxsiyyət olaraq tanımaq üçün bizə
etibarlı mənbə ola bilər. Nəsimi düzlüyə meyl etdiyindən bu onun poeziyasında da
əksini tapır. O insanı kamil, humanist görmək istəyir və hamıdan uca tutur.
Filologiya məsələləri – №3, 2014
376
Nəsiminin şeir dilinin gözəlliyi və kamilliyi də onun yüksək zövq sahibi
olmasından, dühasının böyüklüyünü, xalqa bağlılığını göstərən tərəfləridir.
Əqli- küll, ərşü kürsü, lövhü qələm,
Çar ünsür, nöh asimandır söz. (2,9)
Bu misralardan biz sözün qüdrətini, gözəlliyini və neçə-neçə mənalar kəsb et-
mə potensialına sahib olma qüdrətini görürük. Bu halda Nəsimi tək sənətkarın da öz
ana dilinə olan məhəbbətindən, onun mövcud sözlər xəzinəsindən necə bacarıqla
istifadə etdiyinin şahidi oluruq. Nəsimi elə oynaq və təbii bir şeir dili yaratmışdır ki,
sonra gələn şairlərimiz də həvəslənmiş və ana dilə olan məhəbbət daha yüksək
səviyyədə formalaşmışdır.
Nəsimi Azərbaycan şeirinə çox yeni mənalar, yeni fikirlər gətirmişdir. O,
şeirimizi böyük bəşəri ideyalarla zənginləşdirmişdir. Nəsimi poeziyası, hec bir
cəhətdən dar çərçivələrə sığan deyil. O bütün bəşər mədəniyyətinin, bəşər
ideyalarının təbliğçisi olmuşdur.
Nəsimi poeziyasında əvvəldə də qeyd eydiyimiz kimi, əsas insan məsələsi
durur. İnsan konsepsiyası onun sənətkarlığının əsas özəyidir. Nəsiminin insan
anlayışında, insanı vəsf etməsində hürufizmin insan konsepsiyasına uyğun cəhətlər
çoxdur. Lakin onun poeziyası insanı çox uzaqlara aparır, məhəbbətə doğru, insana
olan məhəbbət. Bu onun poeziyasının əsas canıdır. Nəsimi insanı hamıdan yüksək
tutur və onu hər mənada üstün bilir.
"Nəsimi eşqi, məhəbbəti mücərrəd şəkildə, ictimai ideallardan və fəlsəfi
görüşlərdən ayrı tərənnüm etmirdi, daima dini təsəvvür və ehkamlarla
qarşılaşdırırdı. Ancaq yarın gözəlliklərini vəsf edən sözdə bir məna tapırdı, qalan
sözləri puç və əfsanə sayırdı.
Kim ki camalın sifətin söyləməz,
Söylədiyi qissə və əfsanədir" (2,155).
M. İbrahimovun tədqiqat əsərindən gətirilmiş bu hissədə yanlışlıq vardır. Ona
görə də düzgün variantı sizə təqdim edirik:
Kim ki, camalın sifətin söyləməz,
Söylədiyi qüssəvü əfsanədir( 5,255).
Nəsimi hürufi nümayəndəsi olaraq öz fələsəfəsini poeziyasında da əks
etdirməyə çalışırdı və bu yolla tərqiətini yayır və insanları mübarizəyə səsləyirdi.
Böyük hürufi etiqadı, fəlsəfəsi insanı insan zülmündən qurtarmağa, idrak
darlığını qırmağa, azadlıq uğrunda mübarizəyə çağırırdı. Bu mübarizə özünü bəzən
şəxsi fədakarlıqlarla da müşahidə olunurdu. Nəsimi buna baris nümunədir, o öz
əqidəsi, ideyası uğrunda sona kimi mübarizə apardı.
Azərbaycanın böyük hürufi şairi Nəsimi belə yüksək fikirlərini, bədii surətdə
təbliğ etdiyi xalq azadlığı ideyasının qurbanı oldu. Sənətkarın faicəsi təsadüfi
deyildi. Bu faciə, verilən bütün bu qurbanlar bir məqsəd, bir amal uğrunda idi.
Xalqın qırılmaqda olan inamı, mübarizəsi, istəkləri yaranmış müəyyən bir təriqət
Filologiya məsələləri – №3, 2014
377
timsalında bərpa olunmağa başlamış və insanlarda ümid hissini doğuraraq
mübarizəyə çağırmışdır. Nəsimi ictimai insan, sənətkar-şair olaraq hürufiliyin daha
da anlaşıqlı formada qəlblərə yol tapmasına köməklik etmiş və bu da onun
poeziyasının qüdrəti hesabına olmuşdur.
Bu gün biz də Nəsimi dühasının ölməzliyini qəbul edir və Azərbaycanın
tarixən bu cür istedada sahib olması bizdə şərəf hissi doğurur!
Ədəbiyyat
1. H. Orucəli "Ədəbi qeydlər", Bakı, 1961, 127 səh
2. M. İbrahimov "Niyəsiz, necəsiz bir yazısan sən", Bakı,"Yazıçı", 1985, 547səh
3. M. Quluzadə "Böyük ideallar şairi", Bakı, "Gənclik", 1973, 139 səh
4. H. Araslı "Fədakar şair", Bakı, 1942, 20 səh
5. İmadəddin Nəsimi "Seçilmiş əsərlər",2 cilddə, I cild Bakı, "Lider nəşriyyatı",
2004, 345 səh
Гюллу Сеидли
Хуруфизм и поэзия насими
резюме
Статье мы анализироваем хуруфизм и поэзию Насими. Насими был
принципиальным человеком и как поэт он достиг успеха. И сыграл
значительную роль в развитии азербайджанской поэзии. Так же статье мы
обсуждаем Насими как лидера хуруфизма. Насими стал последователем главы
хуруфизма Наими. Статье мы анализироваем принципы и так же програму
хуруфизма. И так же какие правила являлись важными для участников секты.
Хуруфизм повлияло в поэзию Насими и это явно чувствоваеться в его
творчестве. Статье мы постарались показать главное стороны хуруфизма и
поэзии Насими.
Gylly Saidli
Hurufism and nasimi's poetry
Summary
In this article we analyse hurufism and Nasim's poetry. Nasimi was a
principial person and he got success as a poet. He played very important part of that
Azerbaijan poetry.
In this article we also discuss Nasimi as leader of hurufism. Nasimi was
continuer of creator hurufism-Naimi. We also analyse programs and principles of
hurufism. It has been very important for members of the pantheistical sect.
Hurufism also has influenced Nasimi's activity . In this article we analyse, basic
sides of the hurufism and Nasimi's poetry too.
Rəyçi: Professor Rafael Hüseynov
Filologiya məsələləri – №3, 2014
378
ELNARƏ ƏZİMOVA
ADPU
elnare.ezimova @mail.ru
CƏLALƏDDİN RUMİNİN «MƏSNƏVİ» ƏSƏRİNDƏ ƏXLAQ VƏ
DİDAKTİKA MƏSƏLƏLƏRİ
Açar sözlər: Allah, nəfs, səbr
Ключевые слова: Бог, желание, терпение
Key words: God, desire, patient
Mövlanə Cəlaləddin Rumi XIII əsr türk təsəvvüf ədəbiyyatının ən böyük
şairidir. Mövlanə bütün əsərlərində nəfsin, həsədin və şəhvətin insanı fəlakətə
apardığını dəfələrlə təkrar etmişdir. İnsanlar başa düşmürlər ki, bu yolla onlar
özlərini cəhənnəmə hazırlayırlar. Allaha yox, maddi dünyaya vurğun olurlar.
İnsanların başqa bir qismi isə düz yolla gedir, günahdan qaçır, bu dünyanın aldadıcı
nemətlərinə tamah salmır, insanlarla yaxşı rəftar edirlər. Lakin bunu Allah üçün,
mömin olduğu üçün deyil, ətrafdakıları aldatmaq üçün edirlər. Mövlana demişdir:
«İnsanlardakı pis xasiyyətlər də yara və çibanlara bənzəyir. Özündə olanda insan
ondan iyrənməz, inciməz, halbuki başqasında onu bir az görəndə iyrənir, nifrət edir.
Sən ondan ürkdüyün kimi, o da səndən ürkür və inciyirsə onu xoş gör! Sənin
inciməyin onun suçudur. Çünki onu gördüyün üçün inciyərsən. O da eyni şeyi
görür. Peyğəmbər: «Mömin möminin güzgüsüdür» bildirmişdir. Kafir kafirin
güzgüsü ola bilməz demək deyildir. Onun güzgüsü var, ancaq öz güzgüsündən
xəbəri yoxdur.» (3, s.175)
Mövlanənin fikrincə, xeyirli iş bütün cəhətlərdən gözəldir, çünki onun əsli
dürüstdür. Xeyirli işlər başqa bir şeyin əksi ilə, onun sayəsində gözəl olmur, onlar
özlüyündə gözəldir. Xeyir işlərin üstünü müvəqqəti olsa nəfs, şəhvət və s. pis
əməllərlə örtmək olur, lakin bütün bunlar çəkilib gedəndən sonra xeyrin parlaqlığı
və lətafəti özünü göstərir. Mövlanə mənsəb və məqam üçün xalqa zülm edənlərə
xəbərdarlıq edirdi ki, onlar özləri üçün quyu qazırlar.
Mövlanə göstərirdi ki, hiylə və riyakarlıq vasitəsilə həqiqəti üzə çıxarmaq
olmaz. Nurlanmış insan zəkası hiyləni yaxın buraxmır. Həqiqəti öyrənmək üçün
məzarda yaltaqlanma olmadığı kimi, ağıl və şüur üçün də hiylə yolu yoxdur. Rumi
kamala çatmamış naqis insana xəbərdarlıq edirdi ki, o da öləcək, o biri dünyaya
gedəcək, buradakı işləri bitməmiş qalacaq.
Ruminin fikrincə insan qəlbi daim narahatlıq içərisindədir, oradakı əks
qüvvələr çəkişir, bir-birini inkar edir. «Kalpde her an bir çeşit şey baş gösterir…
İnsan bazen şeytanlaşır, bazen melekleşir…. Bazen tuzak kesilir, bazan yırtıcı
hayvan! Aslanların bildiği o acayip ormandan, gönüller tuzağına gizli bir yolu
bulunan o meşelikten, İçten içe hırsızlık et, can mercanını çal! Ey kopekten aşağı,
afilerin gönüllerinden o mercanı elde et! Mademki hırsızlık ediyorsun, bazi latif
inciyi çal! Mademki hamallık ediyorsun, bari yüce bir yük yüklen!» (6, s.109)
Şöhrət düşkünlüyü və lovğalıq adamı xeyirli işdən uzaqlaşdırır, mərhəmət
hissini məhv edir, insanı fəlakətə aparır. Belə xasiyyətli insan hiyləgərlik edir,
başqalarını tora salmağa çalışır, lakin bilmir ki, öz hiyləsi özünün tələsi olacaqdır.
Filologiya məsələləri – №3, 2014
379
Onun ağlı kordur. Şöhrət düşkünü öz ağlının azlığından başqalarına qibtə edir,
onların uca kamalından qəm-qüssəyə düşür. Mövlanə deyirdi ki, pis iş görmə, çünki
atılan ox geri qayıtmır. Seli başdan bağlayıb, istiqamətini dəyişmək lazımdır.
Mövlanə şagirdlərinə öyrədirdi ki, yaxşılığı yalnız yaxşı adamdan öyrənmək
olar. Pis xasiyyətli adamlar ətrafdakılara yalnız pis təsir edə bilərlər.
Məhəmməd peyğəmbər bir hədisdə deyirdi: «Allah mövcudatı üç növ
yaratmışdır». Mövlanə Məhəmməd Peyğəmbərin bu sözlərini özünəməxsus
qaydada şərh edirdi: «Məxluqatın bir hissəsi ağıl, elm və comərdlikdən ibarətdir.
Bunlar mələkdir. Allaha səcdədən başqa bir şey bilmir. Yaradılışlarında hərislik,
ehtiras, şövq yoxdur. O mütləq ruhdur və Allahın eşqilə yaşayır. Digər bir hissə
elmsizdir… Heyvan kimi ot yeyib kökəlirlər. Onlar mal tövləsindən və ondan başqa
bir şey görməzlər. Pislikdən də qafildirlər, ucalıqdan və yaxşılıqdan da. Məxluqatın
üçüncü hissəsi isə Adəm oğullarıdır, insanlardır. Bunlar yaradılış baxımından yarı
mələk, yarı heyvandır. İnsanların yarısı alçaqlığa, yarısı da ağıla meyl edir. İlk iki
hissə (mələklər və heyvanlar) ziddiyyətdən, sevgidən uzaqdırlar, rahatlıq və sakitlik
içindədirlər.» (3, səh.177)
Rumi deyirdi ki, əgər gözdə İlahi nur olmasa ətrafda yüz minlərcə nur olsa da
insan ruhu nurların heç birini görmür. Nəfsin isə belə qabiliyyəti var. Nəfs və ruh
başqa-başqa şeylərdir. İnsan yuxuda olan vaxt insan üçün çox qorxuludur, onun
istəyinin hüdudu yoxdur. Nəfsdən azad olmaq istəyirsə Allah insana kömək edir,
onun yolunu işıqlandırır. Mövlanə göstərirdi ki, Allah insanı dəyərinə və ağlına
görə iki dünyaya bərabər tutur. Ancaq insan öz dəyərini bilmir, özünü dəyərindən
ucuz satır. İnsan bilmir ki, Tanrı insanın nəfsini, istəyini, onlardan satın alıb ki,
onlar yalnız Tanrıya inansınlar. Belə edənlər mütləq cənnətə gedəcəklər, etməyənlər
yalnız özlərinə pislik edir və nəticədə əbədi olaraq cəhənnəm əzabına düçar olur.
Mövlanə inanırdı ki, insan nəfsi şübhə və inamsızlıq yuvasıdır, onları heç vaxt
oradan çıxarmaq olmaz. Bunu yalnız İlahi eşq ilə etmək olar. Aşiqin qəlbində heç
bir şübhə ola bilməz. Yaradanı deyil, yaradılanı sevən adam kor və şikəstdir. «Hırs
yüzünden akibeti görmemek, kendi gönlüne, kendi aklına gülmektir. Aklın hassası,
işin sonunu görmektir. Akıbeti görmeyen akıl, nefistir. Nefse mağlup olan akıl,
nefis haline gelmiştir. Müşteri, Zuhal tesiri altında kalırsa Zuhalleşir.» (6, s.97)
Kim öz nəfsinin əleyhinə üsyan etmirsə, onun arzusunu yox etmirsə tələf olub
gedir. Deməli, nəfsin ziddini müdafiə etmək lazımdır. Nəfs isə digər bir nəfs ilə
yaxınlıq etməkdən xoşlanır və yol görünməz olur. Mövlanə məsləhət görürdü ki,
nəfs sənə nə deyirsə, onun əksini et. Hətta nəfs desə ki, bu xəstəlik, bu ehtiyac
pisdir, ona inanma, çünki nəfsin bütün işləri tərsinədir. Nəfsi ilə məsləhətləşən şəxs
onu eşitməli, lakin onun tövsiyə etdiklərinin əksini icra etməlidir. Nəfs bütün
hallarda pis yola aparır. Nəfsin istəyinə uyub heyvan kimi yaşamaq istəyən kəs
insanlıqdan daha çox heyvan sifətindədir.
Mövlanə maraqlı bir sual verir və özü də bu suala cavab axtarır: «Ağıl nurani
və yaxşı bir haqq və həqiqət axtarıcısı olduğu halda, nə üçün zülmani nəfs ona qalib
gəlir? Çünki sənin ağlın bədənində qəribədir, nəfs isə öz evindədir.» (3, s.178). Belə
vəziyyət bədənin ölümünə qədər davam edir. Bir də onu nəzərə almaq lazımdır ki,
nəfsin həddən artıq çox dili və sifəti var. Onun məkr və hiyləsi o qədər çoxdur ki,
onları müəyyənləşdirmək həmişə mümkün olmur.
Filologiya məsələləri – №3, 2014
380
Mövlanə deyirdi ki, insanda dörd pis sifət var ki, onlar ağlı çarmıxa çəkirlər.
Həmin pis sifətlər bunlardır: şəhvət, hərislik, hədsiz istək, mənsəb və məqam
düşkünlüyü. Mövlanənin fikrincə pis xasiyyətlər içərisində həsəd daha pis
nöqsandır, hətta bütün əksliklərin ən bayağısıdır. Həsəd insanı yeni-yeni pis
əməllərə təhrik edir, pis sifətlərin yaranmasına səbəb olur. «Ey qəlbində hava və
həvəsi gizlicə təzələyən, imanını təzələ, fəqət yalnız sözdə deyil, qəlbində bərabər
təzələ». Belə ol ki, gizli, pusquda durub sənə zərbə endirmək istəyən pis əməli qova
biləsən. Allahı bir an yaddan çıxarsan nəfsin və həvəsin şimakı olursan, onların
əlindən qurtarmaq isə o qədər də asan deyil. İnsan cismani rahatlıq tapanda, bundan
zövq alanda elə hesab edir ki, dünya onunkudur. Ancaq başa düşmür ki, artıq tələyə
düşüb. «Hava ve heves lezzetlerinin hepsi hiledir, riyadır. Her lezzet, etrafı
karanlıklarla çevrilmiş şimşek işığına benzer. Derhal gelip geçen şimşek nuru, yalan
və geçici bir şeydir. Çevresinde karanlıklar var, yolunsa uzaktır senin. Onun işığiyle
ne bir kitab okuyabilirsin, ne bir konağa at sürebilirsin. Yalnız şimşek işığına
kapıldığının suçu olarak doğu nurları senden yüz çevirir» (10, s.325).
Bütün pis əməllərin yaradıcısı olan şeytan insana qarşı çoxlu düşmən
qüvvələri meydana gətirir. Mövlanə deyirdi ki, əgər dünyada düşmənlər olmasaydı,
insanlardakı qəzəb və hiddət də yox olardı. Əgər əks tərəf yoxdursa, heç kim sənə
qarşı deyilsə onda hirslənmək, qəzəblənmək üçün də əsas yoxdur. Belə yer bu
dünya deyil, yalnız cənnətdir. Bu dünya sınaq və həm də mübarizə meydanıdır. Hirs
və qəzəb atəşi dünyanı yandırır, cəhənnəmə çevirir. Burada Mövlanə maraqlı bir
nəticəyə gəlir və cəhənnəm atəşinin nə üçün sönmədiyini izah edir və deyirdi ki,
cəhənnəm tamamilə hiddət və qəzəb kimidir. Ona mütləq barışmaz düşmən lazımdır
ki, yaşaya bilsin, yoxsa Allahın mərhəməti onu söndürər. Allah hər şeyə qadirdir və
cəhənnəmin olmağını lazım bildiyi üçün onu söndürmür. Allah lütf üçün cənnəti,
qəhr üçün cəhənnəmi yaradıb.
Pis əməllər insanı Allah yolundan kənara çəkir, onun qəlb gözünü bağlayır.
Məsələn, Mövlanəyə görə, rüşvət almaq insanın həqiqəti görməsinə mane olur.
Tamah güc gələndə kor və rüşvət verənin qulu olursan.
Mövlanə göstərirdi ki, nəfs və həvəsi aradan götürmək Allahın köməyi ilə
insanın özündən asılıdır. Hərislik və həvəs çatanda ruhun səthini örtür və belə
vəziyyətdə onlar sevinir, ağıl isə qüssələnir. Allah ağlın əl-qolunu açmasa, hərislik
və həvəs çör-çöpü ruh suyunun üstünü örtə bilər. Çünki həris və tamahkar adamın
heç vaxt gözü doymur, nə qədər var-dövlət toplasa da yenə də istəyir, dayana
bilmir. Həris adam nə görürsə, hamısını istəyir. Belə adam əsl ləzzətlərdən
məhrumdur. Mal-mülk dəyərsiz bez parçası kimidir, hərislik isə yaradır. Kimdə
hərislik çoxdursa yarası da artır. Bu yaranı sağaltmaq mümkündür. Bunun üçün
arzu və həvəsi atıb Tanrıya yaxınlaşmaq lazımdır. Mövlanə hər məqamda
vurğulayır ki, Allaha bağlı mömin adama nəfs və hərislik yaxın düşə bilmir. «Tanrı
korkusu, havanın ellerini bağlarsa Hak aklın ellerini çözer. Hizmetkarın aklı olursa
sana galibolan duygular da mahkumun olur. Gaybe mensup sırlar, can aleminden
zuhur etsin diye duyguları zahiri olmayan bir uykuya daldırır da… İnsan uyanırken
ruyalar da görür, insana gök kapıları da açılır» (7, s.149).
İnsanın əl-qolunu bağlayıb maddi dünyaya birləşdirən pis sifətlərdən biri də
şəhvətli olmaqdır. Bu xəstəliyə tutulan adamın həyatı zülmətə çevrilir. Rumi
«Məsnəvi»də şəhvət mövzusuna da toxunmuşdur. O, deyirdi ki, şəhvət də nəfs kimi
Filologiya məsələləri – №3, 2014
381
su ilə sönməz, çünki bu atəş də cəhənnəm atəşi kimidir. Şəhvət insanı dibi görün-
məyən quyuya salır. İnsan özü-özünü bu tələyə atıb. Ona görə səbəbi başqa yerdə
axtarmaq lazım deyil. İnsanı şəhvət düşkünü olmağa heç kim məcbur etməyib, o bu
vəziyyətə günah etdiyinə görə düşüb. İnsan cəhənnəmə də, şəhvət quyusuna da etdi-
yi günahın ucbatından düşür. Bunu hər kəsin bilməsi lazımdır. Şəhvət qəlbi pozğun,
çirkli adamları öz pəncəsinə keçirə bilir. Mövlanə inandırırdı ki, pis əməllərin bir
çoxunun, məsələn, lovğalıq və kinin başlanğıcı şəhvətdir. Ona görə də insan ehtiyat-
lı olmalıdır. Çünki şəhvət möhkəmləndikcə adət halını alır və insanın xasiyyətinə
çevrilir. Bundan sonra ondan azad olmaq müşkül iş olur.
Rumi belə bir fikri əsaslandırmağa çalışırdı ki, qəzəb və şəhvət insanı həmişə
çaşdırır və bu yolla ruhun istiqamətini dəyişir. Axı şəhvət əsirində heyvani olsa da
ruh var. Lakin bu ruh ağıldan məhrumdur. İlahi eşqə biganədir. Mövlanə belə bir
nəticəyə gəlir ki, qəzəb və şəhvət kimdə varsa - istər qüdrətli hökmdar, istərsə də
yoxsul bir adam, fərqi yoxdur, onların hakimidir. Qəzəbli və şəhvətli padşah da
qəzəb və şəhvətin köləsidir, o heç vaxt düz yolla, yəni Allah tərəfə aparan yolla
gedə bilməz.
Cəlaləddin Rumi səbr, tövbə, şükür məsələlərinə hər məqamda toxunmuşdur.
O, deyirdi ki, səbirli olmayan adam heç vaxt əsl məqsədinə çata bilməz, yəni Allaha
qovuşa bilməz, əbədi həyat qazana bilməz. O, Həzrəti Peyğəmbərin belə bir hədisini
misal gətirir: «Təbiətində səbr olmayan kimsəyə Allah kamil, yetkin iman
verməmişdir». Deməli, səbrli olmaq iman sahibinin xassəsidir. Rumi səbri üstündə
«qələbə» yazılmış dəmir qalxana oxşadardı. O, deyirdi ki, Süleyman gedəndə
şeytan padşah olduğu kimi, ağıl və səbr gedəndən sonra nəfsin sənə əmr etməyə
başlayır. Səbr et ki, səni pis əməllərə sövq edən hisslərin sakitləşsin, sən də onları
gör və müşkülün həll olunsun. Əks halda fəlakətə doğru gedərsən.
Mövlanə deyirdi ki, həyat üçün zəruri olan səbr yalnız İlahi eşq aşiqlərinə
lazım deyil, onlar həddən artıq səbrsizdilər, öz varlıqlarını yox edib tezliklə vüsala
çatmaq istəyirlər. Səbrlə eşq bir yerdə ola bilməz. Ağıl eşqin fəryadına yetişə
bilməz, dərdinə dərman ola bilməz.
İslam dinində tövbə də ən əsas anlayışlardan biridir. Mövlanə bu məsələyə də
xüsusi fikir vermişdir. Cənnətin səkkiz qapısından yeddisi bəzən açıq, bəzən də
bağlı olur. Qapılardan biri - tövbə qapısı isə daim açıq olur. Mövlanə deyirdi ki,
qapı açıqdır. Bu imkanı buraxma, nə pis iş görmüsənsə, tez gəlib tövbə et. Allah
adildir, rəhmlidir.
Mövlanə İlahi eşqin qüdrətinə inanır, çoxlu günah iş görmüş, hətta yüz dəfə
tövbəsini pozmuş adam eşq qapısına gəlirsə, ümidini itirməməlidir. Bidiyimiz kimi
islamda təvəkkül və şükr etmə anlayışlarının mühüm əhəmiyyəti var. Təsəvvüfdə, o
cümlədən Rumi yaradıcılığında bu anlayışlardan geniş istifadə olunur. Səbr edən
təvəkküllə üz-üzə gəlir, yəni Allahı vəkil edir. Burada vəkil edən insan özünü
düşünmür, Allahın varlığına doğru can atır. Səbr və təvəkkülə bağlanan kəs ahuzar,
fəryad, şikayətdən yaxasını qurtarıb sakit və rahat bir həyata daxil olur. Buna
təsəvvüfdə «riza» deyilir. Sufi yalnız Allaha ümid edir. Allahın sözü bütün
sözlərdən dəyərlidir. Ona şükr et, ona sığın. Əgər İlahi elmləri öyrənmək
istəyirsənsə İlahi sözü öyrən, bu dünyada bir sənət öyrənmək istəyirsənsə iş gör,
çoxlu çalış, çünki zəhmət öz bəhrəsini verir.
Filologiya məsələləri – №3, 2014
382
Cəlaləddin Rumi əxlaq haqqında fikirlərini islam dininin tələblərinə uyğun
olaraq əsaslandırırdı. Onun təsəvvür əxlaqı da mahiyyətcə Quran və hədislərdən
doğur, hətta sufi terminləri də bu baxımdan dəyərləndirilir. Mövlanənin etikasında
islam əxlaqına zidd olan fikirlər yoxdur. Fərqli cəhət İlahi eşqə daha çox yer
verməkdir. Göstərildiyi kimi eşqdə səbr və tövbə yoxdur. Allahı məhəbbətdə ifrata
yol vermək olar. Burada da İlahi eşq müstəsnadır. Bu da təbiidir. Çünki təsəvvüf
İlahi eşqə əsaslanır.
Ədəbiyyat
Dostları ilə paylaş: |