1. Rəsulzadə M.Ə. Tutacağımız Yol. Əsərləri. 111 cild,- Bakı: “Elm”, 2012,-596 s.
2. Rəsulzadə M.Ə. Qardaş köməyinin müvəffəqiyəyi. Əsərləri. 111 cild,- Bakı:
“Elm”, 2012,-596 s.
3. Вердиева Х. Первая мировая война и беженцы – мусульмане Кавказа.
«Ирс», №2(44), 2010
4. Курцев А.Н. Беженцы первой мировой войны в России.
http://historystudies.org
5. Перинчек Мехмет. Армянский вопрос в 120 документах из российских
государственных архивов. М.: Лаборатория Книги, 2011.- 256 с.
6. Газета «Бакинец», №50, 29 сентября 1914 г. «Эхо дня».
7. Газета «Бакинец», №50, 9 сентября 1915 г. «Баку, 9 сентября».
8. Газета «Баку», №1, 1 января 1915 г. «C театра Кавказской войны. (От
нашего корреспондента). Беженцы».
Filologiya məsələləri – №3, 2014
354
9.
Газета «Баку», №1,1 января 1915 г. «Общество помощи беженцам».
10. Газета «Баку», №100, 7 мая 1915 г. «Из армянской печати. Армяне-
беженцы».
11. Газета «Баку», №150, 10 июля 1916 г. «Правда» турок об армянах и
правда фактов». (По поводу брошюры турецкого правительства «Правда
об армянском революционном движении и мерах правительства».
Константинополь. 1916 г.).
12. Газета «Баку», №16, 21 января 1915 г. «Пресса».
13. Газета «Баку», №175, 10 августа 1916 г. «Армянская жизнь. На помощь
500.000 армян».
14. Газета «Баку», №216, 29 сентября 1915 г. «Помощь беженцам».
15. Газета «Баку», №245, 1 ноября 1914 г. «Баку, 1 ноября».
16. Газета «Баку», №45, 26 февраля 1915 г. «Эчмиадзинскому съезду».
17. Газета «Баку», №72, 3 апреля 1915 г. «Кондак католикоса».
18. Газета «Каспий», №1, 1 января 1916 г. «Мусульманская жизнь в 1915
году».
19. Газета «Каспий», №102, 9 мая 1915 г. «Заметки мусульманина. Когда же,
наконец?».
20. Газета «Каспий», №17, 22 января 1915 г. «Одностороннее» положение»».
21. Газета «Каспий», №20, 25 января 1915 г. «Заметки мусульманина.
Неуменье или преступление»
22.
Газета «Каспий», №20, 25 января 1915 г. «Добрая зависть».
23. Газета «Каспий», №202, 11 сентября 1914 г. Заметки мусульманина. Что
нам нужно делать? 1.
24. Газета «Каспий», №223, 8 октября 1915 г. «Заметки мусульманина. О
детском приюте».
25.
Газета «Каспий», №227, 13 октября 1915 г. «Воззвание».
26. Газета «Каспий», №4, 6 января 1915 г. «О помощи беженцам-
мусульманам».
27. Газета «Каспий», №40, 20 февраля 1915 г. «Заметки мусульманина. Не
забудьте».
Lalə Hacıyeva
Birinci Dünya Müharibəsi qaçqınlarının məsələləri
Bakının rusdilli mətbuatında
Xülasə
Birinci Dünya Müharibəsinin gətirdiyi bəlalardan biri qaçqın problem idi.
Təkcə Osmanlı İmperatorluğundan, Qars və Batumdan Qafqaza 300 minə yaxın
qaçqın pənah gətirmişdi. Məqalədə Bakıda rus dilində nəşr olunan qəzetlərin qaçqın
məsələlərinə münasibəti təhlil olunur. Tədqiqat ilkin mənbələr – araşdırılan dövrün
qəzet məqalələri əsasında aparılmışdır.
Filologiya məsələləri – №3, 2014
355
Lala Hajiyeva
Questions of refugees of the First World War on pages
of Russian-speaking press of Baku
Summary
With the beginning of the First World War began a never-ending stream of
refugees from Ottoman Empire, Kars, and Batumi to Caucasus. Their number
exceeded 300.000 the person. In article is investigated the attitude of the Baku press
in Russian to refugee problem. Research has been carried out on primary sources of
the examined period.
Rəyçi: Şamil Vəliyev
filologiya elmləri doktoru, professor
Filologiya məsələləri – №3, 2014
356
ZİYƏDDİN MƏHƏRRƏMOV
filologiya üzrə fəlsəfə doktoru,
Azərbaycan Prezidenti yanında
Dövlət İdarəçilik Akademiyasının dosenti
ziyaddin@mail.ru
“FAZİL İRƏVANİ” KİMİ TANINAN AYATOLLAXUL-UZMA MOLLA
MƏHƏMMƏD İBN MƏHƏMMƏD BAĞIR
Açar sözlər: İrəvanlılar və İrəvan şairləri, “Azərbaycan ədəbiyyatı, “Qızılgül və
bülbül”, Fazil İrəvani, “İrəvanilər” , Mamaqani, Vayya de Floribal
Key words: Iravanis and Iravan poets, Azerbaijan literature, Fazil İravani,
Mamagani, Vayya de Floribal, “Rose and nightingale”
Ключевые слова: «Иреванцы и иреванские поэты», «Азербайджанская
литература», «Роза и соловей».
Qərbi Azərbaycanın, xüsusən də İrəvan şəhərinin və onun ərazisinə daxil olan
xanlıqların yaşayış məskənlərin taqədimdən hansı xalqa mənsub olduğunu, kimin
vətəni olduğunu sübut sübut etmək üçün dəlillərə istinad etmək zərurətini yaradır.
Həmin ərazidə gedən tarixi proseslərin daimi aboregen əhali olan azərbaycanlıların
həyatında verdiyini, fövqəldövlətlərin himayəsi ilə ermənilərin bu əraziləri
özününküləşdirməsi fürsətdən istifadə edərək er adlarını, toponimləri tez-tələsik
dəyişdirməsi faktları Vətənini sevən hər bir azərbaycanlını düşündürmüşdür. Zəka
sahibləri yer adlarının dəyişdirilməsinin mümkünlüyünü nəzərdə tutan məqsədləri
pozmağa diqqətlə yanaşmışlar. Odur ki, İrəvan və onun əhatə etdiyi mahalların
ərazilərində anadan olan alim və şairlərin, adlı-sanlə və ünlü şəxsiyyətlərin əksəriyyə-
ti özlərinə soyad(nisbə,məkani təxəllüs) kimi qəbul edərək özlərini vətənləşdirmişlər.
İrəvan xanlığının adlı-sanlı adamları Vətənlərinin əzəli Azərbaycan torpaqları oldu-
ğunu birr fakt kimi “İrəvani” nisbəsi məkani təxəllüsünü adlarına əlavə etmişlər.
[M.Mahmudov, 1983,1983,181-191.] Bu torpaqlardakı yaşayış məskənlərinin
özlərinin əzəli yurdları olmasını, heç bir yadellinin gələcəkdə özünə yurd-yuva çıxa
bilməməsi üçün nisbələri ilə tarixdə yaşamasını məntiqi baxımdan dəyərli və maraqlı
etmişlər. [E.Q. İrəvanilər , Çaşıoğlu, Bakı, 2000, s,3-8 ] Fazil İrəvani də bunisbə ilə
tanınan tarixi şəxsiyyətlərdəndir. Neçə illərdir ki, torpaqlarımızın bir hissəsi qəsbkar
qonşularımızın işğalı aıtındadır. Bu torpaqların Azərbaycana məxsus olduğunu sübüt
edən sənəd və tarixi abidələri ermənilər təhrif edərək mənimsəyib özününküləş-
dirirlər. Onlar qədim Azərbaycan torpaqlarını mənimsəyir. Ancaq fakt fakt olaraq
qalır, nəinki təkcə Dağlıq Qarabağ, Ağdam, Şuşa və sair rayonlar, hətta Ermənistanın
indiki paytaxtı İrəvan şəhəri Azərbaycanın tarixi ayrılmaz tərkib hissəsi sayılır. İrəvan
şəhəri Azərbaycanın tərkibindən ayrılana qədər müsəlman şəhəri olmuşdur. Bu şəhər
bir çox müsəlman alimlərinin vətəni olmuşdur. Onlardan biri də Fazil İrəvanidir.
“Fazil İrəvani” kimi tanınan Ayatollaxul-uzma Molla Məhəmməd ibn Məhəmməd
Bağır 1782-ci ildə qədim İrəvan şəhərində anadan olmuşdur. Doğma şəhərində ilk
ibtidai dini təhsilini aldıqdan sonra o, dini biliklərini təkmilləşdirmək üçün İraqa yola
düşüb. Əvvəlcə o, Kərbəla şəhərinə gedir, təhsilinin birinci mərhələsini alır. 4 il ərzin-
də onun əsas müəllimi “Zavabitül-üsul” kitabının müəllifi Seyid İbrahim Müsəvi
Filologiya məsələləri – №3, 2014
357
Qəzvini (təxminən 1846-cı ildə vəfat edib) olmuşdur. Bu müddət ərzində Fazil İrə-
vani müsəlman hüququnun incəliklərini və üsullarını mənimsəmişdir.
Sonradan F.İrəvani cəfəri təriqətinin elmi paytaxtı hesab edilən Nəcəf
şəhərinə köçür. Vaxtilə burada o, böyük müctəhidlərin dərslərinə davam edir. Şeyx
Həsən Kaşifül-Gita (1846-ci ildə vəfat edib), ”Cəvahirül-kəlam” kitabının müəllifi
Şeyx Məhəmmədhəsən İsfahani Nəcəfi (1850-ci ildə vəfat edib) və müctəhidlərin
şeyxi Murtuza Ənsari (1799-1864) kimi elm nəhəngləri F.İrəvaninin biliklərini lazı-
mi istiqamətə yönəltmişlər və onun qabiliyyətli müctəhid olmasına köməklik
etmişdilər.
Tarixçilərin yazdığına görə, Fazil İrəvani təhsilinin son mərhələsində yalnız
Şeyx Ənsarinin dərslərində iştirak edir. Uzunmüddətli təhsil və tədqiqatdan sonra o,
öz müəllimləri Şeyx Murtuza Ənsari və Şeyx Məhəmmədhəsən İsfahani Nəcəfinin
razılığı ilə özünü hərtərəfli müctəhid kimi formalaşdırıb göstərə bilmişdir. O, Nəcəf
şəhərindəki elmi mərkəzdə dərs verməklə, müxtəlif elmi mövzularda mühazirələr
oxumuşdur. Müsəlman hüququndan verdiyi dərslər məzmun və əhatəsinə görə çöx
yüksək qiymətləndirilmişdir.
Fazil İrəvani həm də Qafqazın ilk Şeyxülislamlarından biridir. İlk təhsilini
molla məktəbində almış, 20 yaşında Qahirənin “Əl-Əzhər” universitetində ali dini
təhsil almaq üçün göndərilmişdir. Təbrizin 1892-ci ildə vəfat etmiş şeyxülislamı Hacı
Mirzə Mahmud onun yetişməsində xüsusi rol oynamışdır. Təhsilini başa vurduqdan
sonra təxminən 25 il Qahirənin din xadimləri ilə çiyin-çiyinə çalışan bu görkəmli ila-
hiyyatçı İrana qayıtmış, Təbriz və İsfahan şəhərlərinin məscidlərində axundluq
etmişdir. XIX əsrdə yaşamış, islam dini sahəsində məşhur xadim olmuşdur. Dərin en-
siklopedik biliyə və bəlağətli nitq qabiliyyətinə malik olan Fazil İrəvani gənc nəslə
islam dininin incəliklərini öyrətməklə yanaşı, yaradıcılıqla da ciddi məşğul olmuşdur.
Onun qədim Şərq tarixinə, dini fəlsəfəyə, müsəlman dünyasının milli adət-
ənənələrinə aid yazdığı qiymətli məqalələri təkcə İranda deyil, digər Yaxın Şərq
ölkələrində də hörmət və ehtiramla qarşılanmış, müəllifinə böyük nüfuz
qazandırmışdır. Doğma yurdunu özünə əbədi məbədgah sayan, daim öz əzizlərinin
xiffətini çəkən Fazil bir neçə ildən sonra öz ana yurduna qayıdır və İrəvandakı Göy
camenin baş axundu vəzifəsində fəaliyyətə başlayır [62]. Dini elmlərə, Şərq tarixinə
və fəlsəfəsinə mükəmməl bələd olan Fazil İrəvani 1843-cü ildə müctəhid rütbəsi kimi
yüksək elmi dərəcəyə layiq görülür və Qafqaz Müsəlmanları Şiə Ruhani İdarəsi
sədrinin müavini vəzifəsinə irəli çəkilir. 1846-cı ildə isə Qafqaz Müsəlmanları Şiə
Ruhani İdarəsinin sədri və şeyxülislamı seçilir. Qafqaz regionunda yeni dini məktəb
və mədrəsələrin yaradılması, gənc nəslin bütün dinlərə hörmət və ehtiram tərbiyə
edilməsi, milli mənsubiyyətindən və dini etiqadından asılı olmayaraq Qafqazda yaşa-
yan bütün millətləri vahid bir ailənin üzvləri kimi yaşayıb-yaratmağa, dostluq və qar-
daşlığa dəvət etmək sahəsindəki uğurlu fəaliyyəti və xeyirxah əməllər carçısı kimi
tanınması Rusiya və İran dövlətləri tərəfindən yüksək qiymətləndirilir. Onun həmin
dövlətlər tərəfindən orden və medallarla təltif olunması da bu qiymətin bariz
təzahürüdür.
Axund Fazil İrəvani bir sıra qiymətli ədəbi, tarixi və dini əsərlərin də müəl-
lifidir. Həmin əsərlərin bəziləri müxtəlif dillərə tərcümə olunaraq İrəvanda, Təbrizdə,
Sankt-Peterburqda, Berlində, Parisdə nəşr edilib. Görkəmli alimin “Kitabi-Təharət”
(“Paklıq kitabı”) əsəri 1883-cü ildə Təbrizdə çap olunub. Kitab Molla Əhməd
Filologiya məsələləri – №3, 2014
358
Kuzəkünanının tapşırığı ilə tacir Həsən Məhəmməd Mehdi Kuzəkünanı tərəfindən
fars dilində çap edilmişdir. [ Azərbaycan kitabı (bibloqrafiya). I cild 1780-1920-ci
illər, Bakı,1963, səh.17. ]
Tədqiqatçıların fikrincə, onun “Tarixi-İrəvan” adlı əsəri də əlyazma şəklində
olmuşdur. Təəssüf ki, həmin əlyazma tapılmamış, erməni şovinistləri tərəfindən məhv
edilmiş, ya da başqa ad altında Ermənistanın arxivlərində saxlanılır. Fazil İrəvani
gənc yaşlarında “Qızılgül və bülbül” adlı bir povest də yazıb, əlyazması şəklində
saxlanılıb. 1812-ci ildə Sankt-Peterburqda eyni adda iki kitab çap olunmuşdur.
Erməni dilində kitabın adı “Qızılgül və bülbül haqqında əxlaqi roman”, rus dilində
nəşr olunan kitab isə “Qızılgül və bülbül haqqında alleqorik povest” adlanır. Müəllifi
güya saray müşaviri, İrəvanlı Xocens Markar Geqamyandır. 1826-cı ildə “Qızılgül və
bülbül” Parisdə Azərbaycan dilində çap olunub. Çox keçmədən Vayya de Floribal
adlı bir şəxs kitabı fransız dilinə çevirib və 1832-1833-cü illərdə iki dəfə çap etdirib.
Bir qədər sonra isə Jozef Fon Hammer əsəri alman dilinə çevirib. 1892-ci ildə
“Qızılgül və bülbül” alman dilində çap olunaraq, İrəvani Xocens Markar Geqamyanın
“orijinal əsəri” kimi erməni, rus, fransız, alman oxucularına təqdim edilmişdir.
Fransız tədqiqatçısı Vayya de Floribal 1892-ci ildə məsələyə aydınlıq gətirərək
bildirir ki, “Qızılgül və bülbül” türk müəllifi Fazil İrəvaninin əsəridir. Xocens Markar
sadəcə olaraq onu erməni və rus dillərinə tərcümə edəndən sonra “öz əsəri” kimi çap
etdirmiş, dünya oxucularını çaşdırmışdır. Kitabın əsl müəllifi bəlli olduqdan sonra
belə, ermənilər “Qızılgül və bülbül”ü 1950-ci ildə yenə də erməni [106-203]
müəllifinin əsəri kimi Freznada (ABŞ) çap etdirmişlər”. Bunu görən Geqamyan
plagiatlıq edərək əsəri öz adına çıxıb. Sonradan ermənilərin özləri tərəfindən etiraf
edilib ki, “Qızılgül və bülbül” povesti X.M.Geqamyanın yox, Fazil İrəvaninindir.
[136] Əsəri xaricdə yaşayan ermənilərin ləhcəsinə çevirib hissə-hissə “Anahit”
jurnalında çap etdirən erməni Arşad Çobanyan da “Qızılgül və bülbül” povestinin
Fazil İrəvaniyə məxsus olduğunu bildirib. Beləliklə, Markar Geqamyan ifşa olunub.
Fazil İrəvaninin həmin “Qızılgül və bülbül” əsərinin orijinalı Matenadaranda –
M.Maştos adına Qədim Əlyazmalar İnstitutunda saxlanılır. Irəvanda yerləşən bu
institutun Şərq ədəbiyyatı şöbəsində 28 vərəqlik Azərbaycan dilində olan 222 nömrəli
əlyazmanın da üzü Fazil İrəvani tərəfindən köçürülmüş, həmin məcmuədə Azər-
baycan şairlərinin şeirləri və deyişmələri toplanıb. 1871-ci ildə Lənkəranda müəllim
işləyən şair Mirzə İsmayıl Qasir (1805-1900) və məhkəmə katibi və Sadıq bəy
Mehmandarov ağır ehtiyac içində yaşayan əhaliyə şəhərin Forştat hissəsində
məskunlaşmış rusların və almanların əkdikləri kartofdan yemələrini məsləhət gör-
düklərinə görə ruhanilər onların hər ikisinin Lənkərandan qovulması barədə qərar
çıxarırlar. Başqa əcnəbi millətlərin becərdiyi kartofu murdar adlandıran savadsız
ruhanilər şair Qasiri və hüquqşünas Sadıq bəyi kafir adlandırır və kartofdan istifadəni
camaata qadağan edirlər. Qasir və Sadıq bəy bu barədə məktubla Qafqaz şeyxülislamı
Fazil İrəvaniyə müraciət edirlər. O, Lənkəran ruhanilərinin düzgün olmayan qərarını
ləğv etməklə, hər iki açıqfikirli ziyalının məktubu ilə əlaqədər onların müdafiəsi möv-
qeyində dayanır.
Şeyxülislam 1872-ci ilin dekabrında tutduğu vəzifədən istefa verir və İrəvan
şəhərinə köçür. İrəvanda olan məşhur “Şeyxülislam məhəlləsi” erməni-Azərbaycan
münaqişəsi başlayanadək o böyük şəxsiyyətin – Fazil İrəvaninin adını daşıyırdı.
Filologiya məsələləri – №3, 2014
359
Axund Fazil İrəvaninin ən böyük xidmətlərindən biri də onun çoxlu tələbə
yetişdirməsidir. O dövrdə Təbrizin şeyxülislamı, tanınmış alim Hacı Mirzə
Məhəmməd (M.Tərbiyyət, “Danışməndani Azərbaycan”. V -1987, səh.95),
həmçinin bütün Qafqazda və İranda məşhur olan alim və tarixçi Mühəqqiq İrəvani
də Fazil İrəvaninin yetirmələrindəndir.
İrəvani Fazil çətin hadisələrin ətraflı izah edilməsi sahəsində daha çox
tanınırdı.
Fazil İrəvaninin dini nə dərəcədə tədris etməsinə misal onu göstərmək olar ki,
Təbriz şəhərinin dörd yüz səksən il ərzində ardıcıl şeyxülislamı olan nəslin axırıncı
şeyxülislamının təhsil alması ona ümid edilmişdir.
Fazil İrəvaninin həyatı, yaradıcılığı barədə hələ sağlığında yazan biblioqraflar
onun əqlli, bilikli, elmləri bilən adamların istinad mənbəyi olduğunu qeyd etmişlər.
Onun intellektual, rəvayətlər, hekayətlər və povestlər yazan, elmi biliklər üzrə
peşəkar və məlumatlı, görkəmli alim olduğunu heç kim inkar etməmişdir. Onun
müasirləri onun yüksək insani keyfiyyətlərini səciyyələndirərək deyirmişlər: “Nə
qədər ki, Ayətullah Fazil İrəvani sağdır, mənə fitva vermək üçün yaxınlaşmayın,
onun qarşısında öz fikrimizi demək bizə yaraşmaz” (Şeyx Məhəmmədhəsən
Mamaqani, 1822-1905). F.İrəvani ömrü boyu islam maarifçiliyinin yayılmasına
çalışmış, son qəpik-quruşunu təhsil alan tələbələrə xərcləməyi özünə böyük şərəf
saymışdır [62].
Görkəmli ədib, alim və ictimai xadim Fazil İrəvani 1888-ci ilin noyabrında
Nəcəf şəhərində vəfat etmiş və orada da dəfn olunmuşdur. Təəssüf doğuran odur ki,
indiyədək Azərbaycan tarixindən və ədəbiyyatından bəhs edən kitablarda bu
görkəmli şəxsiyyətin adına yalnız epizodik hal kimi rast gəlinir” [180].
Ədəbiyyat:
1. İrəvan xanlığı.AMEA, A.A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutu, BakıA,
2009,Azərbaycan, səh.,203.
2. Mahmudov Malik.VII-XI əsr ərəb dili, Azərbaycan alimləri, Bakı, Azərbaycan
EA-nın nəşri, 1983, səh.,181-191.
3. E.A.Mehrəliyev, “İrəvanilər”,, Çaşıoğlu, Bakı, 2000, səh., 3-10.
4. M.Tərbiyət. “Danışməndani Azərbaycan”. Bakı, ADU-nun nəşri, V 1987, səh.,
4,35, 77,95,110,189,345,230.
5. Ek- Shia.Open. Az.
6. İsrafil Məmmədov, İrəvan dəftəri,Bakı, “Adiloğlu” , 2008, səh., 21.
7. Gülməmməd Məmmədov, “Vedibasar” qəzeti, 1-15 avqust, 2008, N 16.
Azəraycan kitabı(bibloqrafiya), I cild, 1780-1920-ci illər, Bakı, 1963, səh.,17.
Filologiya məsələləri – №3, 2014
360
Зияддин Магеррамов
Аятоллахуд-узма Молла Мухаммед Ибн Мухаммед Багир
Резюме
В статье представлены определенные сведения о жизни и деятельности
одной из выдающихся личностей Азербайджана XIX века- Аятоллахуд-узма
Молла Мухаммед Ибн Мухаммед Багир, известн под псевдонимом «Фазилъ
Иревани», который имел особые заслуги в формировании и развитии ХIX века
«Иреваниской литературной среды».
Ziyaddin Maharramov
Ayatollakhul-uzma Molla Muhammed ibn Muhammed Bagir known as “Fazil
Iravani”
Summary
Iravan was considered a Moslem city. It was the city of Moslem scientists.
One of these scientists was Fazil Iravani. The article is devoted to some information
about Fazil Irıvani’s biography and his works which were published from Armenian
authors’ behalf. He is famous for his works such as “Tarixi İrəvan” (The History of
Iravan), “Qızılgül və bülbül” (Rose and nightingale”. The article touches upon the
works which were published from Armenian authors’ behalf.
Rəyçi: Professor Akif Bayramov
Filologiya məsələləri – №3, 2014
361
H.BAĞIROVA
Azərbaycan Müəllimlər İnstitutu
elay.salmanlı@gmail.com
ZAHİD XƏLİLİN UŞAQ ƏSƏRLƏRİNIN İDEYA-BƏDİİ
XÜSUSİYYƏTLƏRİ
Açar sözlər: şair, şeir, mövzu, vətən, təbiət, uşaq, dil, ədəbiyyat, rlassik, müasir
Ключевые слова: поэт, стихотворение, родина, природа, ребенок, язык,
литература,классический, современный
Keywords: poet, poem, homeland, nature, child, language, literature, classical,
modern
Müasir Azərbaycan uşaq ədəbiyyatında özünəməxsus yeri olan tanınmış şair
Zahid Xəlil gənc nəslə ünvanlanmış bir sıra dəyərli lirik , süjetli şeirlər, hekayələr,
povestlər müəllifidir. Şifahi xalq ədəbiyyatına, klassik və müasir Azərbaycan
ədəbiyyatına, eləcə də dünya uşaq ədəbiyyatına dərindən bələd olan Z.Xəlil öz
yaradıcılığında folklor və klassik ədəbiyyat motivlərinə ardıcıl müraciət etmiş,
uşaqların həvəslə mütaliə etdiyi dərin məzmunlu, yüksə sənətkarlıq nümunəsi olan
şeirlər, poemalar, mənzum nağıllar, hekayə və povestlərlər yazmışdır.
Vaxtilə görkəmli sənətkarımız S.Vurğun uşaq ədəbiyyatına böyük tələblər
mövqeyindən yanaşır, bu ədəbiyyatla bağlı məsələlərin heç də sadə və asan
olmadığını dönə-dönə nəzərə çatdırırdı. Şairin aşağıdakı fikirləri onun uşaq
psixologiyasına, uşaq dünyasına dərindən bələd olduğunu, oxucuya humanizm
mövqeyindən yanaşdığını sübut edir: «Uşaq insandır! Onun sadə görünən oynaq,
daim xoşbəxt və azad təbiətində böyük insanların bütün xassələri mövcuddur.
Düşünmək, duymaq, sevmək, küsüb-incimək, ağlamaq, gülmək, qəzəblən-
mək, xatırlamaq, xəyala dalmaq, ümid və arzulara bağlanmaq, yaxşılıq, hörmət,
bütün insan xassələri uşaqlıq aləmində mövcuddur.
Demək istəyirəm ki, biz uşaqla danışdığımız zaman – insanla danşdığımızı,
uşaq üçün yazdığımız zaman – insan üçün yazdığımızı unutmamalıyıq.»(s.36)
Z.Xəlilin şeir yaradıcılığı müasir mərhələdə bu tələblərə cavab verməsi, poe-
tik ənənələri davam və inkişaf etdirməsi ilə seçilir. Onun yaradıcılığı mövzu, məz-
mun, janr, dil, üslub baxımından çoxşaxəli, rəngarəngdir.
Sənətkarın poeziyasında vətənə məhəbbət duyğularının tərənnümü, didaktik
düşüncələrin bədii əksi başlıca yer tutur. Şairin şeirlərində uşaqlara əməksevərlik,
təbiətə məhəbbət,elmə, biliyə həvəs oyadılması, onların idraki bacarıqlarının
inkişafı da ön plana çəkilir.
Şairin əsərlərinin başlıca qəhrəmanı müasirimiz olan uşaqdır. Onun mənəvi
aləmi, hiss və duyğuları, davranışı şairin əsərlərində poetik əksini tapır. Uşaqları
elmə, biliyə, milli mənəvi dəyərlərə sadiqliyə səsləyən şeirlərində ədib gənc nəslin
əxlaqi keyfiyyətlərə yiyələnməsi niyyətini ön plana çəkir.
Ədibin satirik şeirlərində əsas tənqid hədəfləri zahiri gözəlliyə aludə olanlar,
nadanlıq və cəhalət, əqidəsizlik, öz nöqsanını görə bilməmək, kobudluq və s.
mənəviyyata zidd olan hallardır. «Yаlаnçı İmrаn» şеirinə diqqət еdək:
Filologiya məsələləri – №3, 2014
362
Qаbın аğzını аçdı,
Mürəbbəni yеdi о,
Аmmа gəlib yаvаşcа
Аnаsınа dеdi о,
Quyruğunu bulаdı,
Pişik gəlib yаlаdı,
Аnаsı bахdı оnа
İnаnmаdı sözünə
Mürəbbənin şirəsi
Bulаşmışdı üzünə.
Təbiət şairin uşaq əsərlərində müraciət etdiyi başlıca mövzulardandır.
Z.Xəlilin təbiət şeirləri sadəcə təbiətin gözəlliklərinin təsviri deyil. Bu əsərlər kiçik
yaşlı oxucularda təbiətə məhəbbət hissi ilə yanaşı, təbiətdə mövcud olan quşları,
heyvanları, bitkiləri qorumaq, onların qayğısına qalmaq arzusu oyadır. Bu əsərləri
oxuyan uşaqlarda təbiəti müşahidə etmək, öz müşahidələrinin nəticələrini ifadə
etmək arzusu baş qaldırır. Təbiət şeirləri uşaqları mənəvi baxımdan zənginləşdirir,
gözəllik duyğusunu inkişaf etdirir.
Məlumdur ki, bir çox gənc oxucular nəsr əsərlərində təbiət təsvirlərini
oxumağı sevmir, mütaliə zamanı qarşılaşdıqları belə səhnələrin üstündən ötüb
keçirlər. Oxucuların təbiət təsvrlərinə laqeydliyinin qarşısını almaq üçün peyzaj
lirikası, təbiət mənzərələrinin təsvir edildiyi şeirlərin mütaliəsini təşkil etmək
faydalıdır. Bu baxımdan Z.Xəlilin təbiət şeirləri nümunə ola bilər. Azərbaycanın
zəngin təbiəti şairin bu mövzuda şeirlərində bütün əlvanlığı, rəngarəngliyi, çalarları
ilə əks olunmuşdur.
Şairin yazın gəlişini təsvir edən aşağıdakı misraları bədii təsvirin orijinallığı,
uşaq ruhuna, psixologiyasına uyğunluğu ilə diqqəti cəlb edir:
Bizim bağçamıza bir çəmən düşüb,
Sürüşüb, baharın çiynindən düşüb.
Gündüzlər o qədər quzu var orda,
Xırpaxırp otlayır quzular orda.
Səhər otlar üstdə şehdən inci var,
Şehlər quzuların gözütək parlar.
Düzü, başdan-başa tərifdir çəmən,
Quzu tükü kimi zərifdir çəmən.
Ədibin «Qaranquş», «Şanapipik», «Qartallar», «Durnalar», «Ağacdələn»,
«Sərçələrin nəğməsi» və s təbiət şeirlərində quşların həyat tərzi, əlamətləri,
özlərinəməxsus xüsusiyyətləri, səciyyəvi hərəkətləri haqqında məlumat verilir.
«Qaranquş» şeirində bu quşun özünəməxsus əlamətləri uşaq təfəkkürünə uyğun
bədii dillə təqdim olunur:
Rəngi qara, döşü ağ,
Ay quyruğu haça quş.
Sən göylərdə uçanda,
Filologiya məsələləri – №3, 2014
363
Balaca təyyarəyə
Oxşayırsan, qaranquş!
Göründüyü kimi, şair uşaq poeziyası üçün ənənəvi olan bir mövzuya yeni mü-
nasibəti obrazlı bir dillə ifadə edə bilmişdir. Beləliklə, şair oxucunu quşlara qayğı-
keş münasibət barədə düşünməyə sövq edir. Əsərdə quşları sevmək, onları qorumaq
barədə gurultulu sözlər, ifadələr yoxdur. Lakin təsvir edilən hadisə ibrətamiz olduğu
üçün balaca oxucunun hiss və duyğularına təsir edir, onu düşündürür, təbiətə mü-
nasibətdə öz mənəvi mövqeyini müəyyənləşdirməyə vadar edir.
.“Nərə çəkdi dalğalar», «Tayalar», «Yay», “Şəffaf cığır”, «Durnalar», «Də-
nizə axşam düşür», «Qar», «Sərçələrin nəğməsi» şeirləri də təbiət mövzusuna həsr
olunmuşdur. Bu əsərlərdə təbiət təsvirləri bilavasitə uşaqla, onun hiss və duyğuları
ilə əlaqədə verilir.
Məlumdur ki, Azərbaycan uşaq ədəbiyyatının qaynaqlarından biri də folklor-
dur. «Azərbaycan folkloru elə zəngin mənəvi sərvətdir ki, burada epik dastanlarla,
dərin fəlsəfi mündəricəli poeziya nümunələri, janrından asılı olmayaraq bu folkloru
bir küll halında səciyyələndirən böyük bəşəri–ictimai problematika vüsəti, əsrlərin
süzgəcindən keçib gəlmiş əsl xalq müdrikliyi ilə bərabər, yalnız uşaqlar üçün
nəzərdə tutulmuş həm janr, həm də estetik çalarlar baxımından son dərəcə müxtəlif,
rəngarəng nümunələr də çoxdur: bir tərəfdən sırf uşaq nağılları, biri tərəfdən
tapmacalar, bir tərəfdən yanıltmaclar, o biri tərəfədən uşaq nəğmələri, bir tərəfədən
saysız uşaq oyunlarının yüksək bədii səviyyəli poetik tekstləri, o biri tərəfdən dəcəl,
şən, fərəhli uşaq şeirləri…»( 1, s.43-44)
Z.Xəlilin uşaq əsərləri folklorla sıx bağlıdır. Belə ki, ədibin bir çox uşaq
əsərlərində bilavasitə şifahi xalq ədəbiyyatına müraciət edilir, folklor mövzuları və
janrlarından yaradıcılıqla istifadə olunur. Həmin əsərlərdə folklora xas olan
xüsusiyyətlər – dilin aydınlığı, axıcılığı, şirinliyi, xeyirxahlıq, düzlük, mübarizlik,
əməsevərlik, qəhrəmanlıq kimi mənəvi keyfiyyətlərin xalq deyim tərzində ifadəsi
diqqəti cəlb edir. Bu da öz növbəsində uşağın təfəkkürünün, təxəyyülünün inkişa-
fına gətirib çıxarır, uşaq ədəbiyyatının üslubi imkanlarını genişləndirir.
Z.Xəlilin yaradıcılığında da folklorun yanıltmac janrından yaradıcılıqla bəhrə-
lənmək meyilləri diqqəti cəlb edir. Bu yanıltmacların öz orijinallığı ilə diqqəti uşaq-
ların orfoepik qaydalara yiyələnməsi, nitq inkişafı baxımından böyük əhəmiyyəti
vardır.
«Tutu», «Aşır», «At» şeir-yanıltmacları uşaqların dil qüsurlarının aradan qal-
dırılması, çətin tələffüz olunan ifadələrin səslənmə formasının öyrənilməsində çox
əhəmiyyətlidir:
Dostları ilə paylaş: |