Mövzu №1 Nitq inkişafının əsas vəzifələri. Plan: İnsanın həyatında nitqin rolu

Mövzu 10.Nitq nəfəsalmanın inkişafı və səs üzərində iş nitq səslərinin 
düzgün tələfüzünün formalaşması. 
Plan: 
1 .Səs tələffüzünün formalaşması mərhələləri. 
2.Hər səsin tələffüz prosesində artikuliyasiya orqanlarının içi və tərbiyəçinin 
rolu. 
3.Savad təliminə hazırlıq üçün fonematik çalışmalardan istifadə. 
4.Loqoped və defektoloqların rolu. 
Ciyərlədən gəlib boğazdan,xirtdəkdən,ağız və ya burun boşluğundan xaricə 
çıxan hava axını səslənən nitqin əmələ gəlməsi üçün mənbə hesab 
olunur.Danışıqla əlaqədar olmadan adi (qeyri nitqin,yaxud fızyoloji )nəfəs alma 
və nəfəs vermə uzunluğuna görə təxminən eyni olmaqla burun vastəsi ilə yerinə 
yetirir bir-birini ritmik şəkildə izləyir nitq nəfəs alma ağız və ya burun vastəsi 
ilə yerinə yetirilir bu prosesdə nəfəs alma sürətlə,nəfəs verm isə yavaş-yavaş 
qənaətlə başverir adi nəfəs alma prosesində təcili nəfəs vermə sonra fasilə ilə 
növbələşirsə nitq nəfəsalmanın ən yaxşı növü diafraqmal aşağı qabırğa nəfəs 
almasıdır(nəfəs alma diafraqmal aşağı düşür və aşağı qabırğa yana dartılır,bu 
vaxt çiyin qalxır) 
Danışarkən normən səs yaradıcılığı,nitqin müvafiq yeknəsəqliyinin ,dəqiq 
fasilənin gözlənməsi,nitqin axıcı və ifadəli olması nəfəs almanın nə qədər 
düzgün təşkilindən aslıdır.Adətən məktəbəqədər yaşlı uşaqlar damşarkdüzgün 
nəfəsala bilmir,nəfəs ala-ala danışır,hava ehtiyatını tam yerləşdirmirlər.Bu isə 
tələfüzə mənfi təsir göstərir səslərin tərif olunması, “udlması”,tələskənlklə 
nəticələnir.Belə hallar uşaqların nitqinə yaşlıların laqeyidliyi ilə izzah 
olunmalıdır.Müxtəlif ürək-damar xəstəlikləri,udlaq badamcığımn 
işləməməsi,ümumi zəyiflik və s.nəfəs almanın pozulmasına səbəb olur.normal 
nəfəs alma qabliyyətinə yiyələnmiş uşaqlar aşağıdan danışır,üzün ifadələri 
tələffüz edərkən çətinlik edirlər.Nəfəs verərkən havadan səmərəli istifadə 
edilməsi nitqin axıcılığını pozulması,ifadənin ortasında nəfəs alma ehtiyatının 
meydaa çıxması ilə nəticələnir.Adətən belə uşaqlar sözü axıra dək deyə 

---

bilmir,pıçıltı ilə tələfüz edirlər bəzən onlar nəfəs alarkən danışmalı 
olurlar.Qısaldılmış nəfəs alma isə məntiqi fasiləsiz qeyriclar dəqiq nitqə gətirib 
çıxarır. 
Nitq nəfəsalmanı təkminləşdirmək üçün sabun köpüyü,sar; qabdakı 
suyu,stolun üstünə qoyulmuş karandaşı üfürməyi,5-6 sözü,fasiləsiz 
deməyi,yanıltma əzbərləməyi və.s tələb etmək lazımdır. 
Tərbiyəçini aşağıdakılara əməl etməlidir. 
1)uşaqlara düzgün nəfəs almanı öyrətmək (çiyinləri qaldırmadan səsiz nəfəs 
almanıinkişaf etdirmək bir nəfəs vermə ilə kiçik qurupda iki üç,orta qurupda 3-5 
sözün tələfüzünə nail olmaq duruş vəziyyətinin düzgünlüyünü təmin 
etmək.və.s) 
2)Sərbəst ,səlist,uzadılmış nəfəs verməni təmin etmək. 
3)Tərbiyyəçini nitqini yamsılamaqla ondan düzgün səmərəli itifadə etməyi 
öyrətmək. 
Səs sistemində iş-Biz səs aparatımızın vastəsi ilə müxtəlif yüksəklikdə 
müxtəlif gücdə və tembrdə səs çıxarırıq.İnsan səsini müyəyən edən xarakter 
cəhətlərdən biri budur. 
Səsin yüksəkliyi dedikdə səs tonunun qalxmasıı və aşağı düşməsi nəzərdə 
tutulur.Səsin yüksəkliyi dedikdə bir saniyədə rəqslənmənin tezliyi nəzərdə 
tutlur.Danışıq prosesində gah yüksək səsdən aşğı səsə gah da aşağısəsdən 
yüksək səsə keşmək baş verir .Nitq səslərinin gah ucadan gah normal gah da 
zəyif tələfüz olunması onun gücünü göstərir.Səsin gücü rəqslənmənin 
genişlənməsindən başqa sözlə səs dalğasının qalxıb düşmə nöqtələri arasındakı 
məsafədən aslı olur.danışarkən səsin cingiltili tutqun,titrək ,kar və.s kimi xüsusi 
keyfiyyəti və hər birinin özünə məxsus boyaları olur.Bu səsin tenbr adlamr.Eyni 
yüksəklikdə olan səslər tembra görə fərqlənir.müxtəlif adamların səsləridə 
tembra görə fərqləndirilir. 
Ciyərlərimizdən gələn havanın səs tellərini titrətməsi nəticəsində itq səsi baş 
verir.Səsin keyfiyyəti nəfəs alma səs və artikuliyasiya orqanlarını birgə 
fəaliyyətindən aslıdır.Ona görə də həmin orqanların sağlamlığı qeydinə qalmaq 
lazımdır. 
Həkimlərin statistikası göstərir ki adətən uşaqların nəfəs yolları udlaq 
badamcığı xəstələndikdə,yayda tərli tərli soyuq içdikdə,qışda 
burun,udlaq,yuxarı nəfəs yollarını soyuğa verdikdə müalicədən sonra rejmi 
gözləmədikdə zökəm olduqda səsi pozulur.Bir çox hallarda uşaqlar səsdən 
düzgün istifadə edə bilmirlər.Səs tellərinin həddən artıq gergin vəziyyətdə 
saxlanması (qışda bayırda qışqıra- qışqıra danışmaq,körpənin və ya yaşlının 
yamsılanması və ya yaşlı adamın nitqinin yamsılanması və.s) səsin pozulması 
ilə nəticələnir bəzi hallarda səsin pozulması uşağı şəxsiyyəti,onun fərdi 
xüsusiyyətləri ilə bağlı olur.həddən artıq utanqac uşaq həmişə alşaqdan hətta 
pıçıltı ilə xarici qıcıqlardan tez təsirlərə yaxud həmişə ucadan danışanlarla səs 

---

küylə əhatə olunmuş uşaq isə gərgin səslə danışır.uşağın əsəb sisteminin və 
eşitmə qabliyyətini qorumaq lazımdır.Qurup otağında daim səs küy olmasın 
tikinti materialı ilə evci tikərkən taqqıltı çox ucadan danışıq.qışqırıq,musiqi 
alətlərinin,radio qəbul edici və televizorun səsi və.s icazə verilməməlidir.Güclü 
səs uşağın möhkəmləndirilməmiş əsəb sisteminə mənfi təsir göstəerir .Beləki 
güclü səs olanda uşaqda qüvvətli qıcıqlnma baş verir.o yorulur qulaq həssaslığın 
itirir və uşağın eşitməsinin kəskinliyi azalır. 
Uşaq baxçası öz təbiəti etibarı ilə səs küylü yer olduğundan uşaqlara necə 
danışmaq necə müraciət etmək nümunəsi verilməli.onların özlərinin bu işə 
şüurlu münasibəti təmir edilməlidir. 
Bütün bunlarla əlaqədar tərbiyyəçir oyun prosesində xüsusi məsələlədə səsin 
əsas səs keyfıyətlərini inkişaf etdirməli 
Uşaqlara xüsusi gərginlik olmadan danışmağı şəraitdən aslı olaraq müvafiq 
səsdən istifadə etməyi öyrənməlidir.