Mövzu №1 Nitq inkişafının əsas vəzifələri. Plan: İnsanın həyatında nitqin rolu

Mövzu 11.Diksiya orfoepiya və nitq sürətiüzərində iş. 
 
Plan: 
1.Diksiya üzərində iş. 
2.Orfoepiya üzərində iş. 
3.Tam və yarımçıq üslub. 
4.Nitqin sürəti üzərində iş. 
Səs tələffüzünün formalaşması yaxşı diksiyaya yiyələnmə ilə 
əlaqədardır.Diksiyanın nitqin ən mühüm keyfiyyətlərindən biri olduğunu nəzər 
alan K.S.Stanislaviski obrazlı şəkildə demişdir: “Saitlər çay Samitlər çaynikdir 
onlarsız bizim içdiyimiz isə bataqlıqdır”.Məktəbəqədər yaşlı uşaqlarda tez- tez 
aydm aydın olmayan nitq müşahidə edilir.Bəzi sözün axn eşidilir hətta başa 
düşülür.Bu dadaqlar və dilin ləng,qeyri –enerjili hərəkətinin alt çənənin çevik 
olması nəticəsində baş verir.Deməli artikuliyasiya aparatı orqanların işinin 
inkişafinda təkminləşməsində hər bir səsin ayrılıqda,həmçinin söz,ifadə 
daxilində dəqiq olmasını,diksiyanın formalaşmasını təmin edir.Yaxşı diksiya 
nitqi eşitmənin inkişafından,diqqətin davamlılığından və uşağın öz səsini ifadə 
etmə bacarığından da aslıdır. 
Sözlərin düzgün tələffüzü ilk növbədə saitlərin düzgün tələffüzündən,sonra isə 
samitlərin düzgün tələfiizü prosesində aparatın fəaliyyətinin dəqiq kordinlə 
edilməsinin enerjili tonsundan aslıdır.Saitlərin tələffüzü prosesində onların uzun 

---

və qısa olması nəzərə almmahdır.Abil,tar,qatıq,sözlərində a səsi sırasına görə 
getdikcə qısa tələfüz olunur. Saitlərin tələfüzü yanaşı gələn samitlərin 
tələffüzündə də güclü təsir göstərir .Məktəbəqədər yaşda uşaqların səsləri söz və 
ifadələri aydm,dəqiq tələfüz etmələrinə fikir vermək lazımdır.Hər şeydən əvvəl 
tərbiyyəçi məktəqədər yaşlı uşaqlara qramatik cəhətdən düzgün,yaxşı diksiyalı 
nitq təqdim etməlidir.Uşaq yamsılama yolu ilə tədricən normal diksiyaya 
yiyələnə bilər lakin yalnız buna istinad etmək də səhv olardı.Tərbiyyəçi ağızla 
çox dəqiq hərəkətləri yerinə yetirilməsi üzrə məşqlər (ta-ta-ta-ta),(du-du-dudu), 
(ham-ham-ham-ham),(bi-bi-bi-bi) və.s didaktik oyunlar keçirilməlidir.Böyük 
quruplarda yanıltmacalar,şeirlərin öyrənilməsi və ucadan oxunması(əvvəl yaxşı 
yaddaşı olanlar,sonra xorla,nəhayyət diksiyası nöqsanlı olan uşaqlar 
tərəfmdən)üzrə iş faydalıdır.Diksiya üzrə məşğələlər xor və fərdi tələfüz 
şəkilində keçirilə bilər.Onlar növbələşdirmək də olar.Beləki hər bir çalışmanın 
əvvəlcə xor sonra bir uşaq və ya əksinə əvvəlcə bir uşaq xor tələfüz edə 
bilər.Diksiya çalışmaları digər növ çalışmalarla birləşdikdə yaxşı növ nəticə 
verir:Məsələn səsin gücünə aid çalışma prosesinə ucadan sakit coşğun,gur və 
aşağı səslə danışmaq(səs çıxarmadan tələfüz etmək olar) Orfoepiya üzərində iş
şifahi nitqin əsl ünsiyyət vastəsi rolunu oynaması üçün həmin dildə danışan 
adamların vahid normaları gözləmələri zəruridir.Tərbiyyəçi Azərbaycan dilinin 
tələffüz qaydalarını öyrənməklə öz nitqinin tələffüz mədəniyyətini 
yüksəltməli,danışarkən həmin qaydalara əməl etməlidir.Bunun üçün 
tərbiyyəçinin elmi-metodik məşğələlərdən mümtəzəm istifadə etməsi vacibdir. 
Məlumdur ki dilin səs,fonetik və fonoloji vastələrindən rabitəli nitqə eyni 
vaxta istifadə olunur.Uşağın nit səslərinin nccə tələlüz etməsindən aslı olaraq 
rabitəli nitqin üslubu onun emosional rəngi yaranır. 
L.B.Şerba ədəbi nitqədə mövcud olan iki əsas üsluba diqqət vermişdir.: 
Tam üslub-Buna kitab üslubu da deyilir.Mühazirəçilər,qurultay konfrans və 
digər iclaslarda çıxış dənlər radio televizya verlişlərini aparan 
diktorlar,müəllimlər,həmçinin dərsdə cavab verən şagirdlər bu üslubdan istifadə 
edirlər.Bir sözlə nitqinin başqaları tərəfində yaxşı başa düşülməsini dinləyicinin 
işinin asanlaşdırılmasını istəyən hər hansı şəxs üçündür.aydın dəqiq diksiya belə 
nitq üçün xarakterikdir.Belə üslubda bir səs eneıjini böyük səylə tələfüz 
olunur,orta sürət gözlənilir.Binanın böyüklüyünə görə səsin kiçik tembr 
dəyişir.tam üslub nitqdə şəxsi ləyaqətin gözlənilməsi nəzakətsizlik və 
dinləyicilərə dəri hörmət hissinin ifadə olunmasını ifadə edir. 
Yarımçıq üslub bu adi danışıq üslubu da adlanır.Adi danışıq üslubundan 
məişətdə ünsiyyət saxlamaq üçün istifadə olunur.Bu üslubda səslərin bir qədər 
əzgin tələfüzünə söz və ifadələrin ləng pıçıltı ilə yaxud yüksək emosionla 
tələfüzün hər cür çalarlığına yol verilə bilər nitq mədəniyyətinə yiyələnmiş hər 

---

cür çalarlığına yol verilə bilər.Nitq mədəniyyətinə yiyələnmiş hər kəs xüsusi 
hazırlıq görmədən şəraitdən aslı olaraq hər iki üslubdan istifadə edəbilər.adətən 
uşaq nağıl edərkən danışığın məzmunu haqqında düşünür,sözlərin səslənməsinə 
isə fikir vermir.Bu prosesdə tərbiyyəçi yalnız tək -tək hallarda ən kobud 
səhvlərə düzəliş verə bilir.Tədricən uşaqda yanlış tələfüz möhkəmlənir və onun 
islahı çətinlik törədir.Ona görə tərbiyyəçi uşaqlara düzgün tələffüz nümunəsi 
verməli onları əhatə edən mühitdə yaşlıların nitqinin orfoepik düzgünlüyü 
qaayğısına qalmalıdır. 
“Uşağın ətrafındakıların bütün tələfüz xüsusiyyətlərini son dərəcə incəliklə 
tutması və mənimsəməsi üçün ona “zialı”mühütün təqdim olunması zəruridir ki 
ətrafında düzgün ədəbi nitq eşidilsin.Deffektsiz nitq əsaslı çətinlik olmadan 
ədəbi tələfüzün tam mənimsənilməsini təmin edir.Həmişə ədəbi dilin səsləndiyi 
ailədə uşaqlar əlverişli şəraitə düşürlər.Ona görə də körpələr evindən başlayaraq 
uşaq müəssələrinin hamısında uşaqlarla işləyən bütün şəxslər nümunəvi ədəbi 
dilə yiyələnməlidirlər.Onlar bəzihallarda ailənin göstərdiyi təsirin tərəfini 
saxlamalı onu müdafiə etməli digər hallarda isə ədəbi tələffüz ötürücüsü rolu 
oynamalıdır.Tərbiyyəçi ədəbi tələfiiz normalarından düzgün istifadə üzərində 
ciddi nəzarət etməlidir.Belə nəzarət kiçik quruplarda daha zəruridir.kiçik 
quruplarda aşağı sürətli oxudan xorla keçirilən oyunlardan istifadə etmək 
“mağaza”, „„bu nədir”kimi didaktik oyunlar keçirmək məsIəhətdir.Bu zaman 
uşaqlara tanış olan oyunlardan istifadə etməlidir.Sonralar mən nə 
dedim?”oyununun keçirilməsi yarımşıq cümlələrin tamamlanması üzrə iş 
aparılmalıdır. 
Nitqin sürətlənməsi üzərində iş nitqin normal vaxtda icra olunması nitq 
mədəniyyətinin mühüm şərtidir .Adətən kiçik yaşlıların əksəriyyəti sürətlə 
danışırlar.Onların danışığındakı tələskənlik tələffüzü pisləşdirir,bəzən səslərin 
,hecaların, hətta və s. 
Səslərin düşməsinə səbəb olur.Nəticədə nitqin səsliliyi və dəqiqliyi 
pozulur.Yalnız orta nitq sürətində nitq səslərinin dəqiq, aydın tələffüz 
olduğundan tərbiyəçi uşaqları alışdırmalıdır.Bu məqsədlə o tələsik 
danışmamağa”mən başa düşmədim sənə nə lazımdır?Yavaş -yavaş de 
görüm”deyə müraciət edə bilir.Ola bilər tələb etsin uşaqdan özünün nitqin 
müşahidə etməsini tələb etsin .‟‟Gəl birlikdə kuklaya birlikdə, layla çalaq “ və s. 
Xorlu hərəkətli oyunların nitq hərəki mübarizələrin ( heyvan, həşərat ,quş başqa 
əşya şəkillərinə baxıb onlara müvafiq müxtəlif yüksəklikdə və sürətdə
çıxarmaq təbiət hadisələrini yamsılamaq və s.) keçirilməsi də bu baxımdan çox 
faydalıdır.Səslənən nitqin ən mühüm keyfiyyəti onun ifadəliliyidir. 
H K .Krupskaya yaşlı adamların tez -tez aiditoriya qarşısında çıxış etmələrini 
nəzərə alaraq uşaqlarda bu keyfiyyətin təbliğ edilməsinə yüksək qiymət 
verirdi.O qeyd edir ki, uşaqların nitqinin təbii ifadəliliyi qarşısınım almaq ona 

---

təsir etmək olmaz .Əksinə onu inkişaf etdirmək lazımdır.O zaman nitq tam 
ifadəli olar .Gözləri alovlanan fikri və jestləri əks olunan natiqlərə rast gəlmək 
mümkündür .Bu zaman uşaqlar , oyununməzmununa görə öz hərəkətlərini və 
mahnının səslərini tənzim edirlər.