Mövzu №1 Nitq inkişafının əsas vəzifələri. Plan: İnsanın həyatında nitqin rolu

Mövzu 13. Lüğət işinin mahiyyəti və vəzifələri 
Plan: 
1.Lüğət işi nitq inkişafının mühum sahəsidir. 
2.Lüğətin möhkəmləndirilməsi və dəqiqləşdirilməsi. 
3.Lüğətin fəallışdırılması. 
4.Nitqin təmizliyi uğrunda mübarizə. 
5.Söz dilin əsas leksik vahididir. 
Lüğət işi nitq inkişafının mühum şərtlərindən biri olub ,rabitəli nitqin inkişafı 

---

üçün zəruri mərhələdir.Uşaq bağçasında lüğət işi uşaqların fəal lüğətini onlara 
tanış olmayan və çətin sözlər hesabına planlı şəkildə genişləndirilməyi nəzərdə 
tutur.Söz nitqin başlıca vahididir. 
Məktəbəqədər yaşlı uşaqların lüğət ehtiyyatının zənginləşdirilməsi ətraf aləmlə 
tanışlığa,ətraf aləmlə düzgün münasibətin tərbiyə edilməsi ilə eyni vaxtda 
gedir.Uşağın həyatının hər bir anında: gəzinti,oyun,əyləncə,əmək,yemək və s. 
prosesində onun idrak fəaliyyətini və lüğətini inkişaf etdirmək üçün geniş 
imkanlar açılır.Bu zaman o müxtəlif əşya və hadisələrlə qarşılaşır,onların adını 
,nədən əmələ gəldiyini,nəyə lazım olduğunu,əlamət ,keyfiyyət və xassələrini 
öyrənməyə çalışır.Ətraf aləmlə tanışlıq yalnız əşya və hadisələr haqqında 
təsəvvürün yaradılması ilə məhdudlaşarsa,nitq inkişafı baxımından az 
əhəmiyyətli olar.Uşaq hər bir əşya və ya hadisəni ,onların əsas əlamətlərini 
adlandırmağı,öyrəndiyi hər bir sözün arxasında duran əşya və ya hadisəni 
görrməyi bacarmalıdır.Söz həmişə uşağın qavradığı varlığı müşayiət etməlidir. 
Uşaqda söz ehtiyatı onun təsəvvürlərini ehtiyatına müvafiq olmalıdır.Kifayət 
qədər təsəvvür olub onları ifadə etməyə söz olmadıqda uşağın nitqi kasıb 
olacaq və öz fikrini şəkillərin ,jestlərin ,mimikaların köməyi ilə başa salmağa 
çalışacaqdır.Əksinə,uşaq maddi əsası olmayan canlı təsəvvürə əsaslanmayan 
çoxlu söz bildikdə ,sözün mahiyyətinə varmadan boş-boşuna danışacaq.Bu isə 
onun təfəkkürünün inkişafının qarşısını alacaqdır. 
Söz fikri əks etdirir.Fikir dolaşıq olarsa ,söz anlaşılmaz.K.D.Usinski yazmışdır: 
“Fikirdən ayrılıqda dili inkişaf etdirmək mümkün deyil,ona üstünlük verərək 
,fikirdən əvvəl inkişaf etdirmək isə şübhəsiz ,zərərlidir”. Uşağın lüğət ehtiyyatını 
məzmunu və xüsusiyyəti onun təfəkkür və nitqinin inkişafını müəyyən edir. 
Uşağın leksikonunda çox söz olur .O ,həmin sözlərin heç də hamısının mənasını 
bilmir və ya nitqində işlətmir.Bundan asılı olaraq dilşünaslıq və psixologiya fəal 
və qeyri-fəal lüğət anlayışını açmışdır.Fəal lüğət uşağın başa düşdüyü və 
nitqində tez-tez işlətdiyi sözlərdir.Uşağın nitq mədəniyyəti,onun nitqinin 
zənginliyi məhz həmin sözlərin miqdarından və onlardan necə istifadə 
etməsindən asılıdır.Fəal lüğətə ,adətən ,məişətdə işlənən ümumi sözlər,uşağın 
ailə üzvlərinin məşğuliyyəti,yaşadığı mikro mühitin ,nitq əhatəsinin xarakteri ilə 
bağlı sözlər daxil olur.Ona görə də tərbiyəçi uşaqların lüğət ehtiyatını diqqətlə 

---

öyrənməli,onların lüğətini deyilənlər baxımından zənginləşdirilməlidir ki 
,etrafdakı adamlarla sərbəst ünsiyyət saxlaya bilsinlər. 
Uşaqların danışıqda müntəzəm istifadə etdikləri belə sözlərdən əlavə, mənasını 
bildikləri ,lakin nitqdə işlətmədikləri sözlər də var.Belə sözlər fəal 
lüğətdəkindən çox olur.Uşaq bəzən danışarkən onları yada sala bilmir,lakin 
başqası danışanda mənasını başa düşür.Qeyri-fəal lüğətə elə sözlər də daxildir 
ki,uşaq onları eşidir,hətta yadda saxlayır,lakin mənasını bilmir.Belə sözlərin 
mənası tədricən uşağa məlum olur və o, həmin sözləri nitqdə işlətməyə 
başlayır.Beləliklə ,qeyri-fəal lüğətin hesabına fəal lüğət zənginləşir. 
Lüğət üzrə iş aşağıdakı istiqamətlərdə iş aparılmasını əhatə edir: 
1.Lüğətin zənginləşdirilməsi; 
2.Lüğətin dəqiqləşdirilməsi; 
3.Lüğətin fəallaşdırılması; 
4.Lüğətin təmizliyi. 
Lüğətin zənginləşdirilməsi dedikdə,mənası məlum olmayan yeni sözlərin 
mənimsənilməsi nəzərdə tutulur.Uşaqlar hər gün öz lüğətinə bir neçə yeni söz 
daxil etməlidirlər.Yalnız belə lüğət toplama əsasında onlar ətrafındakılarla 
ünsiyyətə girə bilərlər. 
Dilimizin leksikasının əsas hissəsini isim,sifət və feil təşkil edir.Məktəbəqədər 
yaşlı uşaqların nitqində işim təxminən 50-55, feil 20-25, sifət 7-8 faiz olur.Bu 
sözlər cümlədə mübtəda,xəbər və təyin kimi tez-tez işləndiyindən uşaqların 
lüğət ehtiyatının zənginləşdirilməsi üzrə işi məhz həmin istiqamətdə aparmaq 
faydalıdır.Lüğətin digər nitq hissələri,xüsusilə mücərrəd leksikaya malik sayın 
hesabına zənginləşdirilməsi çətinlik törədir. 
Uşaqların lüğət ehtiyatını zənginləşdirilməsində sifət üzrə iş xüsusi əhəmiyyətə 
malikdir.Əşyanın keyfiyyətini və xassəsini bildirən sözlər uşaqların ətraf aləm 
haqqında anlayış və təsəvvürlərin düzgün formalaşdırır, onların nitqinin 
incə,obrazlı ,təravətli olmasını təmin edir.Ayrı-ayrı əşya və hadisələr haqqında 
konkret təsəvvürlər ümumiləşdirmə aparmağa imkan verir. 

---

Lüğətin möhkəmləndirilməsi və dəqiqləşdirilməsi dedikdə,ilk növbədə sözün 
ümumiləşdirilməsi və yadda saxlanması başa düşülür. 
Uşaqların lüğətinə daxil olmuş sözlərin möhkəmləndirilməsi və 
dəqiqləşdirilməsi üzrə iş hansı sözlərin üzərində getməlidir? Hərşeydən 
əvvəl,topluluq bildirən sözlər (giləmeyvə,yırtıcı heyvanlar , nəqliyyat və s.) 
,mücərrəd sözlər səslənməsinə və yazılmasına görə çətin sözlər üzərində 
(escalator,ekskursiya,təsərrüfat və s.) 
Lüğətin yeni sözlər hesabına zənginləşdirilməsi ilə yanaşı ,uşaqların qeyri-fəal 
lüğətindəki mənası az tanış olan sözlərin hesabına genişləndirilməsi və 
dəqiqləşdirilməsi də mühum əlamətinə görə mənimsəyir,onun mənasını 
genişləndirir və dəqiqləşdirir.Bu zaman sinonimlər,anonimlər və çoxmənalı 
üzrə işlər mühum rol oynayır. Lugetin feallasdirilmasi luget isinin en muhum 
vezifesidir. Usaq mueyyen sozlerin menasini bilir, lakin nitqde ondan istifade 
etmirse, onun luget mezmunun deqiq basa dusduyu sozlerden getdikce daha 
cox istifade ede bilerse, demeli, onun lugeti feallasir. Sozun secilmesini muhum 
sertleridir. Bu baximdan sinonimler ve anonimler uzre is faydalidir. Lugetin 
feallasdirilmasinda eliverisli nitą situasiyasinin yaradilmasi muhum rol oynayir. 
Ele sual vermek, ele sekil gostermek, ele movzuda danismagi teleb etmek 
lazimdir ki, usaqlar nezerde tutulmus yeni sozleri isletmek mecburiyyetinde 
qalmasinlar. K. D. Usiniski yazmisdir: "..Usaq yaddasinda soz ve dil formalarinin 
"cagirilmasi" cox faydalidir : usaqlarda dogma dilin soz ve formalar ehtiyati, 
adeten, az olmur, lakin onlar bu ehtiyyatdan istifade etmeyi bacarmirlar. Vaxt , 
teleb olunan sozun ve formanin yaddasda axtarib tez ve duzgun tapmaq 
verdisin nitq qabiliyyetinin inkisafindan en muhum sertlerden biridir".Demeli, 
usaglarin sozun mena dairesini nece basa dusmeleri onlarin sozleri feal nitqde 
nece isletmelerinden cox asilidir. Nitqin temizliyi ugrunda mubarize onun edebi 
dile mensub olmayan soz ve ifadelerden azad etmek vezifesinin qarsiya goyur. 
Maksim Qorki demisdir: "dili temizlemek ona gore cox zeruridir ki, biz sozlerde 
kohne ve yeni, onlarin barismaz ziddiyetlerinin eks etdirmekle dil materiali ile 
isleyir, onunla yeni, real varliga daxil oluruq". Mektebeqeder yasli usaqlarin 
nitqine nene- babalarinin, etrafdaki yaslilarin nitqinden dialektizmler, arxaik 
sozler, hemcinin az da olsa nitgi zibilleyen vulqar sozler daxil olur. Onlarin 
nitqinde "cibisdan", "gombul", "sisqa", "zirpi", "hirtildama", "cirdi" (qacdi), 
"moda", "xasal" (coxyeyen), kimi loru ve vulgar sozlere rast gelmek, xususile 

---

dozulmezdir. Bundan elave, usaqlar korpelikden alisdiqlari "sey", "zad" kimi 
sozleri yerli-yersiz, tez-tez isledirler. Mektebeqeder yasli usaqlarin nitqi ucun 
xarakterik olan "day-day" (dayi), "cici" (teze), "oc ele" (eyles), "am ele" (ye), 
"qaqa" (meyve), "dada" (yemek), "qaqas" (qardas), "dudud" (masin), "meme" 
(ana), "quc ele" (qucagina goturmek), "bay-bay" (yatmaq), "ak ele" (vur), "xix 
ele" (kes) ve S. sozlerin bir gismi sonralar onlarin nitqinde mohkem yer tutur. 
Luget uzre isin yuxarida gosterdiyimiz saheleri bir-biri ile six vehdetde 
oldugundan her bir mesgelede, nitq inkisafi uzre isin her aninda terbiyeci onlari 
ehate etmeyi unutmamalidir. Terbiyeci hem de luget isinin dilin diger saheleri 
ile (orfoepiya, uslubiyyat, qrammatika ve s.) elagesini nezerden qacirmamalidir. 
Soz dilin esas leksik vahididir. Dilin ele bir sahesi yoxdur ki, sozle bagli olmasin. 
Soz uzerinde isi duzgun ve semereli teskil etmek ucun onun xarakteristikasini 
bilmek lazimdir. Sozun seslerden ibaret olmasi, onu fonetika ile; varligin her 
hansi hadisesini, esyasini adlandirmasi, basqa sozle, mueyyen mena kesb 
etmesi onu leksika ile; mueyyen qrammatik formada olmasi onu qrammatika 
ile elaqelendirir. Fonetik qabiq, qrammatik forma ve mueyyen menaya malik 
olmayan soz yoxdur. Sozun leksik, fonetik xususiyyetleri bunlardir: 1. Fonetik 
ifadelilik; 2. Semantik valentlilik; 3. Vurgusuz ve ya vurgulu olmasi; 4. Leksik-
qrammatik munasibetde olmasi; 5. Butovluluyu; 6. Nitq axinindan ayrilmamasi; 
7. Cumle icerisinde islenmesi ve s. Sozun en muhum xususiyyetlerinden biri 
onun leksik ve qrammatik menasinin vehdetde olmasidir. Unsiyyet prosesinde 
sozun leksik menasi saxlamaqla muxtelif sekillere salinir (her cur konkretlikden 
mehrum olan umumilesmis mena kesb edir, basq a sozle, hallanir, kemiyyete, 
zamana gore deyisir). Sozun dilden kenardaki realligi ifade etmek qabiliyyeti 
onun leksik menasi adlanir. Soz neleri ifade ede (kodlasdira) bilir? 1. Insani 
(ana, ata, fehle, adam, lqar ve s.); 2. Esyalari (alma, agac, qus, corek, qelem ve 
s.); 3. Hadiseleri (yagis, simsek, zelzele ve s.); 4. Hereketi (qacmaq, tikmek, 
yazmaq, sevinmek ve s.); 5. Mucerred esyalari ( arzu, mehebbet, qurur ve s.) 6. 
Esyalarin elametini (yasil, goy, seligeli, namuslu ve s.); 7. Hereketin elametlerini 
(suretli, telesik, yuxariya ve s.); 8. Ededleri (yeddi, girx bes, iyirmi ve s.). Luget 
isinin muveffeqiyyetle heyata kecirilmesi ucun ilk esas sozun mahiyyetini ses 
obrazinin ve onda mohkenmlenmis mezmunun vehdeti kimi basa dusmekden 
ibaretdir. Sozun ictimaiyyet terefinden mohkemlenmis mezmunun (anlayisin) 
usaq terefinden menimsenilmesi luget isinin merkezi halqasini teskil edir. 
Usagin lugetinin zenginlesdirilmesi idrak fealiyyetinin inkisafina, ferdilesdirilmis 

---

qavrayis ve tesevvurlerin, hemcinin tefekkur elementlerini formalasmasina 
istinad etmelidir. Soze yiyelenme ve onu deqiq menada islede bilme bacarigi, 
sozu muvafiq anlayisa and etmek, serhedini mueyyenlesdirmek bacarigi ile 
elagedardir. Sozun leksik menasinin esasinda anlayis durur. Anlayis mucerred 
tefekkurun formasi, xarici alemi eks etdirmeyin en yuksek pillesi olmaqla esya 
ve hadiselerin umumi elametlerinieks etdirir. Anlayis varligin umumilesdirilmis 
inkiasi olmaqla sozun menasini duzgun anlamaga getirib cixarir. Anlayisla soz 
qirilmaz vehdetde olsa da, onlari eynilesdirmek sehv olardi. Anlayis tefekkurun 
elementi olmaqla varligin hadiselerini qirmizi rezin topudur. Bu dovrde bele 
sozler de xususi isimler movqeyinde, qavranir; 3. Eynicinsli esyalara (herekete, 
keyfiyyete) eyni adin verilmesi. Iki yasli usaq adamin eylesmesi ucun her hansi 
olcude, her hansi formada, her hansi rengde esyani leksik menasini-stul kimi 
basa dusulur. 4. Cins anlayisi ifade eden sozler-qus (serce, qarga, qaranqus 
qusdur), agac (soyud, sam, cinar agacdir). Bele sozleri uc yasinda 
menimseyirler; 5. Hereket ve eleametin isim kimi umumilesdirilmesi: gezinti, 
gorus, yasilliq, qizarti. Usaqlar bele sozleri dord yasinda menimseyirler; 
6.Murekkeb cins anlayisini ifade eden sozler: bitki-agaclar, otlar, cicekler; 
quslar-ev quslari, yirtici quslar. Bele sozlerin menasini usaqlar yalniz bes-alti 
yasinda menimseyirler; 7.Sirf leksik umumilesdirme xarakterli sozler: elamet, 
keyfiyyet, munasibet, veziyyet, hereket.