Mövzu №1 Nitq inkişafının əsas vəzifələri. Plan: İnsanın həyatında nitqin rolu

Nitqin aramatik quruluşunun formalaşdırılması-Əgər lüğət dilin tikinti 
materialıdırsa qrammatik sözlərin deyil sözlərin və onların cümlədə 
birləşdirilməsi formalarını müyəyənləşdirir.Qrammatika dilin konstruktiv 
modelini müyəyən edir.Uşaq ətrafındakılardan qrammatik cəhətdən düzgün 
tətbiq olunmuş nitq eşidir .O eşiddiklərini başa düşməklə qrammatik quruluşu 
dilin modelini mənimsəyir.Tərbiyyəçi dil təlimi sisteminə uşaqların diqqətini 
daha mürəkkəb və zəruri konstruksiyalara yönəldən morfoloji və sintaktik 
qaydaları möhkəmləndirən çalışmalar (cümlədə nəyin çatışmadığını tap) mən 
başlayım sən qurtar və .s daxil etməklə müəyyən nitq ptraktika yaradır 
tərbiyyəçi uşaqları tədricən yeni qrammatik formalarla tanış edir daha çətin 
formaları düzgün işlənməsini möhkəmləndirir və nəticə ehtibarı ilə qrammatik 
cəhətdən düzgün danışmağı öyredir. 
Danışıq nitqinin formalaşdırılması-Dioloji nitq nitqi eşitmək və başa 
düşmək danışığı davam etdirmək suallara cavab vermək və müsahibinə sual 
vermək kimi konponentleri əhatə edir.Dioloji nitq prosesi müsahibi diqqətlə 
dinləmək səbirli olmaq nə dediyini başa düşmədən söhbətə qarışmamaq 
təmkinli olmaq və sair kimi mədəni keyfiyyətləri gözləməyi tələb 
edir.Tərbiyyəçi müxtəlif mövzularda maraqlı dioloqların təşkili üçün şərait 
yaradılmağa çalışmalıdır.Bir uşağın ana dilinə yiyələnməsində o zaman bəhs 
edə bilərik ki o fikirini rabitəli şəkildə istifadə etməyi bacarsın .Bunun üçün 
nitqdə məntiqi ardıcıllığı ifadəli iliyi intonasiyanı məntiqi vurğunu sözlərin 
dəqiq seçilməsini gözləmək lazımdır.Rabitəli nitqin ən yüksək forması olan 
monoloji nitq dioloji nitqin üzərində qurulur.Yazılı monoloji nitq üzrə iş uşaq 
baxçasmda bilə vasitə getməsə də ona müyəyəh hazırlıq işi aparılır bu məqsədlə 
orta qurupda uşaqlar mətin tətbiq edir daha yaxşı məktub hazırlamaq üzrə yarış 
keçirilir bəzən məktub kollektiv hazırlanır.Monoloji nitqin normal inkişafı 
uşağın cümlə qurma nağıl etmə prosesində məıntiqi ardıcıllığı rabitəliliyi 
gözləmək kimi keyfiyyətlərə müyəyənləməsi ilə müyəyən edilir.kiçik 
quruplarda tərbiyəçinin nağılı müxtəlif növ əyaaniliklə müşahidə 

---

olunur.Uşaqlardan məzmunu və əyaniliyin köməy ilə nağılı danışmaq tələb 
edir.Orta qurupda uşaqlar tərbiyəçini dinləyir və yamsılayırlar .Böyük qurupda 
isə onlar artıq kiçik nağıllar tərtib etməyə başlayırlar.Bunun əsasında uşaqlara 
təmkinlə şüurlu öz sözləri ilə nağıl etmək ,dinləmək ,uşaq baxçasının 
uşaqları,valdeyinlər,başqa müəssələrin kollektivi qarşısında çıxış etmək bacarığı 
aşılanmalıdır.Bu uşaqların nitq inkişafına güclü təkan verir.Uşaq baxçasında 
uşaqlar bədii ədəbiyyatla tanış olurlar.Uşaqlara hələ kiçik yaşlarında bədii 
əsərlər dinləmək onu başa düşmək qəhramanları haqqında mühakimə yürütmək 
əsərin nə üçün xoşlarına gəldiyini izzah etmək öyrədilməlidir.Uşaq eşitdiklərini 
kor-koranə əzbərləmələrinə yol verilməməl i,ən maraqlı,asan,obrazları parçaları 
əzbər öyrənmək və ifadələri söyləmək tələb edilməlidir .Uşaq baxçasında 
kitab üzrə iş elə təmkinli edilməlidir ki,uşaqlarda kitaba,onu oxumağa dərin 
maraq tərbiyyə olunsun.Nitq inkişafı üzrə bu vəzifələrin hər bir tədrisin və 
tərbiyyəvi əhəmiyyətə malikdir.Uşaqların nitqinin inkişafında yaşlıların nitqi 
anlaşıqlı rola malikdir .Ona görə də uşaqların valideyinləri,tərbiyyəçilər və 
başqaları uşaqla ünsiyyətdə ədəbi dilin normalarına riyayət etməlidir. 
Məktəbəqədər yaşda uşaqların inkişaf etdirilməsi üzrə bütün işlər onların 
hərtərəfli inkişafını və məktəbdə müvəffəqiyyətlə oxumalarını təmin etməyə 
imkan verməlidir
.