Mövzu №1 Nitq inkişafının əsas vəzifələri. Plan: İnsanın həyatında nitqin rolu

Mövzu 5.Nitqin mənimsənilməsinin pirinsipləri. 
Plan: 
1.Nitq üzüvlərinin vsjyazan əlin fiziki inkişafma diqqət. 
2.Uşağın ana dilinə yiyələnməyinin təbii yolu. 
3.Nitqin ifadəliliyinin qiymətləndirilməsi pirinsipləri. 
4.Həssaslıq tərbiyyəsi pirinsipi. 
5.Nitqin zənginləşməsi sürətinin ardıcıl artması pirinsipi. 
Nitq inkişafı ana dili təliminin başlıca pirinsipidir bununla belə,nitq inkişafı 
üzrə işinin özünün də pirinsipləri qanuna uyğunluqları vardır.Nitqin 
mənimsənilməsinin pirinsiplərinin bilmədən lazımi vasitə,metod və piriyomlan 
seçmək çətindir.Bu pirinsiplər ilk dəfə L.Q.Fedorenko tərəfindən 
işlənilmişdir.Fedorenkoya əsaslanaraq mühüm pirinsipləri nəzərdən keçirək: 
1. “Dilin materialına” nitq üzüvlərinin və yazan əlin fiziki imkanlarına diqqət 
Bu pirinsipi təlimin əsasına qoymaqla ona müvafiq vasitələr seçmək zərurəti 
meydana çıxır.Uşaqlar fonemləri artikuliyasiya səslərdən səsləri isə tələffüz 
etdiklərini necə danışdıqlarını eşitməli təsviri incəsənət savad təlimini 
məşğələlərində karandaş və qələmi necə işlədiklərini görməlidirlər. 
2. Söz, ifadə və cümlələrin manasını başa düşmək və eyni zamanda leksik və 
qrammatik vərdişlərin inkişafı .Bu pirinsipə görə, o, didaktik materialı elə 
seçilməlidir ki, nitqin emosional çalarlığını hiss etmək qabiliyyətini inkişaf 
etdirsin. 

---

Əgər uşaqlarda söz, ifadə və cümlələrin, leksik və qrammatik mənasını başa 
düşmək qabiliyyəti inkişaf etməsə də, bu prosesdə onlar eyni vaxtda həm leksik, 
həm də qrammatik vərdişlərə yiyələnməzlərsə ana dilin mənimsəyə bilməzlər. 
Uşağın ana dilinə yiyələnməsini təbii yolunu belə təsəvvür etmək olar, uşaq səs 
komplekslərini eşidir və hələ mənasını başa düşmədən onları tələffüz etdiyi 
səslər kompleksi leksik mənası nə düşünür, başqa sözlə onları varlığının 
müəyyən hadisələrinə aid edir, beləliklə, onun ilk cümlələri söz qeyri ardıcıllığa 
və qrammatik cəhətdən tam olmayan söz sıralarından ibarət olur, uşaqlar 
yazılmış gəlinciyi göstərib deyir: “Baba, bəbə düz” (Baba bəbəni düzəlt) Uşaq 
sözlərin mənasını başa düşməklə ilk sintaktik mücərrədləşmə 
aparır.Konstursiyalar qurur.Ana dilinin qrammatik forması təfəkkürü, maddi 
əsasıdır. Uşağın nitqini bu mərhələyə yiyələnməsi, müddəti onun nitq 
mühitindən nitq inkişafı üzrə işin necə təşkil olduğundan asılıdır. 
3.Nitq in ifadəliliyinin qiymətləndirilməsi prinsipi. Bu prinsipə görə, emosional 
çalarlığını hiss etmə qabiliyyətini inkişaf etdirən, didaktik materialın 
seçilməsidir. Təlim piriyomları onları elə seçilməlidir ki, poetik nitq 
vərdişlərinin inkişafını emosionallığını təmin etsin. 
Qrammatik və leksik mənalı mənimsəməklə uşaqlar xarici aləmin dildə necə əks 
olunmasım hiss edirlər. Onlar nitqin ifadəliliyi qaydalarını mənimsəməklə, dildə 
insanın daxili aləminin necə əks olunduğunu dilin köməyilə insan öz hisslərini 
necə qiymətləndirdiyini duyurlar. 
Şagirdlər nitqə yiyələndikləri ilk günlərdən onu emosional rəngini də duymağa 
başlayırlar Bu dövrdə intonasiyanın ifadəliliyi daha asan mənimsəyir, ona görə 
də nitqin ifadəliliyi üzrə iş ilkin yaşlardan təşkil olunmalıdır. 
4.Dilin hissetmə yaxud həssaslı tərbiyəsi prinsipidir. Bu prinsipin həyata 
keçirilməsi təliminin elə təşkilini nəzərdə tutur ki, uşaqların doğma dilinin 
faktlarını yadda saxlamalarmı və onladan nitqdə istifadə etmələrini 
asanlaşdırır.Dil faktlarını yadda saxlamaq üçün uşaqlar onları eşitməlidirlər. 
Dilə həssaslıq nə deməkdir? Ədəbi nitqdə səslənməni morfem səs söz 
birləşmələrindən nəyə görə belə istifadə etdiyi yadda saxlamaq dili hiss etmə və 
ya dilə həssaslıq yaranır.Dilin konstruksiyaları başa düşmək və nitqdə Onunla 
əməliyyat apara bilmək, dilə həssaslığın inkişafının başlıca şərtlərindən biridir. 
Uşaq bağçasında uşaqlara ana dilinin elementlərini şüurlu başa düşməsələr də, 
ənənəyə uyğun olaraq intuitiv şəkildə işlətməyi bacarmalıdırlar. 
5.Yazılı nitqin mənimsənilməsinin şifahi və yazılı nitq əsasmda əlaqənin 
inkişafmdan asılıdır.Bu prinsip üzrə qurulmuş yazlı təlimin didaktik materealm 
elə seçilməsini nəzərdə tutur ki ,onun köməyilə uşaq özünün nitq orqanlarının 
(üz ,xirtdəy,ağ ciyər əzələləri əl və göz əzələlərini)hərəkətlərini əlaqələndirməyi 
öyrənsin.) 2)səs və hərflərin intonasiya və durğu işarələrinin oxşar və fərqli 
cəhətlərini müəyyənləşdirsin 3)nitqin şifahi formasından yazılı formasından və 
əksinə tez keçə bilsin. 
6.Nitqin zənginləşməsi sürətinin ardıcıl artması prinsipi 

---

Uşağın ana dilinə yiyələnməsi nitqin yeni sözlər və konstruksiyalar hesabma 
zənginləşməsi onun nitq vərdişlərinin xüsus ilə, fonetik, qrammatik 
vərdişlərinin təkmilləşdirilməsinə, daha sürətlə baş verir. 
Bu prinsipi nəzərə alaraq, tərbiyəçi, uşağın inkişafına uyğun şəkildə didaktiki 
dil materialın dəyişməli, təlimin yollarını müəyyənləşdirməli, uşaqları ilə 
getdikcə müstəqil fəaliyyətə hazırlanmalıdır.