O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta’lim vazirligi buxoro davlat universiteti

Savol va topshiriqlar: 
1. eski turkiy adabiy tilning tayanch dialekti masalasi nimalardan iborat. 
2. «Devoni lug`atut turk» asari va uning tili haqida gapiring. 
3. «Hibatul haqoyiq» asarida adabiy til me`yor masalasi nimadan iborat. 
4. «Qutadg`u bilig» asarida adabiy til me`yor masalasi nimadan iborat. 
5. Oltoy nazariyasi va unga asos olimlar haqida gapirib bering. 

---

43 
Tayanch tushunchalar: 
1. Oltoy nazariyasi – Oltoy nazpriyasiga rus sharqshunos olimi V.Radlov 
asos solgan bo`lib, uning nazariyasiga ko`ra oltoy tillarida so`z boshida va oxirida 
kelgan undoshlar faqat jarangsiz bo`ladi.
2. CHigillar – turkiy qavmlardan biri bo`lib, madaniy jihatdan boshqa 
turkiy qavmlardan ancha ustun edilar, ya`ni ular o`z yozuv an`analariga ega edilar.
3. d’ dialekti – chigillar dialekti sanalib, Qoraxoniylar zamonida vujudga 
kelgan adabiy tilga asos bo`ldi. Mo`g`ullar va ulardan keyingi adabiy tilda ham o`z 
xususiyatlarini ham saqlab qoldi. 
4. y dialekti – mo`g`ullarning O`rta Osiyodagi mavqei pasayib mayda 
turkiy davlatlarning paydo bo`lishi bilan d’ dialekti elementlari, ya`ni qoraxoniylar 
adabiy tili an`anasi ham o`zining avvalgi ahamiyatini yo`qota boshladi. Natijada 
XIV asrning o`rtalaridan boshlab adabiy til an`anasi sifatida y – dialekti yuzaga 
chiqdi. 
 
4-MAVZU 
O`ZBEK ADABIY TILINING XII ASRDAN KEYINGI TAKOMILI 
Reja 
1. Bu davrdagi tarixiy jarayon va adabiy til an`anasi. 
2. Bu davrning tayanch dialekti masalasi. 
3. «Qarluq-Xorazm» adabiy tili va uning manbalari 
4. «Chig`atoy ulusi» adabiy tili va uning manbalari. 
5. «Oltin O`rda» adabiy tili va uning manbalari. 
O`zbek adabiy tilining XII asrdan so`nggi takomilida XIII-XIV asrlardagi 
tarixiy vokealarning roli kattadir. 

---

44 
Ma`lumki, mo`g`ul qabilalarining faolligi X asrdanoq osha boradi. 
Ularning qabilalaridan bo`lgan qoraxitoylar va XII asrning o`rtalarida O`rta 
Osiyoga bostirib kiradilar. Bu erda ular ikki tomondan kurash olib borishga majbur 
bo`ladilar. Bir tomondan, Xorazmshoh davlati bilan, ikkinchi tomondan, mo`g`ul 
urug`laridan naymanlar bilan.Xorazmshohlar bu kurashda ko`chmanchi qipchoqlar, 
o`g`uzlardan foydalanadilar va qoraxoniylarni siqib chiqaradilar. Lekin ular O`rta 
Osiyo, xususan, o`zbek elati sostavida Xitoy deb nomlangan urug`ni qoldirib ketdilar. 
XIII asrning boshlarida esa O`rta Osiyoga mo`g`ullarning istilosi 
boshlanadi. V.Bartol’dning ta`kidlashicha, bu tarixiy voqea O`rta Osiyoda barpo 
bo`lgan davlatning tiliga ham ta`sir etdi va uning tili turkiy til bo`lib rasmiylashdi. 
Mo`g`ullar istilosi natijasida tuzilgan davlat CHig`atoy davlati deb yuritildi va XIV 
asrning oxirigacha Temuriylar imperiyasi tuzilguncha davom etdi. CHig`atoy davlati 
turkiy, eroniy til va madaniyatiga ega bo`lgan qabila va elatlar yashovchi territoriyada 
tashkil topdi va o`zining yozma adabiyot tilini yaratdiki, u Navoiy davridagi eski 
o`zbek adabiy tiliga baza bo`lib xizmat qildi. 
CHig`atoy tili deb atalgan adabiy til ilmiy adabiyotlarda qoraxoniylar 
davrida tashkil topgan qarluq-chigil-uyg`ur va g`arbiy xorazm (o`g`uz) tilining 
davomi hamda taraqqiy etishi natijasida yuzaga keldi, deb e`tirof qilinadi. XII-XIV 
asrlar adabiy tiliga qoraxoniylar davri tili negiz qilib olinganligi uchun ham, tildagi
«d»lashishga aylana boradi.
XIII asrda mo`g`ul qabilalarining ta`sirida Xorazm aholisining turkiy 
tilga o`tishi jarayoni tugallandi. 
XIII asr oxiri va XIV asr boshlarida turkiy tillarda so`zlovchi aholilar faqat 
qishloqlarda va cho`l rayonlarda emas, balki O`rta Osiyo, Qashqarning yirik 
shaharlarida ham oshib bordi. 
Bu esa badiiy adabiyotda kitobiy tilga nisbatan jonli xalq tiliga murojaat 
qilishni taqozo qila boshladi. SHu bilan birgalikda XIII- XIV asrlarda Xorazmni 
ham qo`shib olgan Oltin O`rda davlati tuziladi. Oltin O`rdaning bir qismi bo`lgan