O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta’lim vazirligi buxoro davlat universiteti

XIV-XVI ASRLAR ADABIY TILIDA 
ARABCHA, FORSCHA SO`ZLAR 
Akademik V.Radlov eski o`zbek tili, chig`atoy tili, usmonli turk tili kabi turkiy, arab 
va fors elementlarining aralashuvidan hosil bo`lgan su`niy bir til degan fikrni ilgari suradi. 
Ma`lumki bunday elementlarning shu davr adabiy tilida mavjud bo`lishi turli tarixiy 

---

101 
sharoitlar bilan bog`liqdir. Albatta, bunga sabab fors-tojik adabiyoti bilan o`zbek adabiyotining 
yaqinligi buldi. SHu tufayli XIV asrning 2-yarmi va XV asrdan boshlab qadimgi turkiy so`zlar 
zamona talablariga muvofiq arabcha va forscha so`zlar bilan almashtiriladi. Bundan tabiiy 
ko`pchilikni diniy-ilohiy tushunchalar ifodasi bo`lgan so`zlar tashkil qiladi: idi-ega, xudo, 
alla, taolo; uchmaq-jannat, behisht, tamug-do`zax kabilar. 
Qadimgi turkiy so`zlarnimg arabcha-forscha so`zlar bilan almashtirilishi diniy 
tushunchalar doirasida emas, balki hayotiy so`zlar doirasida ham yuz bergan: baliq-
shahar, asig-fāyda, achun-dunyo, irin-lab va h.o. 
O`zbek tili o`zining shakllanishi va rivojlanishi protsessida qadim zamonlardan 
buyon O`zbekiston tarixi bilan taqdir bog`lab kelgan ko`pgina tillar bilan munosabatda bo`lib 
keldi. SHu protsessda aloqador tillardan zaruriy so`z va iboralar o`zbek tilining lug`at sostaviga 
kelib qo`shildi.
O`rta Osiyoning va O`zbekistonning sho`rolar tuzumi davrigacha qabul qilingan 
so`zlarning asosiy qismini arab, fors-tojik tilidan olingan so`zlar tashkil qiladi. Bu so`z va 
iboralar hamda ular bilan bog`liq holda kirib kelgan ayrim grammatik formalar zamonlar o`tishi 
bilan o`zbek tilining tub elementlari qatoriga o`tib keggandir. Arab va fors tillarining ta`sir 
doirasi ayniqsa XV asrda kuchaydi. Ma`lumki, o`zbeklar o`ratasida feodal munosabatlarning 
rivojlanib borishi va u bilan bog`liq bo`lgan moddiy va ma`naviy hayotning rivojlanib borishi 
arabcha va forscha so`z, iboralarning tilga kirib kelishi uchun keng yo`l ochib berdi. Tojik va 
o`zbek adabiyotining o`zaro yaqinlik munosabati o`zbek tilidagi badiiy adabiyotning misli 
ko`rinmagan darajada rivoj topishi, o`zbek klassik adabiyotining tug`ilishi va taraqqiy etishi 
bilan arabcha va forscha so`zlar o`zbek tilida keng va chukur ildiz yoyib keldi. O`zbek adabiy 
tilida bu hol XIV asrdan boshlab XU-XU1 asrlarda ochiqroq ko`rindi. Xuddi shu davrga kelib 
forsiy tili deb atalgan eski tojik adabiy tili va adabiyoti o`zbek savodxonlari orasida keng 
tarqaldi, shuhrat qozondi. Bu hol o`zbek adabiyotiga ta`sir qilmasdan qolmadi. Arab tilining 
poetik elementlari ham o`zbek tiliga tojik tili orqali kirib keldi. O`zbek tilida yozilgan 
yodgorliklarning syujet va janriga qarab ularning lug`at sostavi har xil bo`lgan. Ba`zi 
yodgorliklar tilida arabcha va tojikcha so`zlar 95 foiz va undan ortiq edi. Lekin ular 
grammatik struktura jihatidan shubhasiz o`zbek tilining qonuniyatlariga bo`ysinar 

---

102 
edi. SHuning uchun ham ularni o`zbek tili yodgorligi deb yuritiladi. Bunday 
hodisani poetik asarlar tilida uchratish mumkin. Masalan Navoiyning; 
Harārat jonima ul ātashin la`l āhgarindindur 
Aңa taskin ham iz ravzasiniң kavsarindindur 
Sachiңniң tiyra shāmidan yүzүң subhida yol tapmaq 
Bināgo`shuң dag`i durri tabafro`z axtarindindur. 
Taxurā bādasi derlәr erur jānbaxshu ruqafzā 
Magarkim chachini ul mayg`a la`liң sag`arindindur. 
YUqoridagi uch baytda 33 ta so`z formasi qatnashgan bo`lib, shundan 9 
tasigina turkiy (o`zbekcha) kolganlari esa arabcha-forscha so`zlardir. 
Atoyidan olingan quyidagi 2 baytda esa so`zlarning deyarli barchasi
arabcha-forschadir. 
Dilrabā la`liң sharābi āb kavsardin latif 
Qāmating naqli dag`i sarvu sanubardin latif 
Sarhai xusnung qashida munfail avrāqi gul 
Nuqtai xāliң abiri mushki anbardin latif. 
Bunda faqat dag`i, qosh, xol so`zlarigina o`zbekchadir. 
SHu davrda ijod etgan o`zbek shoirlarining ba`zi asarlari tili ham 
yuqoridagidan qolishmaydi. Hatto o`zbek tilining himoyachisi sifatida nom 
chiqargan Navoiy ham arab, fors-tojik so`z - iboralarni ma`lum sabab va sharoitlarga 
ko`ra ko`p ishlatgandir. 
SHu davr adabiy tilida arab, fors-tojik so`z va iboralarning haddan tashqari 
ko`p ishlatib yuborilganligi o`zbek tilining kambag`al vav ma`lum tushunchalarni 
ifodalay olish imkoniyatiga ega bo`lmagan til ekanligani bildirmaydi. 
O`zbek tili arab va fors-tojik tillaridek murakkab tushunchalarni ifoda 
qilish imkoniyatiga ega bo`lgan tillardan bo`lgan. Lekin bu til zamonasiga ko`ra 

---

103 
adabiy-badiiy jihatdan, ilmiy terminologiya jihatdan ishlanmagan edi. Ma`lum 
tushunchalarni ifoda qiluvchi so`z va ifodalar o`zbek tilida mavjud bo`lishiga 
qaramasdan xorijiy tillardan so`z va iboralar, ilmiy tushunchalarni bildiruvchi 
terminlar qabul qilingan. Buning o`ziga yarasha tarixiy sabablari mavjud. Ma`lumki, 
arab tili asrlar mobaynida faqat islom dinining tili bo`lib qolmasdan, balki musulmon 
sharqida fan xamda madaniyat bilan ham bo`lgan. Arab tilida asrlar mobaynida 
ishlangan va ilmiy jihatdan silliqlangan tayyor terminlardan o`zbek shoirlari va 
madaniyat arboblari foydalanganlar. Arabcha ilmiy termin, so`z-iboralarni o`zbek 
tilida yozilgan ilmiy, falsafiy, tarixiy, adabiy-badiiy asarlar tilida keng qo`llanilgan. 
SHu so`z va terminlardan Navoiy ham keng foydalangan. Navoiyning ko`pchilik 
asarlar nomi ham arabcha berilgan. Buning o`ziga xos sababi bor. Birinchidan, 
Navoiy tomonidan mavjud traditsiyaning saqlanishi bo`lsa, 2-si o`zbek tilida 
yaratilgan asarlariga ko`pchilik diqqatini jalb etish bilan bog`liq. 
O`zbek tilining murakkab tushunchalarni ifoda qila olish qudratiga ega 
ekanligi Navoiyning «Muhokamat-ul-lug`atayn asarida keng isbotlab berilgan. 
YOzuv yodgorliklarida fors-tojik va arab tillari madaniyati merosiga 
yondashish va ulardan foydalanish printsiplari turlicha bo`lgan. Bu printsiplar shoir va 
yozuvchilarning ijtimoiy hayot taraqqiyotidagi tutgan o`rni va yo`llariga qarab 
hamda asarlarining janr va uslublariga qarab har xil shaklga ega bo`lgan. SHoir va 
yozuvchilar asarlarida arab va fors so`zlarini o`rinsiz ishlatgan o`rinlari va g`oyat 
darajada ajnabiy til elementlariga mehr qo`yib yuborgan o`rinlar ham uchraydi. 
Bunday hol ayniqsa diniy asarlar uchun xarakterlidir. Progressiv adiblar arab va fors 
tillari merosidan har doim ijodiy foydalanish uchun intilganlar. SHu xildagi intilishlar 
o`zbek adabiy tilining boyib, mukammallashib kelishi uchun muhim ahamiyatga ega 
bo`lgan. O`zbek adabiy tili o`zining shakllanish va rivojlanish protsessida arab va 
fors-tojik tillaridan qanchalik ko`plab so`z va iboralar olib kelgan bo`lmasin, lekin u 
shu bilan birga o`zining tub xususiyatini yo`qotib yubormadi, balki o`zining grammatik 
strukturasini va asosiy lug`at fondini saqlash bilan birga asrlar davomida tarixiy 
bog`liq holda va izchillikda taraqqiy etib keldi. Progressiv shoirlar va yozuvchilar 
hamda umuman madaniyat arboblarining ulkan tarixiy xizmatlari tufayli boshqa tillar 

---

104 
adabiy merosidan ijodiy foydalanib, ulardan olingan namunalar tufayli uzluksiz boyib, 
rivojlanib keldi.