İSTİqlal fəDAİLƏRİ – azərbaycan xalq cümhuriYYƏTİNİn daxiLİ İŞLƏr naziRLƏRİ

NƏSİB  BƏY YUSİFBƏYLİ 

(1881-1920)

 

 

Azərbaycanın  görkəmli  ictimai-

siyasi  və  dövlət  xadimi  N.Yusifbəyli 

Azərbaycan  Xalq  Cümhuriyyəti  döv-

ründə  (28  may  1918-ci  il  –  27  aprel 

1920-ci  il)  iki  hökumət  kabinetinin 

baĢçısı, dördüncü hökumət kabineti za-

manı  eyni    zamanda  Azərbaycan  Res-

publikasının  daxili  iĢlər  naziri  olmuĢ-

dur. 

Nəsib bəy Yusif bəy oğlu Yusif-

bəyli 1881-ci ildə Gəncədə məĢhur nə-

sillərdən  birində,  ziyalı  ailəsində  dün-

yaya  gəlmiĢdi.Atası  Yusif  bəy  (1852-

1922) HəĢim bəy oğlu  Ģəhərin maarif-

pərvər, həm də xeyirxah və köməyə ehtiyacı olanlara əl tutan Ģəxs-

lərindən idi. HəĢim bəy Gəncə xanı Cavad xanın vəziri Usub bəyin 

nəvəsi idi. Yusif bəyin anası Bəsirət xanım isə dahi bəstəkar Üzeyir 

bəy Hacıbəylinin atası Əbdülhüseynin bibisi idi. Yusif bəyin Gəncə 

Ģəhərinin kənarında kərpic zavodu vardı. O, Gəncəyə içməli bulaq 

suyu - 3 kəhriz çəkdirmiĢdi. Həmin kəhrizlər 1960-cı ilin əvvəlləri-

nədək qalırdı... 

Yusif  bəyin  Hacıkənddəki  “LemĢə  bulağı”  deyilən  yerdəki 

ikimərtəbəli  evinə  Gəncə  Ģəhərinin  və  bütün  Gəncəbasarın  sayılıb-

seçilən Ģəxsləri yığıĢar, istiqlal, müstəqillik, muxtariyyat haqda söh-

bətlər  edərdilər...Yelizavetpol  quberniyasının  qubernatoru  bundan 

xəbər tutaraq ermənilərə tapĢırıq vermiĢdiki, həmin evi yandırsınlar 

və onlarda 1905-ci ilin yanvarında gecə bunu həyata keçirmiĢdilər... 

Nəsib  bəy  orta  təhsilini  Gəncə  klassik  gimnaziyasında  aldıq-

dan  sonra  1902-ci  ildə  Odessa  Ģəhərinə  gedib  orada    “Novoros-

siysk”  Universitetin  hüquq   fakültəsinə daxil  olmuĢdu. Elə Uni-

versitetdə  Birinci  rus  inqilabı  ərəfəsində,  1904-cü  ildə  gizli  siyasi 

fəaliyyətə  baĢlamıĢdı.  O,  Universitetdə    yaradılan    “Azərbaycan 

 

123 

həmyerlilər təĢkilatı”nın rəhbərlərindən Nəriman Nərimanov (1870-

1925),  Xosrov  bəy  Sultanov  (1879-1947)  və  Məhəmməd  bəy 

ġahmalıyev (1870-1924) ilə birlikdə çarizmin müstəmləkə siyasəti-

nə qarĢı mübarizə aparırdı. 

Tələbələrin inqilabi mübarizəsindən qorxuya düĢən çar höku-

məti  1907-ci  ildə  Odessa  Universitetini  müvəqqəti  bağladı.  Bu  za-

man  Nəsib  bəy  Krımın  Bağçasaray  Ģəhərinə  köçmüĢ  və  orada  gör-

kəmli  ictimai-siyasi  xadim    Ġsmayıl  bəy  Qaspiralının  (1851-1914) 

redaktor  olduğu  “Tərcüman”  qəzetində  məqalələrlə  çıxıĢ  etməyə 

baĢlamıĢdı. O, elə Ġsmayıl bəyin qızı  ġəfiqə  Sultan  xanımla ailə 

həyatı  qurmuĢ  və  bir  müddət  bu  Ģəhərdə  yaĢamıĢdı.  Həmin  dövrdə 

N.Yusifbəyli  Bağçasarayda  Azərbaycan  dramaturqlarının  əsərlərini 

tamaĢaya qoymuĢ və özü də əsas rollarda  çıxıĢlar etmiĢdi. ”Tərcü-

man“  qəzetinin 13  yanvar  1907-ci il tarixli nömrəsində bildirilirdi 

ki, Bağçasaray teatr həvəskarları tərəfindən Ə.Haqverdiyevin (1870, 

ġuĢa -1933, Bakı) “Dağılan tifaq” faciəsi  tamaĢaya  qoyulmuĢdur.  

BaĢ  rolda  -  Nəcəf  bəy  rolunda  Nəsib  bəy  Yusifbəyli  oynamıĢdır. 

N.Yusifbəyli  həmin  illərdə  görkəmli  Azərbaycan  ədəbiyyatĢünası 

Firidun bəy Köçərlinin  “Azərbaycan ədəbiyyatı”  (Firidun  bəy Əh-

məd bəy oğlu  Köçərli  26 yanvar 1863-cü ildə ġuĢada doğulmuĢdu. 

Görkəmli ədəbiyyatĢünas, maarifçi və pedaqoq idi. AXC  dövründə 

Qoru  Müəllimlər  Seminariyasının  Gürcüstandan  Qazax  Ģəhərinə 

köçürülməsinin  təĢəbbüskarı  olmuĢdu.  Qazax  Seminariyasının  di-

rektoru iĢləmiĢdi. Gəncə üsyanında (24 may - 4 iyun 1920-ci il) təq-

sirli  bilinərək,  XI  ordunun  Xüsusi  ġöbəsi  tərəfindən  həbs  edilərək, 

sorğusuz-sualsız    vəhĢicəsinə  güllələnmiĢdi)  və  otuz dörd il  Zaqaf-

qaziyanın  müftisi  olmuĢ,  böyük  maarifpərvər-ilahiyyatçı,  ictimai 

xadim  və  filoloq  alim  Mirzə  Hüseyn  əfəndi  Qayıbzadənin  (Qayı-

bovun) (1826-1917) əsərlərinin Bağçasaray Ģəhərində çap olunması-

na çox çalıĢsa da naməlum səbəblərdən istəyinə nail ola bilməmiĢdi. 

Bununla  belə,  Nəsib  bəy  XX  əsr  Azərbaycan-Krım  ədəbi-mədəni  

əlaqələrinin  əsasını  qoyanlardan  biri  sayılır. 

Çar  hökuməti  orqanlarının  güclənən  təqiblərindən  yaxa  qur-

tarmaq  üçün  Nəsib  bəy  Odessada  “Novorossiysk”  Universitetinin  

4-cü  kursundan  yarımçıq  çıxaraq,1908-ci  ildə  Ġstanbula  gəlmiĢdi 

(Ġstanbul  latın-yunan  sözü  olub,  “Ġstin  polis”,  ”Ģəhərə  gedirəm”, 

 

124 

”Ģəhərə girirəm” deməkdir. Bu sözü ilk dəfə XV əsrdə - 1453-cü il 

mayın  29-da  Bizansın  paytaxtı  Konstantinopolu  fəth  edərkən 

Osmanlı Ġmperiyasının hökmdarı Sultan Muradın oğlu Fateh Sultan 

Ġkinci Mehmet söyləmiĢdir (20 mart 1432, Ġstanbul - 3 may 1481). 

Həmin tarixdən Konstantinopolun adı dəyiĢdirilərək Ġstanbul qoyul-

muĢdur.Ġstanbul 1453-cü ildən 1923-cü il oktyabrın 13-dək Osmanlı 

Ġmperiyasının paytaxtı olmuĢdur. Bu Ģəhər hazırda Türkiyənin ən iri 

Ģəhəridir.  Ġstanbulda  20  milyondan  çox  əhali  yaĢayır.1923-cü  il 

oktyabrın  29-dan isə Türkiyənin  paytaxtı  Ankaradır (Ankara sözü 

e.ə. yeddinci əsrdən bəllidir;yunanca  “anqura” sözündəndir, mənası 

“lövbər salınan”, ”lövbər atılan” yer” deməkdir. Osmanlı Türkiyəsi-

nin ilk paytaxtı isə Bursa Ģəhəridir...). 

1908-ci ildə Ġstanbulda Nəsib bəy ”Türk dərnəyi” adlı cəmiy-

yətin  yaradıcılarından  biri  olmuĢdu.Lakin  burada  da  “təzyiqlərə” 

məruz  qaldığından  1909-cu  ildə  Gəncəyə  qayıtmıĢdı.1910-1917-ci 

illərdə  N.Yusifbəyli  xalqının  bir  qrup  maarifpərvər  adamları  ilə 

birlikdə fəaliyyətini davam etdirmiĢdi.O, Azərbaycan dramaturgiya-

sının  banisi  M.F.Axundovun  anadan  olmasının  100  illiyini  geniĢ 

qeyd etmək təĢəbbüslərinə qoĢulanlarından biri idi.Nəsib bəy həmin 

illərdə  “Molla  Nəsrəddin”  satirik  jurnalını  hücumlardan  müdafiə 

edənlərdən  də  biri  idi.  Nəsib  bəy  Gəncədə  yaradılmıĢ  “Müsəlman 

Xeyriyyə  Cəmiyyəti”nin,  ”Müsəlmanlar    içində  maarif  yayan  cə-

miyyət”in və “Aktyorlar Cəmiyyəti”nin fəaliyyətində yaxından iĢti-

rak  edirdi.  O,”Azərbaycan  ədəbiyyatı  tarixi”  əsərini  məhz  həmin 

dövrdə yazıb baĢa çatdırmıĢdı (bu əsərin əlyazmasının sonrakı taleyi 

məlum deyil). 

1917-ci  ilin  fevralında  Rusiyada  burjua-demokratik  inqilabı 

baĢ verdikdən sonra, yaranmıĢ leqal Ģəraitdə həmin il mart ayının 3-

də N.Yusifbəyli tərəfindən Gəncədə “Türk Ədəmi-Mərkəziyyət (Fe-

deralist) Firqəsi yaradılıb fəaliyyətə baĢladı. Nəsib bəy bu partiyanı  

keĢmiĢ “Qeyrət” (1905) təĢkilatının bazası əsasında yaratmıĢdı. Par-

tiyanı yaratmaqda ona Gəncədə böyük nüfuz sahibi olan atası Yusif 

bəy  yaxından  kömək  göstərmiĢdi...Nəsib  bəy  bu  partiyaya  xalqını 

müstəqilliyə çıxara biləcək bir mübariz siyasi orqan kimi baxırdı. O, 

bu  partiyanı  vaxtı  ilə  Gəncə  Bələdiyyə  Ġdarəsində  çalıĢdığı  zaman 

(1906-cı  il)  gizli  fəaliyyət  göstərən  “Dram  Cəmiyyəti”  təĢkilatının 

 

125 

əsasında  yaratmıĢdı.  Tezliklə,  Gəncədə  böyük  nüfuz  qazanmıĢ  bu 

partiyanın əsas məqsədi federativ əsasda Rusiyanın tərkibində Azər-

baycana muxtariyyət verilməsinə nail olmaq idi . Bu cəhətdən onun 

proqramı Nəsib bəyin məslək dostu və sıx əlaqədə olduğu M.Ə. Rə-

sulzadənin  Bakıda  fəaliyyət  göstərən  “Müsavat”  partiyasına  yaxın 

idi. Yeni partiya  öz proqramı ilə xalqı tanıĢ etmək üçün Gəncədəki 

Ģah Abbas  (Səfəvi  Birinci  Ģah Abbas Əla Kəbir (1571-1629). 13 

fevral  1587-ci ildən 19 yanvar 1629-cu  illərdə  Səfəvilər  dövləti-

nin  Ģahı  olmuĢdur)    məscidinin  həyətində    böyük  mitinq  təĢkil  et-

miĢdi.  Gəncədəki  ermənilər  buna  mane  olmaq  istəsələr  də,  mitinq  

“YaĢasın,  Demokratik  Respublika!”,  ”YaĢasın,  Türk    Ədəmi-Mər-

kəziyyət Partiyası!” Ģüarları altında uğurla baĢa çatdırılmıĢdı. 

1917-ci  il  aprelin  17-21-də  Bakıda  “Ġsmailliyə”də  (indiki 

Azərbaycan  Milli  Elmlər  Akademiyası  Rəyasət  Heyətinin  binası”) 

keçirilən 

Qafqaz  müsəlmanlarının  qurultayındakı  çıxıĢında            

N.Yusifbəyli  Rusiyanın  tərkibində  Azərbaycana  muxtariyyət  veril-

məsini qəti Ģəkildə irəli sürmüĢdü.Qurultayın əsas məsələsi öz mü-

qəddəratını təyin etmək məsələsi idi.Qurultayda çıxıĢ edən N.Yusif-

bəyli  bildirmiĢdi  ki,müstəqil  dövlət  yaradılsın.O,öz  proqramında 

Qafqazın,  Krımın  və  qismən  Volqaboyunun  müsəlmanlar  yaĢayan 

hissəsinin  yaĢıl  iĢarələrlə  qeyd  olunduğu  etnoqrafik  xəritəni  gözü 

yaĢarmıĢ  halda  və  ehtirasla  qurultaya  toplaĢanlara  göstərərək 

demiĢdi  ki,  ”Türk  ocağı    ”Müsavat”    partiyasının    əhali  arasında 

təĢkil etdiyi özəkləri birləĢdirən qurumdur. Müsəlmanlar Rusiyadan 

ayrılmaq  istəmirlər”.  O,  hamını  yaĢıl  bayraq  altına  toplaĢmağa 

çağırırdı. Lakin bolĢeviklərdən N.Nərimanov, M.Əzizbəyov, H.Sul-

tanov  və  digərləri  bildirirdilər  ki,  zəhmətkeĢ  müsəlmanların  xilası 

ancaq  qırmızı  bolĢevik  bayrağı  ətrafında  toplaĢmaqdadır.  Onlar 

fəhlə məsələsini həll etməyi tələb etdikdə, Nəsib bəy yenidən tribu-

naya  qalxıb  əlindəki  Qafqaz  etnoqrafik  xəritəsini  göstərərək:  ”Siz 

burada hansı məsələni qaldırırsınız.Əvvəlcə millətin məsələsini həll 

etməliyik,  öz dövlətimiz, özünüidarəmiz olduqdan sonra isə öz evi-

mizdə fəhlə məsələsini də həll edərik”. 

Qurultayda Nəsib bəy və M.Ə. Rəsulzadə razılığa gəldilər ki, 

məramları eyni olan hər iki partiya - Gəncədəki  “Türk Ədəmi-Mər-

kəziyyət  Firqəsi”  və  Bakıdakı    “Müsəlman  Demokratik  Müsavat 

 

126 

Partiyası”    birləĢsin.  1917-ci  ilin  may  ayının  1-11-i  arasında  Mos-

kvada  keçirilən  Ümumrusiya  müsəlmanlarının  qurultayında  iĢtirak 

edən  hər  iki  görkəmli  milli  istiqlal  mücahidi  partiyaların  vahid  bir 

təĢkilatda  birləĢməsini  əməli  həyata  keçirdilər...Bu  birləĢmə  qurul-

taydan  sonra,  rəsmən  1917-ci  ilin  iyunun    20-də  (təzə  stillə  iyulun 

3-də) baĢ vermiĢ, hər iki partiya “Müsavat” adı altında birləĢmiĢdi. 

Nəsib  bəy  partiyanın  Gəncə  ġöbəsinin  rəhbəri  təsdiqlənmiĢdi. 

N.Yusifbəyli “Müsavat” partiyasının 500 nəfərin iĢtirakl ilə 1917-ci 

il oktyabrın 26-dan 31-dək Bakıda keçirilən I qurultayında yaxından 

iĢtirak  etmiĢdi.  Bu  qurultaydan  sonra  “Azərbaycana  muxtariyyət!” 

Ģüarı altında hərəkat xüsusilə qızğın xarakter almıĢdı. 

N. Yusifbəyli Müvəqqəti hökumətin Zaqafqaziya Xüsusi Ko-

mitəsindən  sonra  (Zaqafqaziya  Xüsusi  Komitəsi  fevral-burjua-de-

mokratik  inqilabından  sonra  Rusiyada  yaranan  knyaz  Q.E.  Lvovun 

(2  noyabr  1861,  Drezden  Ģəhəri,  Almaniya  -  8  mart  1921,  Paris) 

baĢçılıq  etdiyi  Müvəqqəti  hökumətin  Zaqafqaziyadakı  səlahiyyətli 

icraiyyə orqanı  kimi  Qafqaz CaniĢinliyinin  (1844-1917) ləğvindən 

sonra onun əvəzinə 9 mart 1917-ci ildə Tiflisdə yaradılmıĢdı. Sədri 

kadet  partiyasının  üzvü  A.Xarlamov  idi).1918-ci  ilin  fevralından 

Zaqafqaziya  Seyminin,  1918-ci  il  aprelin  26-da  müstəqil  Zaqaf-

qaziya  Federativ  Respublikası  yarananda  isə  bu  hökumətin  maarif 

naziri  təyin  olunmuĢ  və  səmərəli  fəaliyyət  göstərmiĢdi...1918-ci  il 

mayın  26-da  gürcü,  azərbaycanlı  və  erməni  deputatların  daxil 

olduğu fraksiyalararası çəkiĢmələrin nəticəsində Zaqafqaziya Seymi 

süqut etdi. Mayın 27-də Tiflisdə M.Ə.Rəsulzadənin sədrliyi altında 

xalqımızın müstəqilliyinə nail olmaq üçün Seymin müsəlman frak-

siyalarındakı  partiyaların  üzvlərindən  ibarət  Azərbaycan  Milli  ġu-

rası  yarandı. N.Yusifbəyli Milli ġura sədrinin iki müavinindən biri 

(digəri  Həsən  bəy  Ağayev  idi)  seçilmiĢdi.  1918-ci  il  Mayın  28-də 

Azərbaycan  Xalq  Cümhuriyyəti  (Azərbaycan  Demokratik  Respub-

likası)  yarandı.  F.Xoyskinin  birinci  hökumət  kabineti  zamanı)  (28 

may-17  iyun  1918-ci  il)  “Müsavat”ı  təmsil  edən  N.Yusifbəyli  xalq 

maarif və maliyyə naziri təyin olundu.F. Xoyskinin sonrakı iki Na-

zirlər  Kabinetində  (17  iyun  –  7  dekabr  1918-ci  il  və  26  dekabr 

1918-ci il - 14 mart 1919-cu il) o, maarif və dini etiqad naziri kimi 

fəaliyyət göstərmiĢdi. 

 

127 

Həmin  vəzifələrdə  çalıĢarkən  Nəsib  bəy  ümumi  icbari  təhsil, 

ibtidai və orta məktəblərin milliləĢdirilməsini, milli azlıqların da öz 

dillərində oxumaları üçün qanun layihələrinin hazırlanması, mətbu-

at,  söz,  vicdan,  ittifaqlar  və  tətillər  azadlığına  zəmanət  verilməsi 

təkliflərini  irəli  sürmüĢdü.  Nəsib  bəy  Azərbaycan  Parlamentindəki 

çıxıĢında  demiĢdi:  ”Cənab  Parlament  üzvləri,əsas  azadlıqlar:  söz, 

mətbuat,  yığıncaq,  ittifaq  və  tətillər  azadlıqları  hər  bir  mədəni  de-

mokratik ölkənin özülünü təĢkil edir. Hər Ģeydən yazmaq və danıĢ-

maq olar, harada istəsən yığıĢmaq olar, lakin bunlara yol yalnız bir-

cə  müqəddəs  hüquqa  –  Azərbaycan  xalqının  müstəqillik  hüququna 

toxunmamaq  Ģərtilə  verilir”.  Nəsib  bəy  bütün  azadlıqlar  içərisində 

vicdan və yaĢamaq azadlığını ən müqəddəs azadlıqlar hesab edirdi. 

N.Yusifbəyli  Azərbaycanda  yaĢayan  milli  azlıqların  hüquq-

larının  qorunması,  onların  dini  azadlığının,  mədəni-milli  xüsusiy-

yətlərinin  mühafizə  olunub  saxlanmasını,  milli  ədavətlərin  aradan 

götürülməsi  üzərində  ayrıca  dayanaraq  deyirdi:  ”Hökumətimiz 

bütün səylərini ona  yönəldib ki, Azərbaycan onun ərazisində yaĢa-

yan bütün xalqlar və millətlər üçün sevimli Vətənə çevrilsin. Höku-

mət  bütün  gücü  ilə  milli  düĢmənçiliyin  alovlanmasına  yol  vermə-

yəcək və bu cür halların qarĢısını alacaqdır”. 

N.Yusifbəyli  Parlament  yığıncağında  azad  əməyi  təmin  edə 

biləcək fəhlə qanunvericiliyinin,  habelə  kəndlilərə  ödəniĢsiz torpaq 

verməyi  nəzərdə  tutan  torpaq  qanunvericiliyinin  hazırlanması,  de-

mokratik  əsasda  yerli  özünüidarə  orqanlarının  qurulmasını  irəli 

sürürdü. 

1918-ci  il  oktyabrın  26-da  Gəncədə  gizir  məktəbi  məzunları-

nın ilk buraxılıĢ mərasimi olmuĢdu. Bu məktəb 1918-ci ilin iyunun-

da açılmıĢdı. Onun açılımasında general-leytenant Əli ağa ġıxlınski 

və  polkovnik  Süleyman  bəy  Əfəndiyev  mühüm  rol  oynamıĢdı-

lar...Təntənəli  buraxılıĢ  mərasimində  Qafqaz  Ġslam  Ordusunun  BaĢ 

komandanı  Faruq  Nuru  paĢanın  atası  Hacı  Əhməd  PaĢa,  Əlahiddə 

Azərbaycan  Korpusunun komandiri,  general-leytenant  Əli  ağa ġıx-

linski, 14-cü Çanaqqala diviziyasının komandiri  albay   Nazim bəy, 

Gəncə  qubernatoru,  polkovnik  Ġbrahim  ağa  Vəkilov,  Ģəhər  baĢçısı 

Ələkbər bəy Xasməmmədov, həmçinin Bakıdan  Azərbaycan höku-

mətinin  rəsmi nümayəndələri  - maarif naziri Nəsib bəy  Yusifbəyli, 

 

128 

maliyyə naziri Musa bəy Rəfiyev (1888-1938), daxili iĢlər nazirinin 

müavini  Mehdi  bəy  Hacınski (1879-1941) və digər yüksək səviy-

yəli qonaqlar iĢtirak edirdilər. 

Gizir  məktəbinin  buraxılıĢ  mərasimində  xalq  maarif  naziri    

N. Yusifbəylinin çıxıĢı çox təsirli olmuĢdu. O, demiĢdi: ”Balalarım, 

Azərbaycanın və millətin gələcəyi sizin əlinizdədir. Əgər güclü ordu 

yarada  bilsəniz,  deməli,  millətin  gələcəyi  təmin  olunacaq.  Bu  gün 

gördüklərim məni əmin etdi və bura ezam edən hökumətimizə onu 

çatdırmaq hüququ verdi ki, ölkənin istiqbalına görə sakit ola bilər. 

Qısa vaxt ərzində əldə etdiyiniz uğurlara çətin ki, ən mədəni və ba-

carıqlı  xalqların  oğulları  nail  ola  bilsin”.  Nəsib  bəy  sonra  Əhməd 

PaĢaya xitabən söyləmiĢdi: 

- ”Əlahəzrət!  Sizin Ģanlı oğullarınız Ənvər paĢa və Nuru paĢa 

təkcə  Azərbaycanın  deyil,  bütün  türk  xalqlarının  yaddaĢında  həmi-

Ģəlik  qalacaqlar.  Belə  qəhrəmanların  atası  baĢını  uca  tuta,  xoĢbəxt 

ola bilər. Allah Sizi və Sizin övladlarınızı qorusun”. Nəsib bəy axır-

da  hökumət  adından  bildirmiĢdi:  ”Bu  gün  bütün  qonĢu  millətlərin 

nümayəndələri  Azərbaycan  oğullarının  bacarığına  və  istedadına 

əmin oldular. Belə qüvvəyə malik ölkənin gələcəyi qorxulu deyil”. 

Mərasimdə  DĠN-in  adından  rəsmi  Ģəxs  kimi  iĢtirak  edən 

Azərbaycan Cümhuriyyəti daxili iĢlər nazirinin (o zaman daxili iĢlər 

naziri  Behbud  xan  CavanĢir  idi)  müavini  Mehdi  bəy  Hacınski  öz 

çıxıĢında  bildirmiĢdi  ki, bu  günlərdə  Bakıda  da  1200  nəfərlik  belə 

bir məktəb açılacaq. Əmin olmaq lazımdır ki, onun müdavimləri də 

bu cür parlaq nailiyyətlər əldə edəcəklər. 

Haşiyə: Azərbaycanda ilk gizir məktəbi 1918-ci ilin iyununda 

Gəncədə  yaradılıb,  ilk  dövrlərdə  Qafqaz  Müsəlman  Ordusuna 

tabeydi.  Gizir  məktəbində  250-dən  çox  gənc  təhsil  alırdı.  Onlar 

kursu gizir kimi baĢa vurduqdan sonra 6 ay ərzində zabit rütbəsi 

alırdılar.  Məktəbin  rəisi  zabit-pedaqoq  Atif  bəy  idi.  1918-ci  il 

oktyabrın  26-da  məktəbin  ilk  buraxılıĢı  zamanı  200  nəfər  gənc 

məktəbi bitirmiĢdi. 

N. Yusifbəyli 1918-ci ilin noyabrında müttəfiq qoĢunların Ba-

kıya gəlməyə hazırlaĢan komandanı general Vilyam Tomsonla danı-

Ģıqlar aparmaq üçün üç nəfərdən ibarət nümayəndə heyətinin baĢçısı 

kimi Ġranın Ənzəli Ģəhərinə gedib onunla görüĢmüĢdü. 

 

129 

1919-cu il martın 14-də N. Yusifbəyli Azərbaycan Cümhuriy-

yəti Nazirlər ġurasının sədri, bir qədər sonra - aprel ayından isə həm 

də daxili iĢlər naziri kimi fəaliyyətə baĢlamıĢdı. Aprel ayının 14-də 

o, yeni yaratdığı kabinetin üzvlərini Azərbaycan Cümhuriyyəti Par-

lamentinə  təqdim  etmiĢdi.  N.  Yusifbəyli  hökumətdə  Nazirlər  ġura-

sının sədri və daxili iĢlər naziri vəzifələrini tutduğunu bəyan etmiĢ-

di. Təxminən bir aydan sonra, 1919-cu il aprelin 16-da Nəsib bəyin 

Parlamentin  iclasında  hökumətin  Bəyannaməsi  haqqında  çıxıĢı  çox 

təsirli  olmuĢ  və  dəfələrlə  alqıĢlanmıĢdı.  Bakıdakı  ingilis  koman-

danlığı  nümayəndəliyinin də iĢtirak etdiyi  həmin iclasda N. Yusif-

bəyli  çoxmillətli  Parlament  üzvlərini  və  qonaqları  Azərbaycanın 

mövcudluğunun əsas prinsipi olan Ġstiqlal prinsipindən dönməyəcə-

yinə əmin edən dəlillər gətirmiĢ, ərazi bütövlüyümüzün dəyiĢilməz-

liyini və müqəddəsliyini diqqətə çatdırmıĢdı. 

N.  Yusifbəyli  Azərbaycan  Parlamentini  beynəlxalq  miqyasda 

xalqımızı  layiqincə  təmsil  edən  və  həqiqi  demokratik  zəmində  qu-

rulmuĢ  bir  siyasi  forum  kimi  yüksək  qiymətləndirir  və  vaxtaĢırı 

onun  tribunasından  öz  fikirlərini  səsləndirirdi.  Azərbaycan  Parla-

mentinin iclaslarında çox partiya, fraksiya və qrupların qızğın siyasi 

diskussiyalar Ģəraitinin, fikir plüralizminin formalaĢdırılması və təmin 

edilməsində Nəsib bəyin rolu az olmamıĢdı... 

Azərbaycan  Xalq  Cümhuriyyətinin  4-cü  hökumətinin  sədri, 

eyni zamanda daxili iĢlər naziri vəzifəsini öz üzərinə götürən N. Yu-

sifbəyli (o dövrün mətbuatında və tarixi ədəbiyyatda Usubbəyov so-

yadı kimi də əksini tapıb) Parlamentdə çıxıĢ etdiyi gün, 1919-cu il 

aprelin 16-da bəyan etdiyi  63 nömrəli əmrdə bildirirdi: 

“Bu gündən etibarən Daxili ĠĢlər Nazirliyinə rəhbərliyə baĢladı-

ğımı bütün təĢkilata elan edirəm. Ölkədə qanunçuluğun  və qaydanın 

daha  da  möhkəmləndirilməsini  Daxili  ĠĢlər  Nazirliyinin  ən  ümdə 

vəzifəsi  kimi  qarĢıya  qoyuram.  Hansı  milliyyət,  partiya,  əhali,  qrup 

və ya ayrı-ayrı Ģəxslər tərəfindən törədilməsinə baxmayaraq, istənilən 

anarxist çıxıĢların qarĢısı mənim tərəfimdən qəti tədbirlə alınacaq. 

VətəndaĢların  Ģəxsi  və  əmlak  təhlükəsizliyinin  qorunması 

üçün ən təsirli tədbirləri görəcəyəm. 

Azərbaycanda yaĢayan bütün millətlər mənim Ģəxsimdə özləri-

nə və qanuni hüquqlarının qorunmasına eyni münasibət görəcəklər. 

 

130 

Mən  milli  ədavətin  heç  bir  təzahürünə  yol  verməyəcəyəm  və 

bu  zəmində  hər  cür  iğtiĢaĢlar  sərəncamımda  olan  bütün  vasitələrlə 

yatırılacaq. Mən, habelə yerli inzibati rəhbərlik, xüsusilə onun aĢağı 

agentləri arasında, çox təəssüf ki, kök salmıĢ rüĢvətxorluq və alver-

çilik halları ilə mübarizəni öz qarĢımda vəzifə kimi qoyuram; mən 

bu cür təzahürlərə qarĢı amansız olacağam və vəzifə cinayətlərinin 

vaxtında  və  surətlə  təhqiq  edilməsi,  bunlarda  təqsirli  olanların  ifĢa 

edilməsi və məhkəməyə verilməsi üçün tədbirlər görəcəyəm. 

Bu xüsusda mən qəza rəisləri vəzifələrinə namizəd seçməkdə 

cənab  qubernatorlara  sərbəstlik  verirəm  və  həmin  rəisləri  onların 

təqdimatına görə təsdiq edəcəyəm. Qəza inzibati orqanı agentlərinin 

aĢağı  çinləri  üçün  sərbəst  namizəd  seçmək  xüsusunda  eyni  ilə  bu 

cür  hüquq  qəza  rəislərinə  də  verilmiĢdir.  Bu  zaman  xəbərdarlıq 

etməyi zəruri sayıram ki, təqdimatlar ilə təyin olunmuĢ Ģəxslərin hə-

rəkətləri üçün bütün məsuliyyəti mən cənab qubernatorların üzərinə 

qoyacağam. 

Mən  Daxili  ĠĢlər  Nazirliyinin  bütün  çinlərindən  göstərdiyim 

məqsədlərə  nail  olmaq  üçün  var  qüvvə  ilə  iĢləyəcəklərini,  xidməti 

borcu vicdanla yerinə yetirəcəklərini gözlətirəm. 

Daxili iĢlər naziri Nəsib bəy Usubbəyov”. 

Məzmunundan  göründüyü  kimi,  bu  əmrdə  daxili  iĢlər  naziri 

tərəfindən qarĢıya qoyulan vəzifələr olduqca aydın və konkret  gös-

tərilmiĢdir. 

Azərbaycan  Xalq  Cümhuriyyəti,  onun  hökuməti,  Daxili  ĠĢlər 

Nazirliyi  xalqın  demokratik  azadlıqlarını  təmin  etmək  üçün  çox  iĢ 

görür  və  buna  əks  yönəlmiĢ  hər  hansı  qəsdin  qarĢısını  qətiyyətlə 

alırdılar.  Bu  baxımdan  Azərbaycan  hökumətinin  1919-cu  il  6  may 

tarixli qərarı çox xarakterikdir. Beləki, 1919-cu il mayın 5-də Bakı-

da konkret siyasi məqsədlər güdən iqtisadi tətil baĢlanmıĢdı. Höku-

mət  elə  səhərisi  gün  daxili  iĢlər  naziri  N.  Yusifbəylinin  Mərkəzi 

Fəhlə  Tətil  Komitəsinin  tətil  etməsinə  dair  məruzəsini  dinləmiĢ  və 

bunun əsasında aĢağıdakı kimi qərar qəbul etmiĢdi: 

1.

 

Fəhlə Konfransının elan etdiyi tətil siyasi tətil sayılsın; 

2.

 

Daxili  iĢlər  nazirinə  fəaliyyəti  Azərbaycan  Cümhuriyyəti 

dövlətçiliyinin  əsasına qarĢı  yönəlmiĢ  olduğu hesab etdiyi  adamla-

rın həbsi, hətta Azərbaycan hüdudlarından çıxarılması tədbirləri də 

 

131 

daxil  olmaqla  tətilin  ləğv  edilməsi  üzrə  tam  sərbəst  hərəkət  etmək 

hüququ verilsin; 

3.

 

Tətil günlərində fəhlələrə məvacib verilməsin; 

4.

 

Əmək nazirinə fəhlələrin iqtisadi tələblərinin ədalətli his-

sələrinin,  iĢ  adamları  və  fəhlələrlə  birgə  müzakirə  etmək  və  sonra 

hökumətə məlumat vermək tapĢırılsın; 

5.

 

Nazir-sədrə fəhlələrə müvafiq müraciət etmək tapĢırılsın”. 

Lakin  siyasi  məqsədlər  güdən,  3  gün  tətil  edən  buna  məhəl 

qoymadıqları,  əksinə,  hökumət  qarĢısında  ultimatum  irəli  sürməyə 

cəhd  göstərdikləri  üçün  Bakı  polismeysteri  Rüstəm  bəy  Mirzəyev 

mayın 9-da tətilin təĢkillatçıları olan, Rusiyadan idarə olunan bolĢe-

viklərin  liderləri  -  Əli  Heydər  Qarayevi  (1896,  Bakı  quberniyası, 

ġamaxı Ģəhəri-1938;otuzuncu illərdə repressiya olunmuĢ və 1938-ci 

ildə güllələnmiĢdir), Anastas Mikoyanı (Anastas Ġvanoviç Mikoyan, 

1895, Tiflis quberniyasının Sanain kəndi; indiki  Ermənistanın Ala-

verdi  rayonu  -  1978,  Moskva),  Levon  Mirzoyanı  (1897,Gəncə  qu-

berniyasının  ġuĢa  qəzası,  AĢan  kəndi  -  1938;  otuzuncu  illərdə  rep-

ressiya  olunmuĢ  və  1938-ci  ildə  güllələnmiĢdir),  Ġvan  AnaĢkini 

(1880,  Tambov-1938;  otuzuncu  illərdə  repressiya  olunmuĢ  və  gül-

lələnmiĢdir), A.E. Çurayevi, Kovalı, V.V. Lominadzeni (1897, Gür-

cüstan-1935;  otuzuncu  illərdə  repressiyaya  məruz  qalmıĢ,  1935-ci 

ildə özünü öldürmüĢdür), B. ġaboldayevi (sonralar, 1920-ci il mar-

tın 30-da Dağıstanda sovet qoĢunlarının komandanı təyin edilmiĢdi) 

və ümumiyyətlə, 43 nəfəri həbs edib, ciddi polis mühafizəsinin mü-

Ģayiətilə Bakı Polismeysterliyinə gətirmiĢdi. Toxunulmazlıq hüququ 

olan  Parlamentin  üzvü  Ə.H.  Qarayevə  qanunsuz  və  icazə  verilmə-

miĢ  mitinq  fəaliyyətində  bulunduğu  ona  izah  olunmuĢ  və  azad 

edildiyi bildirilmiĢdi.  Sonra  digərləri  də buraxılmıĢdı... 

Azərbaycan  Xalq  Cümhuriyyəti  DĠN-in  orqanları  torpaqları-

mızı qoruyacaq sərhəd qüvvələrinin yaradılmasında, torpaqların bö-

lünüb kəndlilərə verilməsində, bu zaman onlara qarĢı qanunsuz ver-

gilərin  tətbiqinə  və  sıxıĢdırılması  əleyhinə,  Azərbaycan  Ordusu  sı-

ralarına  yeni  çağırıĢçıların  toplanmasının  təĢkilində  də  fəal  iĢtirak 

edirdilər.  Azərbaycan  Cümhuriyyətinin  demokratik  mahiyyətini  öz 

fəaliyyəti  ilə  təmsil  edən  Daxili  ĠĢlər  Nazirliyi  olkədə  demokratik 

prinsiplərin gözlənilməsini nizamlayırdı.Məsələn, Azərbaycan DĠN-

 

132 

in 28 aprel 1919-cu il tarixli əmri ilə arzu edən hər kəs,o cümlədən 

siyasətlə məĢğul olanlar olkənin hüdudlarından heç bir əlavə vizaya 

ehtiyac  olmadan  kənara  çıxa  bilərdilər.  Bu  cür  hüquq  o  zamankı 

siyasi partiyalara və ictimai təĢkilatlara da Ģamil edilmiĢdi... 

N.  Yusifbəyli bir daxili iĢlər naziri kimi fəaliyətə  baĢlayandan 

sonra  ilk  tədbirlərindən  biri  zərurət  olaraq  DĠN-in  strukturlarını  təc-

rübəli  kadrlarla  möhkəmləndirmək,onların  idarəçiliyini  təkmilləĢdir-

mək  idi.  Məsələn,  N.  Yusifbəylinin  təklifi  və  təqdimatı  üzrə,  Azər-

baycan  hökumətinin  6  may  1919-cu  il  tarixli  qərarı  ilə  xalqımızın 

milli  istiqlaliyyəti,  müstəqilliyi  uğrunda  fəal  mübarizlərdən  biri, 

Gəncəbasarın  məĢhur  Rəfibəylilər  nəslindən  olan  Xudadat  bəy  Rə-

fibəyli  (1877-1920)  Gəncə  quberniyasının  general-qubernatoru  və-

zifəsinə  təyin  edilmiĢ,  bu  vəzifədə  Azərbaycan  Xalq  Cümhuriyyəti 

süqut edənə kimi qətiyyətlə və yorulmadan fəaliyyət göstərmiĢdi... 

N.  Yusifbəyli bir  hökumət  baĢçısı və  eyni  zamanda da daxili 

iĢlər  naziri  kimi  dövlət  əleyhinə  qarĢı  aparılan  bütün  təzahürlərin 

aradan qaldırılmasına çalıĢırdı. Bu iĢdə hətta Bakıdakı ingilis polisi 

ilə  əməkdaĢlıqdan  da  istifadə  edirdi.  Məsələn,  onun  göstəriĢləri  ilə 

1919-cu ilin mayından oktyabrınadək  Bakı polisi müttəfiq qoĢunla-

rın qərargahının müdafiəsi və ingilis polisnin iĢtirakı ilə Azərbaycan 

hökumətinə  qarĢı  gizli  pozuculuq  iĢləri  ilə  məĢğul  olan  bir  qrup 

görkəmli  bolĢevik  fəalını,  o  cümlədən  Eminbəyli  Ġbrahim  Abdulla 

oğlunu  (1894,  Gəncə-1937;  otuzuncu  illərdə  repressiyaya  məruz 

qalıb  və  güllələnib),  Axundov  ġirəli  BaxĢəli  oğlunu  (1886,  Bakı 

quberniyasının  Lənkəran qəzası,  Razigirdani  kəndi-1960,  Lənkəran 

Ģəhər), may ayında Qasımov MirbəĢir Fəttah oğlunu (1879, Cənubi 

Azərbaycan  (Ġran),  Təbriz  vilayəti,  DaĢbulaq  kəndi-1949,  Bakı), 

Mirzoyan  Levon  Ġsayeviçi  (1897-1938),  Roqov  Nikifor  Fyodroviçi 

(1887,  Simbirski  quberniyası,  Korsunski  qəzası,  Sudoseve  kəndi  - 

fevral 1920-ci ildə dənizdə hərbi gəmidəki Denikin ağqvardiyaçılar 

tərəfindən  saxlanılaraq  digər  bolĢevik  yoldaĢları  ilə  birlikdə  güllə-

lənmiĢdir),  Hüseynov  Rəhim  Məmməd  Cəfər  oğlunu  (1891,  Gədə-

bəy-1937; otuzuncu illərdə repressiya olunub və  güllələnib), Dada-

Ģov  Müseyib  Mirzə  oğlunu  (1896,Bakı  qəzasının  Balaxanı  kəndi-

1967,  Bakı),  Tağıyev  Ġbrahim Tağı  oğlunu  (1894,  Qazax qəzasının 

Öksüzlü  kəndi  -  1938;  otuzuncu  illərdə  repressiya  olunub  və 

 

133 

güllələnib),  Konkin  Ġvan  Mixayloviçi    (1896,Gəncə  qəzası,  Gədə-

bəy  sahəsi,  Slavyanka  kəndi-1954,Moskva),  Qutin  Semyon  Avelo-

viçi  (1897,  Bakı-1938;  otuzuncu  illərdə  repressiya  olunub  və 

güllələnib),  Ağa-zadə  Kamran  Cəfər  oğlunu  (1891,  Cənubi  Azər-

baycan,  Ərdəbil  Vilayəti  Pərni  kəndi-1939;  ağır  xəstəlikdən  sonra 

ölmüĢdür),  AnaĢkin  Ġvan  Ġvanoviçi  (1880-1937;  otuzuncu  illərdə 

repressiya olunmuĢ  və 1937-ci il dekabrın 30-dan 31-nə keçən gecə 

güllələnmiĢdi. O, həmin gecə güllələnən 48 nəfərin  içərisində sayca 

29-cu  idi...),  iyunda  Bünyadzadə  DadaĢ  Xoca  oğlunu  (1888-1938), 

Sərdarov  Bünyad  Mədət  oğlunu  (1888-1919),  sentyabrda  Əliyev 

HaĢım  Bədəl  oğlunu  (1892,  Bakı-5  sentyabr  1919;  öldürülmüĢ-

dür...), Musəvi Mir Fəttah Əli oğlunu (1891, ġuĢa -5 sentyabr 1919, 

Bakı; öldürülmüĢdür...), Cəbrayılov Məmməd Hüseyn Rüstəm oğlu-

nu (1900-1938) həbs etmiĢ, müsəlləh dəstə yaradıb müqavimət gös-

tərən    “Qatır  Məmmədi”    (1887,  Gəncə  quberniyası,  Goranboy  - 

Əhmədli kəndi - 18 sentyabr 1919-cu il, Kür sahilindəki Qaraquvax 

kəndi;  Azərbaycan  Cümhuriyyəti  tərəfindən  güllələnmiĢdir)  məhv 

etmiĢdi... 

Kütləvi  həbslər  ölkənin  təhlükəsizliyi  üçün  narahatçılıq  törə- 

dənlərə  qarĢı  yönəlmiĢdi.  Üstəlik,  Bakıda  və  bölgələrdə  vəziyyəti 

kəskinləĢdirən  cinayətkar  ünsürlərlə  də  amansız  mübarizə  aparı-

lırdı... Beləliklə, görünür ki, Azərbaycan Daxili ĠĢlər Nazirliyi, onun 

polis orqanları Bakıda və bölgələrdə iki cəbhədə: siyasi məqsədlərlə 

pozuculuq  törədənlərlə  və  habelə,  bilavasitə  cinayətkar  hadisələrlə 

məĢğul  olan  sırf  kriminal,  o  cümlədən  transmilli  qüvvələrlə  müba-

rizə aparmalı olurdular...