Beynəlxalq maliyyə böhranı şəraitində korperativ idarəetmə sisteminin
Azərbaycanda kredit institututlarında korperativ idarəetmə və onun
Yüklə 1,28 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
2.2. Azərbaycanda kredit institututlarında korperativ idarəetmə və onun
mövcud vəziyyətinin qiymətləndirilməsi Korporativ idarəetmə şirketin müşahidə şurasının, rehbərliynin, səhmdarlarinın və başqa maraqlı tərəflərinin maraqlarınin tarazlığını əks etdirən və movcud qanunvericilıyə və beynelxalq standardlara uygun formada şirketin fəaliyyətinden maksimum gəlirin əldə olunmasına yönəldilmiş şirkətin rəhbərliyi, müşahidə şurası, səhmdarları və diger maraglı tərəfləri arasında münasibətlər sistemidir. Korporativ idarəetme sturukturu işlək və şəffaf bazarlari təsviq edir, nəzarət, tənzimləyici və icraedici orqanları arasında məsuliyyətlərin aydın şəkildə bölüşdürülməsini təmin etməkdədir (4, 56). Hazırkı dövrdə səhmdar cəmiyyətlər rəqabət və investisiya cazibədarlığmı təmin etmək məqsədilə «korporativ idarəetmə» adını almış yeni idarəetmə prinsipindən istifadə edirlər. Maliyyə və real sektorda korporativ idarəetmə sisteminin tetbiq edilmesi ölkəmizin inkişaf etdirilməsində çoxdan bəri qoyulan tələblərdən biridir. Bazar iqtisadiyyatı şəraitində bu tələblər kiçik səhmdarların marağının mühafizəsi, kreditorların və investorların təhlükesizliyinin təmin edilməsi, dövlətin maragları acısından şirkətlerin və banklarin fəaliyyətində şəffaflıgın əldə olunmasi ilə əsaslandırılir. Azərbaycanda «Dövlət əmlakının özelləşdirilməsi haqqinda» qanun və dövlət müəsisəsinin səhmdar cəmiyətinə çevrilmesi qaydaları haqqinda əsasnamə və 14 iyul 1998-ci ilde qəbul edilmiş Qiymətli kagızlar haqqında qanun korporrativ qiymətli kagız bazarinın formalasmasinda müstəsna əhəmiyyətə malik olmuşdur. 1995-cı ilin 29 sentiyabrında «Azərbaycan Respublikasında 1995-1998-ci illərdə dövlət mülkiyyətinin özəlləşdirilməsinin Dövlət Proqramı»nın təsdiq edilməsi Azərbaycanda özəlləşdirmə prosesinin əsasını qoymuşdur. 1996-cı ildən etbarən 42 bir sıra nazirlik, dövlət komitəsi, konsern və şirkətlər ləğv edilmiş, onların tabeliyində olan müəssisə və obyektlər özəlləşdirməyə açıq elan edilmiş, özəlləşdirmənin daha sürətli və çevik formada aparılması üçün zəmin yaranmışdır. Deməli, özəlləşdirmə korporasiya idarəetmə sisteminin formalaşmasında əsas amil olmaqla, şirkətin aktivlərinin dəyərinin artırılmasında və korporativ idarəetmə sistemində nəzarət sisteminin şəffaflığının təmin edilməsində ən vacib amil hesab edilir. Azərbaycan Respublikasında mütəşəkkil kapital bazarının fəaliyət gösterməsi ölkə iqtisadiyatinın inkisafının başlıca ünsürlərindən biridir. «Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Qiymətli Kağızlar üzrə Dövlət Komitəsinin fəaliyyətinin təmin edilməsi haqqında» Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 1999-ci il 26 iyul tarixlı Fərmanının qüvvəyə minməsi ilə ölkədə mütəşəkkil qiymətli kağızlar bazarının fəaliyyət göstərməsinin təməli qoyulmuşdur.(9, 79) Hazırda Azərbaycanın korporativ idarəetməyə dair qanunvericiliyi üç hissədən ibarətdir: bankların, sığorta şirkətlərinin və bütün digər şirkətlərin korporativ idarəetməsi. Bankların fəaliyyəti Banklar Haqqmda Azərbaycan Respublikasının Qanunu (bundan sonra Banklar Haqqında Qanun) və Azərbaycan Respublikası Mərkəz Bankının qaydalan ilə tənzimlənir. Sığorta şirkətləri yeni qəbul edilmiş Sığorta fəaliyyəti haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanunun tələblərinə və Azərbaycan Respublikasının Maliyyə Nazirliyinin təqdim edəcəyi qaydalara riayət etməlidirlər. Digər şirkətlər isə öz korporativ idarəetməsində Mülki Məcəllənin tələblərini rəhbər tuturlar. Normativ Hüquqi Aktlar Haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanununa əsasən iki eyni qüvvəyə malik qanun arasında ziddiyyət yarandıqda daha sonra qəbul edilmiş qanun üstün tutulur. Lakin Banklar haqqmda Qanunun qəbul edildiyi tarixdən sonra Mülki Məcəlləyə Qanun vasitəsilə dəyişiklik edildiyi halda və bu dəyişikliyin Banklar haqqında Qanununa zidd olduğu halda hansı birinin daha üstün olması qeyri-müəyyən olaraq qalır. Təcrübə göstərir ki, banklar Mülki Məcəllə ilə Banklar haqqında Qanun arasında ziddiyyət olduqda, Banklar haqqmda 43 Qanunun tələblərinə riayət edirlər. Nəzəri cəhətdən isə, Mülki Məcəllə ümumi struktur təklif etməlidir, xüsusi qanunlar isə, o cümlədən Banklar Haqqmda Qanun və Sığorta Fəaliyyəti Haqqında Qanun bu strukturu tamamlamalıdırlar. Bank sektorunda korporativ idarəetməyə maraq daha çoxdur və o Azərbaycanda korporativ idarəetmənin inkişaf etdirilməsində flaqman rolunu oynayır. 2004-cü ilin mart ayında «Banklar haqqında Qanunun» qəbul edilməsi Azərbaycanın bank sektorunda teşkil edilmiş korporativ idarəetmə təcrübələrinin yüksək səviyyədə tətbiqinin yeni bir mərhələsinin başlanğıcı kimi hesab etmək olar. Bu qanun bank sektorunda korporativ idarəetmənin əsasını və ümumi strukturunu təqdim etdikdən sonra, onun prinsiplərini dünya standartlarına çatdırmaq, həmçinin qoyulan yeni tələbləri daha hərtərəfli izah etmək üçün Korporativ idarəetmə Qaydaları qəbul edilmişdir. Azərbaycan banklarında korporativ idaroetmə standartlarının tətbiqi proseslərinin 2006-cı ildə də davam etdirilməsi və beynəlxalq bank təcrübəsi səviyyəsinə çatdırılması üçün Mərkəzi Bankın həyata keçirdiyi tədbirlər çərçivəsində «Banklarda korporativ idarəetmə standartlarının tətbiqi Qaydaları»na da əlavə və dəyişikliklər qəbul edilmiş və banklarda icrası nəzarətə götürülmüşdür.(13, 22) Azərbaycanda korporativ idarəetmənin təkmilləşdirilməsi istiqamətində bir çox islər aparılmış, qanunveriçilik bazasi inkişaf etdirilmis, dövlət orqanlarinın tənzimedici funksiyalari təkmilləsdirilmisdir. Bununlada, 2009-ci ilin birinci yansinda korporativ qiymətli kagızlar bazari ötən ilin müvafiq dövrü ilə müqayisədə 24,4% böyümüşdür. Korporativ istiqraz bazarı isə dövr ərzində 2.3 dəfə böyümüşdür. 2009-cu ilin I yansında dövlət qiymətli kağızlar bazarında ötən ilin ugun dövrü ilə müqayisedə 40,9% azalma azalma nəzərə çarpmışdır ki, bunun isə əsas sebebi Mərkəzi Bankın iqtisadiyatda liqvidliyi yüksəltmək məqsədilə pul siyasetini yumsaltması neticəsində sterilizasiya aletləri kimi bildiyimiz notların buraxilısını azaltmasi olmusdur. Azərbaycan Qiymətli Kağızlar bazarinda 2009-ci ilin I rübünden baslayan temp davam etmişdir. Hesabat dovrü müddərində kapital bazarinın formalasması 44 yönündə aparılan siyasət və strukdur tədbirleri qiymetli kagızlarla icra olunan əməliyyatin həcminə və ümumilikde prosseslərə təsir etmişdir. Sehmlerin başlangıc yerləşdirməsi bu dovr boyunca 139,7 mln. manat olmusdur ki, nəticədə cəmi buraxılmıs səhmlərin hecmi 3,58 mlrd, manata çatmışdır.(9, 93) Yekunda bunu da qeyd etmək vacibdir ki, ölkədə formalaşmış olan iqtisadi balanslılıq korporativ idarəetmenin qarşıdakı inkişafına stimul verəcəkdir. Korporativ idarəetmə Qaydaları ancaq ən ugurlu və ya böyük banklara deyil, bütün banqlara tətbiq olunan minimal təlebləri xarakterizə edir. Son vaxtlar Azərbaycanın bank bölməsində xarici investisiyalarin artmasi korporativ idarə- etmənin müsbət meyilərinden səs verir. İqtisadi islahatlar şəraitində yüksək makroiqtisadi dinamika və bank sisteminin inkişafı maliyyə sabitliyinin diqqət mərkəzində saxlanmasına gətirib çıxarmışdır. Baza inflyasiyanın təkrəqəmli səviyyəsinə nail olmasına yönəlmiş pul və məzənnə siyasəti ölkədə maliyyə sabitliyinin qorunmasını təmin etmişdir. Bundan başqa, bankların kapitallaşması və aktivlərin keyfiyyətinin tənzimlənməsi bankların maliyyə dayanıqlığının artırılmasına şərait yaratmışdır. Banklarda əlverişli korporativ idarəetmə standartlarının tətbiq edilməsi isə öz növbəsində sistem üzrə risklerin daha effektiv şəkildə idarə edilməsinə imkan vermisdir. Bank sisteminin əhatəsinin regionlara tərəf xeyli genişlənməsi və əhalinin bank sisteminə etibarının artması İqtisadiyyatın maliyyə sağlamlığının artmasına səbəb olmuş və 2006-cı ilde bank aktivlerinin qeyri-neft ÜDM-de xüsusi çəkisi 2005-ci ilə nisbətdə 7 faiz yüksələrək 39 faizə çatmısdır. Sonraki illərdə də bank sisteminin maliyye tarazlığının qorunması məqsədilə banklarin kapital bazasinın gücləndirilməsinə, bank sistemınin institusionol bazasınin, habelə, korporativ idarəetme sisteminin, əsasən də risk menecmentini daha da genisləndirmək məqsədile maliyye sisteminin institusionol inkişafi yönündə tedbirlər davam etdirilmelidir. Respublikamizda «Banklar haqqında» qanun korporativ idarəetmə standartlarının daha geniş və tam tətbiqinə imkanlar yaradır. Bank sisteminin səmərəliliyinin artırılması, banklara etimadın daha da yüksəlməsi və Azərbaycan 45 banklarının beynəlxalq maliyyə bazarlarına daha aktiv inteqrasiyasını təmin etmək üçün gələcəkdə həmin standartların banklarda tam tətbiqinin təmin edilməsi strategiyası davam etdirilməlidir. Bu məqsədlə banklarda strateji idarəetmə strukturunun formalaşdırılması, risk mencmenti və maliyye sistemlerinin formalaşdırılması və tətbiq edilməsi, səmərəli daxili nezarət sistemi ve daxili audit mexanizmlərinin təmin olunmasi üzrə normativ-hüquqi və təşkilati tədbirlərin görülməsini məqsədəuyğun hesab edirik. Onu da nəzərə almaq lazımdır ki, birmənalı şəkildə qeyd eolunmalıdır ki, yalnız sağlam rəqabət şəraiti bank sisteminin əlverişli artımını və bununla da, iqtisadiyyatın maliyye resurslarina ehtiyacının tam şəkildə ödənilməsini təmin edə biler. Bundan əlavə, ədalətli rəqabət muhiti bank məhsullari istehlakçılarinın, yeni ehalinin, xırda və orta sahibkarlıq subyektlərinin və bütövlükdə İqtisadiyyatın bank sektoru ilə əlaqələrinin eyni şərtlər əsasinda yaradılmasını təmin edir. Bu da ölkədə maliyyə tehlükesizliyini formalasdırmagın ən vacib amillərindəndir. Hazırda respublikanın bank bazarında seqmentləşmə və məhdud rəqabət mühiti müşahidə olunmaqdadır. 2005-ci ilde dövlət banklarinın toplam bank aktivlerində xususi çekisi 56,2%, emanətlərdə xüsusi cəkisi isə 43,8% təskil edir. Böyük bazar payına sahib olmasına baxmayaraq dövlət banklarının məcmu bank kapitalında xüsusi çəkisi cəmi 9,4% təşkil edir ki, bu da bank sisteminin riskliliyini artırır.(39) Belə ki, dövletin perakəndə bank xidmetləri bazarinda çıxış etməsi bank sisteminde azad rəqabət şəraitini təmin edə bilecək ən vacib vasitə hesab oluna bilər. Əksər vaxtlar dövlət bankları bazar şərtlərinə əsaslanmayan kredit fəaliyyəti göstərir ki, bu da özəl banklar və bütbövlükdə özəl sektor üçün qeyri-taraz şərtlərin yaranmasina sebeb olur. Dövlət banklarının üstün bazar şərtlərinə malik olması onların inhisarçılıq mövqelərini gücləndirir, daha çox inzibati metodlarla idarə olunması isə bu banklarin və nəticədə bütövlükde bank sahəsinin səmərəliliyinə mənfi təsir göstərir. Qeyd olunan səbəbdən, habelə iqtisadi artıma və iqtisadiyyatın diversifikasiyasina yönəlmiş semereli bank sisteminin formalasmasi üçün dövlət banklarının özəlləşdirilməsi strategiyasının tamamlanması zəruridir. Dünya təc- 46 rübəsi göstərir ki, dövlətin bank xidmətləri bazarında iştirakçı yalnız prioritet layihelərin, məs., ixracın stimulaşdırilmasi və destəklənməsi, regional infrastrukturun inkişafi kimi layihelerin maliyələşdirilməsinə xidmət göstərən xüsusi bank strukturlarının yaradılması ilə təmin edilə bilər. Hazırkı şəraitdə bank sisteminin bazarın boşluqlarına sirayət etməsi və regionlara doğru genişlənməsi vacib əhəmiyyət kesb edir. İqtisadi subyektlerin və ehalinin, əsasən də, regionlarin maliyyə tələbatlarının tam və dolğun ödənilməsi bank sistemi ilə yanaşı, maliyyə infrastrukturunun genişləndirilməsini tələb edir. Məhz bu səpkidən, ev təsərrüfatlarına və kiçik sahibkarlığa pərakəndə bank xidmətləri göstərilməsində mikromaliyyə institutları müstəsna əhəmiyyət daşıyır. İqtisadi artımın temin olunmasındə xırda və orta sahibkarlıgın oynayacağı əhəmiyyətli rolu nəzərə alaraq, həmin maliyyə institutları üzrə normativ-hüquqi bazasının və institusional əsaslarının formalaşdırılmasından ötəri zəruri təşkilati işlər görülməlidir. Qeyd etmək yerinə düşər ki, çeşidli maliyye xidmetlerinin mövcudlugu İqtisadiyyatın diversifikasiyasi və istehsal bölmələrinin inkişafinda vacib əhəmiyyət daşıyır. Məs., son zamanlar ölkədə menzil tikintisinin geniş füsət aolması hamımizın gözü önündədir. Əhalinin yaşayiş səviyyəsini yaxşilasdırmaq və iqtisadiyyatin bu sferasındakı artımının davamlılığını təmin etmək üçün ipoteka krediti mexanizmlərinin tətbiqi məqsədilə «Ipoteka haqqında» «Yaşayıs-tikinti əmanet bankları haqqinda» və s. qanun layihelerinin işlənib, hazırlanmış və Milli Məclis tərəfindən qebul edilmisdir. Yuxarıda deyilənlərlə yanaşı, ölkənin maliyyə-bank sisteminin təhlükəsizliyinin daha möhkəmləndirilməsi, bank xidmətlərinin əsaslı dərəcədə genişləndirilməsi, bütövlükdə İqtisadi sahənin və əhalinin maliyyə-bank xidmetlərinə çıxiş imkanlarının mühitdə, maliyyə sektorunun digər seqmentlərində və korporativ sektorun özündə ciddi islahatların həyata keçirilməsini və bu tədbirlərin qarşılıqlı əlaqələndirilməsini tələb edir. Ayrı-ayrılıqda bankları götürdükdə, məsələn, Əmrah Bankda risklərinin idarə edilmesi kopleksi bankin risklərin idarə edilməsi prossesinin təşkil olunması 47 və ilk növbədə bütun vacib risklerin aşkara çıxarılması, qiymetləndirilmesinin prosedur və metodlarinın islənərək hazırlanmasi, aşağı salınmasi (qabagının alınması) və monitorinqinə münasibətdə kompleks və vahid yanaşmaya əsaslanır. Risklərin idarə olunması siyasətinin dəqiq müəyyənləşdirilməsi, idarə edilməsi və ona nəzarətin təşkili uyğun olarag, idarəetmə orqanlari olan Müşahidə Şurasi, İdarə Heyəti və Komitələr tərəfındən aparılir. Müşahide Şurası Bankin fəaliyəti zamanı üzləşdiyi bütün risklərin müvafiq səviyələrini müəyyən edir, risklərin düzgün müəyyən eden, qiymetləndirən və onlara nəzarəti təşkil edən risklerin idarə edilməsi sisteminin yaradilmasıni temin edir. Bu məqsədle, Müşahidə Şurasi tərəfindən Bankın fəaliyyətində mövcud olan risklərin doğru idarə olunmasını gerçəkləşdirən komitələr yaradılmısdır. Müşahidə Şurasi özü və formalasdırmiş oldugu komitələr vasitəsilə risklərin idarə edilməsi siyasətini, standartlarinı, limitləri, proseduralarinı, riskli sahələr üzrə qərarlarin qəbul olunması mexanizmlərini, riskli sahələrdə çalışanların, məsul şəxslərin vəzifə və səlahiyyətlərini müəyyənləşdirir. Gündəlik risklərin idarə olunması üçün isə tam cavabdehliyi İdare Heyəti və onun tabeçiliyinde olan funksional struktur sahələri daşıyir. Risk limitlərinə cari nəzarət, həmçinin riskin təhlil olunması, Risklərin idare olunmasi Departamenti tərəfindən aparılır və o, birbaşa İdarə Heyətinə və Risklərin idarə olunması komitəsinə bu haqda hesəbat verir. Bu Department riskli sahələrin qiymətləndirilməsi, müəyyən edilməsi, idarə olunmasi, nəzarətin təşkilinin metodologiyasını, başqa struktur bölmələri ilə birgə stress testləri və risk xeritələrini ssenariləri hazırlayır və İdarə Heyəti ilə razılasdırdıqdan sonra Risklerin İdarə Edilmesi Komitəsinə təqdim edir. Bankda risklərin idarə olunmasi yönündə qərar qəbuletmə sistemi aşağıdakı şəkildə şaxələnmişdir: Risklərin idarə edilməsi, bütün növlər üzrə risklər, global limitlər - Risklərin idarə olunmasi Komitəsi, Bazar, likvidlik, valyuta riskləri -Aktiv və Passivlərin idarə edilməsi Komitəsi, Kredit, ödəməmə, ölkə, kredit portfeli üzrə toplanma riskləri -Kredit Komitesi, Əməliyyat, hüquqi riskler üzrə - İdare Heyəti, strateji və təskilati risklər - Müşahidə Şurası 48 Bankda risklərin idarə olunmasi yönündə qebul edilmiş qərarların icra edilməsi üzrə məsuldur: o -Bazar, likvidlik, faiz, valyuta riskleri - Xəzinədarliq Departamenti; o -Kredit, ödəməmə, ölke, kredit portfeli üzrə cəmlənmə riskləri - Kredit Departamenti; o -Əməliyyat riskləri - bankın bütün struktur bölmələri; o -Hüquqi risklər -Hüquq departamenti; o -İmic riskləri-Biznesin inkişafı departamenti -Strateji - İdarə Heyəti o -Risklərə nəzarət, qiymətləndirilməsi və onların ölçülməsi üzrə gündəlik cavabdehlik, başqa struktur sahələrinə kömək və risklerə nezarət funksiyalari - Risklərin İdarə Edilmesi Departamenti. Başqa bir bank Turan Bankda effektiv korporativ idarə etmə sistemnin yaradilması əsas fəaliyyət istiqamətlerindən biridir. 2007-ci ildən başlamaqla Turan Bank intitutsional inkişafinın bir hissəsi kimi Azərbaycan Respublikasinın Milli Bankinın "Banklarda Korporativ İdarəetmə Standartlarinın Tətbiqi qaydalari", Bazel Komitesinin "Kredit təşkilatlarında korporativ idarəetmənin təkmilləşdirilməsi" tövsiyələrinə uygun olaraq və beynelxalq korporativ idarəetme praktikasini təməl götürərək korporativ idaretmə sisteminin formalaşdırılmasi işinə start vermişdir. Bankda Korporativ İdarəetmənin tətbiqində ilkin məqsədlər səhmdarlarla qarşılıqlı səmimi münasibətlərin yaradılmasi və mühafizə edilib saxlanilması, İdarə Heyəti ilə Müşahidə Şurasi arasında effektiv əməkdaşlıq qurmaq, şəffaf və onlara lazımi vaxtında informasiya verilməsidir. Bankın korporativ idarəetme üzrə atılmış əsasli addimlardan biri də 2009-cu ilin may ayında "Biznes Etikası və Korporativ Davranış" Məcəlləsinin hazirlanması və təqdim edilməsidir. İdarə Heyeti Sədr də daxil edilməklə 5 nəfərlik heyətdən ibarətdir. İdarə Heyətinin vəzifəsi Bankın qanunvericiliyə və normativlərə müvafiq olaraq fəaliyyətinə nəzareti təskil etməkdir. İH eyni vaxtda Bankin illik büdcənisini, strateji planıninı, maliyyə göstericilərini və fəaliyyət planıni müntezəm olmaq üzrə nəzərdən keçirir. Həmçinin də investisiyalar, kapital xərcləri, kreditlər, bankın fəaliyyəti ilə əlaqədarı bütün informasiyaları almaq, 49 bankın işçi heyətində dəyişiklikləri də nəzərdən keçirmək selahiyyətlərinə sahibdir. İdare Heyətinin üzvlerinin bilikləri və tecrübəsi hər zaman effektiv qərarların qəbuluna imkan yaradır. İH ardıcıl olaraq Bankın fəaliyyeti ilə əlaqədar məsələləri müzakirə etmək məqsədiylə görüşlər keçirir. Hər yığıncaqdan qabaq iştirakçılara gündəmdə olacaq məsələlərə dair geniş məlumat təqdim olunur. Diger Komitələrin verdiyi mesləhətlər qərar qəbul olunma prossesində əhəmiyyətli rol oynayır: elə bu üzdən də Turan Bankın menecmenti komitələrin verdiyi tövsiyelərə çox diqqetle yanaşir. (40) TuranBank öz fəaliyyətininin butün sferalarında şəffaflıgı qoruyub saxlayir. Bank fəaliyyətini Azərbaycan bankçıliq və digər əlaqədar qanunvericiliyə uygun şəkildə aparır. Beynəlxalq Maliyyə Hesabatlarina və Azərbaycan Respublikasinın Mərkəzi Bankinın normativlərinə uygun olaraq TuranBank illik fəaliyyetini əks etdirən maliyyə hesabatlarinı kütləvi informasiya vasitələrində derc etdirir. Yüklə 1,28 Mb. Dostları ilə paylaş:
|