SeçMƏ statiSTİka müŞAHİDƏLƏRİNİn aparilmasinin metodoloji

Seçmə müşahidəsi üçün məlumat bazası. Seçmə müşahidə üçün elementlərin seçilməsi 
onlar haqqında dəqiq və dolğun məlumatın mövcudluğunu tələb edir. Seçmənin məlumat bazası 
həmin tələblərə uyğun olmalıdır. Seçmənin məlumat bazasında seçmədə iştirak edə bilən 
obyektlərin tam siyahısı və onların bəzi göstəriciləri olmalıdır. Bundan əlavə, keçirilən müşahidə 
üçün maraqlı olmayan obyektlər bazaya daxil edilməməlidir və oradakı məlumatlar mümkün 
qədər aktual olmalıdır. 
Seçmənin məlumat bazasının hazırlanması, demək olar ki, seçmə müşahidənin 
keçirilməsinin ən çətin və xeyli vaxt aparan mərhələlərindən biridir. 
Ev təsərrüfatlarının seçmə müşahidəsində müəyyən edilmiş ərazidə yerləşən ev 
təsərrüfatları iştirak edir və onlar seçmə vahidi kimi götürülür. Bu müayinə üçün məcmunun 
strukturunu rayona, şəhərə, kəndə, məhəlləyə və s. görə bölünmüş vahidlər təşkil edir. Ev 
təsərrüfatlarının seçmə müşahidəsinin keçirilməsində, əsasən, çoxpilləli klaster seçmə üsulundan 
istifadə olunur. 
Ev təsərrüfatlarının seçilməsi ərazi vahidləri (klaster) üzrə yaradılmış seçmə şəbəkəsi 
üzrə aparılır, sonra isə şəhər yaşayış məntəqələri üzrə ev təsərrüfatlarının sayına görə şəhər sayıcı 
və kənd yaşayış məntəqələri klasterə bölünür (qruplaşdırılır). Beləliklə, şəhər və kənd yaşayış 
məntəqələri üzrə ev təsərrüfatlarının seçmə şəbəkəsi yaradılır. 
Şəhər üzrə sayıcı məntəqələri və kənd yaşayış məntəqələri seçildikdən sonra həmin 
ərazilərin ev təsərrüfatlarının siyahısından seçmə planına müvafiq seçmə obyektləri 
müəyyənləşdirilir. Şəhər və kənd yerlərində seçmə obyektlərini müəyyənləşdirmək üçün əsas 
məlumat bazası kimi əhalinin siyahıyaalınmasının məlumatları götürülür.

---

Müəssisələrin seçmə müşahidəsi. Müəssisələrin müşahidəsində onların ümumi 
məcmusundan istifadə edilir və seçmə vahidləri kimi statistik vahidlər götürülür (emal 
müəssisələri, kənd təsərrüfatı müəssisələri, nəqliyyat xidmətləri göstərən müəssisələr və s.). 
Müəssisələrin seçmə müşahidəsi zamanı tədqiq olunan obyektlərin sayı seçmədə az 
olduğuna görə onlardan bizi maraqlandıran daha çox məlumatın yığılmasına imkan yaranır. 
Müəssisələrin məcmusu, ümumiyyətlə, qeyri-bərabər paylanır, yəni onun elementləri hər 
hansı bir göstəriciyə görə bir-birindən çox fərqlənir və heterogenliyə (müxtəlifliyə) meyillidir. 
Seçmədə, adətən, iri, orta və kiçik müəssisələr ayrı-ayrılıqda müşahidə olunur. 
Praktikada, adətən, iri və orta müəssisələrin sayı az olur və bir çox hallarda onları
başdan-başa siyahıyaalma üsulu ilə də müşahidə edirlər.
Seçmə müşahidənin keçirilməsi üçün məlumat bazalarında müəssisələrin yerləşdiyi ərazi, 
iqtisadiyyat sektoru, fəaliyyət növü, ölçüsü və onların qruplaşdırılması üçün tələb olunan digər 
göstəricilər ola bilər. 
Orta və iri müəssisələrin seçmə müşahidəsi üçün onlar qruplaşdırılır və ya 
stratifikasiyalaşdırılır, sonra həmin qrup və ya strata daxilində birpilləli seçmədən istifadə edilə 
bilər. Adətən, iqtisadi fəaliyyət növünə və ya iqtisadiyyatın sektorlarına görə stratifikasiya 
aparılır. 
Kiçik müəssisələrin isə sayı çox olduğundan xarakteristikalarına görə onlar bir-birindən 
çox fərqlənir və qeyri-bərabər paylanır. Kiçik müəssisələr ölçüsünə və başqa xüsusiyyətlərinə 
görə müxtəlif olurlar. Bu səbəbdən kiçik müəssisələr üzrə seçmələrin aparılması üçün 
qruplaşdırma və stratifikasiya daha mürəkkəb aparılır. Seçmə müşahidənin səmərəli və düzgün 
aparılması üçün seçmə məcmusunun elementləri bir-birinə oxşar olmalıdır və seçmənin həcmi 
yalnız belə elementlərin məcmusundan götürülməlidir. Buna görə də kiçik müəssisələrin seçmə 
müşahidəsi üçün elementlərin seçilməsində, ev təsərrüfatlarının seçmə müşahidəsindəki kimi 
çoxpilləli seçmə tətbiq olunmalıdır. 
Müəssisələrin müxtəlifliyi və qeyri-bərabər paylanması xüsusi diqqət, səmərəli 
stratifikasiya və vahidlərin bir sahədən seçilməsini tələb edir.