Muhammad al-xorazmiy nomidagi toshkent axborot texnologiyalari universiteti zaripova dilnoza anvarovna

Nazorat savollari: 
1. 
VIII-XI- asrlarda yashab ijod etgan olimlarning ilm-fan 
taraqqiyotiga qo‘shgan hissalari va yozgan asarlarini sharhlang. 
2. 
Arastuning falsafiy qarashlari va asarlari haqida fikrlaringiz. 
3. 
Jadidchilik harakati tarixi va natijalari haqida aytib bering. 
4. 
XX asr AKT sohasidagi ixtirolar tarixi haqida ma’lumotlar 
keltiring. 

---

1.3. 
TA’LIM VA PEDAGOGIKANING QADIMIY 
DAVRDAGI RIVOJLANISH TARIXI 
Uyg’onish davrida evropa va osiyo mamlakatlarida yuzaga kelgan 
vaziyat 
Uygʻonish davri (Renessans) — Markaziy Osiyo, Eron, Xitoy (IX-
XII va XV-asrlar), Gʻarbiy Yevropada yuz bergan alohida madaniy va 
tafakkuriy taraqqiyot davri. "Renessans" atamasi dastlab Italiyadagi 
madaniy-maʼnaviy 
yuksalish 
(XIV—XVI-asrlar)ga 
nisbatan 
qoʻllanilgan, uni oʻrta asrchilik turgʻunligidan yangi davrga oʻtish 
bosqichi deb baholaganlar.
Renessansning asosiy alomatlari: 

tafakkurda va ilm-u ijodda dogmatizm, jaholat va mutaassiblikni 
yorib oʻtib, insonni ulugʻlash, uning isteʼdodi, aqliy fikriy 
imkoniyatlarini yuzaga chiqarish;

antik davr (yunon-rum) madaniyatiga qaytib, uni tiklash, boyitish; 
cherkov sxolastikasidan qutulib, adabiyot va sanʼatda dunyoviy 
goʻzallik, hayot taronalarini qizgʻin kuylash;

inson erki, xurfikrlilik uchun kurashish.
Buning natijasi oʻlaroq, ijodiy qudrat va tafakkur kuchini namoyish 
etadigan ulugʻvor badiiy asarlar, salobatli binolar yaratildi, ilm-fan 
rivojlandi. Italiyada shoir Petrarka va Dante, rassom Jotto, adib va 
mutafakkirlar Bokkachcho, Ariosto, Tasso, Byome Renessans 
gʻoyalarining jarchilari boʻlib maydonga chiqdilar. Keyinchalik 
Mikelanjelo, 
Rafael, 
Shekspir, 
Servantes 
Yevropaning 
turli 
mamlakatlarida buni davom ettirdilar. Ammo Renessans, yaʼni 
Uygʻonish faqat Yevropa hodisasi emas. Dunyo madaniyatini yaxlit olib 
oʻrgangan olimlarning ishlari shuni koʻrsatdiki, Osiyo markazida 
joylashgan Movarounnaxr, Xuroson va Eronda Italiyaga qaraganda bir 
necha asr oldin (IX- XII asrlar) ulkan madaniy koʻtarilish yuz bergan, 
ilm-fan, falsafa, adabiyot kuchli rivojlanib, ilgʻor insonparvarlik 
gʻoyalari jamiyat fikrini band etgan, aqliy va ijodiy faollik gurkiragan. 
Bu davr dunyo ilmida "Musulmon Renessansi" (A. Mets) yoki "Sharq 
Uygʻonishi" (N. I. Konrad) nomi bilan atalib kelinmoqda. Sharq 
Uygʻonish davrida Yevropa Uygʻonish davrining asosiy belgilari 
mujassam: joʻshqin ijodiy faoliyat, ulkan bunyodkorlik ishlarining 
amalga oshirilgani, aqlni hayratga soluvchi bemisl asarlarning 
yaratilgani shundan dalolat beradi. Sharq Uygʻonish davri ham ulugʻ 

---

allomalar, qomusiy bilim sohiblari, mashhur mutafakkirlarni yetishtirdi. 
Aniq fanlar sohasida Muhammad al-Xorazmiy, Abu Bakr Roziy, Abu 
Rayhon Beruniy, Ahmad al-Fargʻoniy, Umar Xayyom, Mirzo Ulugʻbek 
jahonshumul kashfiyotlar qildilar. Abu Nasr Forobiy, Abu Ali ibn Sino, 
Ibn Rushd, Muhammad Gʻazoliy, Nasafiy Aziziddinlarning falsafiy 
asarlari tafakkur xazinasini boyitdi, olam, odam va jamiyat yaxlitlikda 
tadqiq etilib, yangi qonuniyatlar ochildi, aqliy bilim ufqlari kengaydi, 
fozil jamiyat va komil inson nazariyasi chuqur ishlab chiqiddi. 
Sheʼriyatda Abu Abdullo Rudakiy, Abulalo al-Maarriy, Abulqosim 
Firdavsiy, Jaloliddin Rumiy, Hofiz Sheroziy, Nizomiy Ganjaviy, 
Abdurahmon Jomiy va Alisher Navoiy kabi daho ijodkorlar yetishib, 
oʻlmas asarlar yaratdilar, ishq-muhabbat, qahramonlik, ozodlik va 
ezgulikni kuyladilar. Miniatyura rassomchiligida bir necha maktablar 
shakllandi, bunda Kamoliddin Behzod rasmlari yangi ijodiy yoʻnalishga 
asos soldi. Uygʻonish davri ning yana bir belgisi xalq ruhini 
ifodalaydigan "Ming bir kecha", "Kalila va Dimna", "Qirq vazir", 
"Toʻtinoma", "Sindbodnoma", "Jomeʼul hikoyot" kabi qiziqarli 
sarguzashtlarga toʻla, shavq-u zavq qoʻzgʻatadigan asarlarning 
koʻpaygani, ikkinchi tomondan "Xamsa"larda boʻlganiday, insoniy 
ideallarni mujassam etgan hikmat va falsafaga boy umumbashariy 
gʻoyalarning tasvirlanishidir. 
Eron va Markaziy Osiyo xalqlari bir necha ming yillik sivilizatsiya 
tarixiga ega. Zotan, qadimiyati, qadimgi davlatchiligi boʻlmagan xalqda 
Uygʻonish davri ham boʻlmaydi. Markaziy Osiyoda IX—XIII-asrlarda 
oʻz xalqining qadimiyatiga qaytish, Avesto falsafasini Qurʼon maʼrifati 
bilan uygʻunlashtirib, qayta tiklashga intilish tasavvuf taʼlimoti, "ishroq" 
falsafasida namoyon boʻlgan. Shu asosda turli nazariyalar, taʼlimotlar 
yuzaga kelib, fikriy xilma-xillik rivojlandi. Tasavvufiyorifona 
taʼlimotning qaror topishi, tariqatlar ham, aslida, hurfikrlik va inson 
kamolotiga boʻlgan ishonchning nishonasi edi. Uygʻonish davri vakillari 
dinga emas, balki dinni sxolastika va jaholat manbaiga aylantirgan 
kishilarga qarshi kurashganlar. 
Sharq Uygʻonish davri keng koʻlamli: taʼlim va tahlil, madrasa-
maorif rivojlangan, ulkan kutubxonalarda yuz minglab jild kitoblar 
yigʻilgan, “xazinat ul-hikma”,“dorul-ulum”larda tolibi ilmlar, ustoz-
shogirdlar suhbati bardavom edi, olimning obro-eʼtibori yuksak 
qadrlandi. Sharq Uygʻonish davri yutuqlari Gʻarbiy Yevropadagi 
Uygʻonish davriga bevosita taʼsir etgan. Chunki XII—XIV-asrlarda 
musulmon olami bilan Yevropa davlatlari orasida aloqa kuchaygan edi. 

---

Ayniqsa, tutash chegara mamlakatlari: Qurdoba (Ispaniya), Kavkaz, 
Bolqon yarim orolida bu jarayon kuchli boʻlgan. Yevropaliklar Sharq 
olimlarining asarlarini lotin, ispan, yahudiy tillariga qilingan tarjimalar 
orqali yoxud bevosita arab tilida oʻqib oʻrganganlar. Ibn Sinoning "Tib 
qonunlari", "Ash Shifo", Forobiyning "Ilmlar tasnifi", Ahmad 
Fargʻoniyning "Samo harakatlari va yulduzlar ilmining jami kitobi", 
Muhammad Muso al-Xorazmiyning "Al jabr val muqobila", Ibn Rushd, 
Abu Bakr Roziy asarlari tarjima qilinib, keyinchalik nashr etilgan. 
Algebra, algoritm fanlari Xorazmiy asarlari tufayli shakllangan. "Tib 
qonunlari" 7 asr mobaynida Yevropa institutlarida tibbiyot darsligi 
sifatida xizmat qildi. Ibn Sino shogirdi Ibn Rushd g’oyalari Italiya, 
Fransiya hurfikrligini boshlab bergan. Ibn Sino — Avitsenna, Ibn Rushd 
— Averroes, Ahmad Fargʻoniy — Al Frageni, Abu Bakr Roziy — Al 
Ramzats, Abu Maʼshar Balxiy — Albumazar degan lotincha nomlar 
ostida mashhur boʻlgan. "Oʻsha paytda (XIII—XVI asr) jaholat 
changalidagi Yevropaning koʻpgina qismida musulmonlar ilm 
charogʻini yoqdilar; ispanlar yozuvi ham, shimoliy oramiy yozuvi ham 
Osiyodan olingan; shimoliy, gʻarbiy va sharqiy Yevropa madaniyati 
yunon — rumo — arab urugʻidan unib chiqqandir" (G.Gerder). Platon, 
Aristotel asarlari ham Yevropaga dastlab arabcha tarjima va talqinlar 
orqali kirib borgan. "Sharqliklar Gʻarbni Aristotel falsafasi bilan 
yoritdilar" (Gegel). 
Aniq fanlar va ularni oʻrganish usullarini, dehqonchilik va 
chorvachilik ilmlari, dengizda suzish, harbiy texnikani Yevropa 
Sharqdan olib rivojlantirdi. "Matematika, kimyo, tibbiyot sohasida 
musulmonlarning 
xizmati 
buyuk. 
Bu 
fanlarda 
musulmonlar 
Yevropaning muallimlari boʻlib qoldilar" (G. Gerder). Yevropa 
Uygʻonish davri adiblari Dante, Petrarka, Bokkacho Sharq ilm-fani, 
adabiy asarlaridan ilhomlanganlar. Dante "Bazm", "Ilohiy komediya" 
asarlarida Ibn Sino va Ibn Rushdni oʻz ustozlari qatorida ehtirom bilan 
tilga oladi. Axmad Fargʻoniy asarlaridan foydalanganini qayd etadi. K. 
Marloning "Buyuk Temur" dramasida Amir Temur jasur, xaloskor inson 
sifatida tasvirlangan. Uygʻonish davrining buyuk gʻoyalari, ayniqsa, 
tasviriy sanʼatda yorqin ifodalandi; hayotga muhabbat, insonga, uning 
irodasi va aqliga katta ishonch bildirildi. Antik davr merosini ijodiy 
oʻzlashtirgan italyan rassomlari zamonasining ilm-fan yutuqlariga 
tayanib inson va uni oʻrab turgan muhitni haqqoniy aks ettirishga 
urindilar. Ular sanʼatni perspektiva, proporsiya, nursoya, ritm, 
rangshunoslik, hajm, rakurs hamda odam tanasi tuzilishi haqidagi aniq 

---

bilimlar bilan boyitdilar, ikonadan kartinaga oʻtildi, haykaltaroshlik 
mustaqil janrga aylandi, freska sanʼati yuksaldi. Yangi davrning ilk 
xususiyatlari XIII—XIV asrlar rassomlari (rassom Jotto, haykaltarosh N. 
Pizano) ijodida kuzatildi, XV asr boshlarida yangi badiiy dunyoqarash 
rassom Mazachcho, haykaltarosh Donatello ijodida yorqin namoyon 
boʻldi. Yuksak Uygʻonish davri Italiya sanʼatida nisbatan qisqa davrni 
oʻz ichiga oladi, lekin mazmunan juda ulug’ boʻlib, Italiya sanʼatining 
"oltin asri" hisoblanadi. Bu davr Leonardo da Vinchining psixologik 
taʼsirchan asarlarida, uygʻunlikda ishlangan Rafael polotnolarida, kurash 
ruhi bilan yoʻgʻrilgan Mikelanjelo rangtasvir va haykaltaroshlik 
asarlarida, Jorjone, Titsianning koloritga boy hayotbaxsh kartinalarida 
va boshqalarda namoyon boʻldi. XVI asrning 2-choragidan boshlangan 
Italiyadagi iqtisodiy va madaniy inqiroz gumanistik g’oyalarning barbod 
boʻlishi va soʻnishini boshlab berdi. Uygʻonish davrining dunyoviy, 
hayotbaxsh sanʼati va madaniyati oʻrnini tushkun gʻoyalarni ilgari 
suruvchi tashqi jihatdan yaltiroq, lekin hayotdan, uning muammolaridan 
uzoq boʻlgan sanʼat (manyerizm) egallay boshladi va keng yoyildi.