uşaqların gözlərinin rəngi necə olacaqdır?
Həlli:
Məsələnin sualına birbaşa cavab verməzdən əvvəl nigaha daxil olan
kişilərin və qadınların genotipini müəyyən etmək lazımdır. Əgər kişi mavi
gözlüdürsə, onda onun genotipində iki resessiv – aa geni olmalıdır. Kişinin
valideynlərinin mavigözlü olması bizi narahat etməməlidir. Bu göstərişdən
biz onun valideynlərinin homoziqot olması haqqında nəticə çıxara bilərik.
Qadının gözləri qonur rəngli olmuşdur. Beləliklə, onun genotipində
hökmən qonur gözlülük genini idarə edən dominant – A geni olmalıdır ki,
bunu da o, anasından irsi olaraq almışdır, deməli, atası mavi gözlü (aa)
imiş. Beləliklə, qadın gözünün rənginə görə heteroziqot – Aa olmuşdur.
Heteroziqot valideynin (Aa) resessiv genlərə görə homoziqot (aa) valideyn
ilə nigahdan doğulan uşaqların bir hissəsi qonur gözlü (Aa), bir hissəsi isə
mavi gözlü (aa) olacaqdır.
Məsələni insana aid etməklə həll edən zaman parçalanmanın birbaşa
– 1:1 nisbətində getməsindən bəhs etmək düzgün düyil, çünki belə nisbət
alınan fərdlərin sayı çox olduqda doğru olur. İnsan ailəsində uşaqların sayı
məhdud olduğundan, yalnız ehtimaldan söz açmaq mümkündür.
P
Aa
x
aa
Qametlər A a
a
F
1
Aa
aa
qonur gözlü
mavi gözlü
7.
İnsanda sağaxaylığı idarə edən gen solaxaylıq geni üzərində
dominantlıq edir. Anası solaxay olan sağaxay kişi sağaxay qadınla
evlənmişdir. Bu qadının üç qardaşı və bacıları varmış. Bunlardan ikisi
solaxay imiş.
~ 78 ~
Qadınların və belə nigahdan ehtimal olunan solaxay uşaqların
genotiplərini təyin edin.
Həlli:
Məsələnin şərtinə görə sağaxay kişinin genotipi heteroziqot (Aa)
olmalıdır. Belə ki, onun anası solaxay olduğundan (aa) – a genini ondan
almışdır. Sağaxay qadının da genotipi heteroziqot (Aa) olmalıdır. Çünki
onun valideynləri heteroziqot olmuşdur. Odur ki, həmin qardaşı üç qardaşı
və bacılarının ikisi solaxay (aa genotipi0 olmuşdur. Beləliklə, sağaxay kişi
(Aa) sağaxay qadınla (Aa) evləndikdən sonra onların uşaqları aşağıdakı
kimi olacaqdır:
P
Aa
x
Aa
Qametlər A a
A a
F
2
AA Aa Aa aa
sağaxay
solaxay
Çarpazlaşma nəticəsində müəyyən edilir ki, uşaqların bir hissəsi
həqiqətən solaxay olacaqdır.
8.
Fenilketonuriya (insanlarda kəmağıllığın inkişafına səbəb olan
fenilanin mübadiləsinin pozulması) resessiv əlamət kimi nəslə
ötürülür. Bu əlamətə görə valideynləri heteroziqot olan ilədə doğulan
uşaqlar necə olacaqdır?
Həlli:
Əlamət
Əlaməti müəyyən edən
gen
Normallıq
A
Fenilketonuriya xəstəliyi
a
Nigahda iştirak edən heteroziqot valideynlərin genotipi Aa və Aa
kimi göstərilməlidir. Onlar əslində fenotipcə sağlamdır. Heteroziqot
valideynlərin nigahından sonra doğulmuş uşaqların ehtimal olunan
genotipləri belə olacaqdır. AA-25%, Aa-50%, aa-25%. Çarpazlaşmanın
sxemini aşağıdakı kimi göstərmək lazımdır:
P
Aa
x
Aa
Qametlər
A a
A a
F
2
AA Aa Aa aa
25%
50% 25%
~ 79 ~
Beləliklə, sağlam uşaqların doğulma ehtimallığı – 75%, xəstə
uşaqların doğulma ehtimallığı isə - 25%-ə bərabərdir.
9.İnsanda irsi lal-karlığın formalarından birini törədən gen
normal eşitmə geninə görə resessivdir.
a) Heteroziqot valideynlərin nigahından sonra doğulacaq uşaqlar
necə olacaqdır?
b) Lal-kar qadın ilə normal kişinin nigahından lal-kar uşaq
dünyaya gəlmişdir. Valideynlərin genotipini təyin edin.
Həlli:
Əlamət
Əlaməti müəyyən edən
gen
Normal eşitmə
A
Lal-karlıq
a
Heteroziqot valideynlərin nigahından sonra doğulan uşaqların necə
olacağını müəyyən etmək tələb olunur. Deməli, valideynlər – Aa
genotipinə malikdir. Onda bu nigah aşağıdakı şəkildə göstərilməlidir:
P
Aa
x
Aa
Qametlər
A a
A a
F
2
AA Aa Aa aa
normal eşitmə lal-kar
Məsələdə həmçinin lal-kar qadın ilə normal kişinin nigahından sonra
lal-kar uşaq dünyaya gəldiyi bildiriliri və valideynlərin genotipinin təyin
edilməsi tələb olunur. Bu halda lal-kar qadının genotipi – aa, normal
kişinin genotipi isə - Aa kimi qəbul edilməlidir. Çünki lal-kar uşağın
dünyaya gəlməsi belə genotipə malik valideynlərin nigahından gözləmək
olar. Çarpazlaşma aşağıda göstərilir:
P
AA
x aa
Qametlər
A
a
F
1
Aa - xəstə
Aşağıdakı məsələləri tələbələr sərbəst həll edirlər:
1.
Vələmir bitkisində pas xəstəliyinə immunitetlik (xəstəliyə
tutulmamaq qabiliyyəti) həmin xəstəliyə tutulmaq üzərində dominanatdır.
a)
Pas xəstəliyinə yoluxmuş vələmir bitkisini homoziqot immun
vələmir bitkisi ilə çarpazlaşdırdıqda hansı bitkilər alınır?
~ 80 ~
b)
Birinci nəsil hibridlərini immunitetlikdən məhrum olan bitkilərlə
çarpazlaşdırdıqda hansı bitkilər alınar?
2.
Boz və ağ rəngli toyuqları çarpazlaşdıran zaman nəsildə alınan
bütün fərdlər boz rəngli olmuşdur. İkinci halda bu nəsillər yenidən ağ
rəngli toyuqalarla çarpazlaşdırılmışdır. İkinci çarpazlaşma nəticəsində
alınmış 172 fərdin 85-i ağ və 87-si boz olmuşdur. Başlanğıc valideyn
formaların və hər iki çarpazlaşmadan alınan nəsillərin genotiplərini təyin
edin.
3.
Insanda polidaktiliya (altıbarmaqlılıq) geni əlin normal quruluşu
üzərində dominantlıq edir. a) Əgər valideynlər heteroziqot olarsa, onda
ailədə altıbarmaqlı uşaqların doğulma ehtimalını təyin edin. b) Ailədə
valideynlərdən birinin əllərinin normal, digərinkinin isə altıbarmaqlı
olduğu halda əlləri normal olan uşaq dünyaya gəlmişdir. Sonra doğulacaq
uşağın da əllərinin normal olacağı ehtimalını söyləmək olarmı?
4.
Ailəvikəmağıllığın (Tey-saks) amovratik uşaq forması autosom
resessiv əlamət kimi nəslə ötürülür və 4-5 yaşa çatdıqda ölümlə
nəticələnir. Ailədə ikinci uşaq doğulanadək birinci uşaq göstərilən
xəstəlikdən ölməlidir.
İkinci uşağın da bu xəstəlikdən əziyyət çəkəcəyi ehtimalı nə dərəcədə
doğrudur?
5.
Əzələlərin atrofiyaya uğraması xəstəliyi autosom dominant əlamət
kimi nəslə ötürülür. Əgər ailədə hər iki valideyn bu xəstəlikdən əziyyət
çəkirsə və onlardan biri homoziqot, digəri heteroziqot olarsa, onda doğulan
uşaqların xəstə olacağı ehtimallığı nə dərəcədə doğrudur?
6.
Albinosluq (dəridə, gözün torlu qişasında və tüklərdə
piqmentsizlik) insanlarda autosom resessiv əlamət kimi nəslə ötürülür.
Ailədə valideynlərdən biri albinosdur, amma ikincisi normaldır. Belə
valideynlərin nigahından sonra müxtəlif yumurta əkizləri doğulmuşdur ki,
bunlardan biri normal, digəri isə albinos olmuşdur. Növbəti uşağın da
albinos doğulacağı ehtimalı nə dərəcədə doğrudur?
7.
Sindaktiliya (barmaqların bitişkənliyi) autosom dominant əlaməti
kimi nəslə ötürülür. Ailədə valideynlərdən biri bu xəstəliyə görə
heteroziqotdur, digərində isə barmaqlar normal quruluşa malikdir.
Barmaqları bitişkən uşaqların doğulması ehtimalını təyin edin.
Natamam dominantlığa aid izahlı məsələlər.
1.
Qurdağzı bitkisinin enliyarpaqlı formalarını öz aralarında
çarpazlaşdırdıqda nəsildə həmişə enliyarpaqlı, ensiz yarpaqlı
formaları çarpazlaşdırdıqda isə nəsildə ensiz yarpaqlı bitkilər əmələ
~ 81 ~
gəlir. Ensizyarpaqlı bitkiləri enliyarpaqlı bitkilərlə çarpazlaşdırdıqda
F
1
-də yarpaqları aralıq formalı bitkilər meydana gəlir.
a)
Aralıq formalı yarpaqları olan iki bitkini çarpazlaşdırdıqda
alınan nısillər necə olacaqdır?
b)
Ensiz yarpaqlı bitkiləri yarpaqları aralıq formada olan
bitkilərlə çarpazlaşdırdıqda alınan bitkilərin yarpaqları necə
olacaqdır?
Həlli:
Əlamət
Əlaməti müəyyən edən
gen
Genotip
Enliyarpaq forma
A
AA
Ensizyarpaq forma
a
aa
Yarpağın aralıq
forması
-
Aa
Məsələlərin şərtindən aydın olur ki, bizim bir cüt allel genlə işimiz
olacaqdır. Bu genlərdən heş biri digəri üzərində tam dominantlıq etmir,
buna görə məsələni həll edənin istənilən geni böyük hərflə işarə etməyə
ixtiyarı vardır. Genin tam dominant olmadığını qeyd etmək məqsədilə,
həmin genin işarə edildiyi hərfin üzərində xətt (
A
) çəkilir. Məsələnin
şərtini göstərən cədvəldə daha bir “a” bəndinə görə yarpaqları aralıq
formalı iki bitkinin çarpazlaşmasından alınan nəsillərin necə olacağını
təyin etmək tələb eidlir. Deməli, bu bitkilər heteroziqotdur:
a
A
və
a
A
.
Çarpazlaşmanın sxemi aşağıda verilir:
P
Aa
x
Aa
Qametlər A a
A a
F
2
AA Aa Aa aa
Sxemdən məlum olur ki, alınan nəsillərin 1/4-i enliyarpaqlı (AA),
1/4-i ensizyarpaqlı (aa) və 2/4-i isə aralıq formadır.
Məsələnin “b” bəndində ensizyarpaqlı bitkiləri (aa) yarpaqları aralıq
formalı (
a
A
) bitkilərlə çarpazlaşdırdıqda alınacaq bitkilərin yarpaqlarının
necə olacağını müəyyən etmək tələb olunur. Çarpazlaşma zamanı
analizedici çarpazlaşma üçün xarakter olan nəsillər alınacaqdır.
Çarpazlaşmanın sxemi aşağıda verilir:
~ 82 ~
P
Aa
x
aa
Qametlər A a
a
F
1
Aa
aa
Sxemdən göründüyü kimi alınan nəsillərin 50%-i aralıq formalı (Aa),
50%-i isə ensizyarpaqlı (aa) olacaqdır.
2.
Meyvələri qırmızı rəngdə olan çiyələk bitkilərini öz aralarında
çarpazlaşdırdıqda nəsildə həmişə qırmızı rəngli, ağ rəngli meyvələri
olan bitkiləri çarpazlaşdırdıqda isə ağ meyvəli bitkilər alınır. Hər iki
sortdan olan bitkiləri çarpazlaşdırdıqda nəsildə çəhrayı meyvəli
bitkilər alınır.
a)
Qırmızı meyvəli çiyələk bitkisinin çəhrayı meyvələri olan
bitkinin tozcuqları ilə tozlandırdıqda nəsildə alınan bitkilər necə
olacaqdır?
b)
Çəhrayı meyvələri olan çiyələk bitkilərini öz aralarında
çarpazlaşdırdıqda 15745 kol (təxminən 25%) qırmızı meyvəli
olmuşdur. Kolların nə qədəri valideyn formalara oxşar olacaqdır?
Həlli:
Əlamət
Əlaməti müəyyən edən gen
Genotip
Qırmızı rəngli
A
AA
Ağ rəngli meyvənin aralıq
rəngi
a
aa
Çəhrayı rəng
-
Aa
Məsələnin şərti: qırmızı meyvəli çiyələk bitkisini meyvələri çəhrayı
olan bitkinin tozcuqları ilə tozlandırdıqda nəsildə alınan bitkilərin necə
olacağı soruşulur. Qırmızı rəngli meyvələri olan çiyələk bitkisinin genotipi
-
A
A
, çəhrayı rəngli meyvələri olan aralıq formanın genotipi isə
a
A
olduğunu nəzərə alsaq, çarpazlaşma aşağıdakı kimi göstərilməlidir:
P
Aa
x
aa
Qametlər A a
a
F
1
Aa
aa
qırmızı
çəhrayı
Çarpazlaşma nəticəsində nəsildə alınan bitkilərin 50%-i qırmızı
meyvəli, 50%-i isə aralıq formada çıhrayı rəngli meyvələrdir. Məsələnin
“b” bəndində göstərilir ki, çəhrayı meyvəli çiyələk bitkilərini öz aralarında
çarpazlaşdırdıqda 15745 kol (təxminən 25%) qırmızı meyvəli olmuşdur.
Kolların nə qədərinin valideyn formalara oxşar olduğunu müəyyənləş-
~ 83 ~
dirmək tələb edilir. Çəhrayı meyvəli bitkilərin genotipinin -
a
A
olduğunu
bilərək çarpazlaşmanı aşağıdakı kimi aparmaq mümkündür:
P
Aa
x
Aa
Qametlər A a
A a
F
2
AA Aa Aa aa
Qırmızı
çəhrayı
ağ
Alınan nəsillərə əsasən belə bir nəticəyə gəlmək olar ki, kolların
50%-i çəhrayı meyvəli, 25%-i isə ağ meyvəlidir.
3.
Çiyələk bitkisində meyvələrin qırmızı rəngi natamam
dominant genlə, ağ rəng – onun resessiv alleli ilə müəyyən edilir,
çəhrayı meyvələr heteroziqotdur. Çiyələkdə natamam dominant genlə
müəyyən olunan kasaçığın forması normal ola bilər və yarpaqvari
(kasacıq yarpaq formasını xatırladır) forma onun resessiv allelləri ilə
müəyyən olunur. Heteroziqot formalarda kasacıq normal və
yarpaqvari formalar arasında aralıq formaya malikdir. Hər iki cüt
əlamət bir-birindən asılı olmadan nəslə ötürülür.
a)
Meyvələri çəhrayı və kasacığı aralıq formada olan bitkilərin
çarpazlaşmasından əmələ gələn nəsillərin genotip və fenotiplərini təyin
edin.
b)
Çəhrayı meyvəli və normal kasacıqlı bitkilərin, çəhrayı
meyvəli yarpaqvari kasacığı olan bitkilərlə çarpazlaşmasından alınan
bitkilərin fenotip və genotiplərini təyin edin.
Həlli:
Əlamət
Əlaməti müəyyən edən
gen
Genotip
Qırmızı rəng
A
A A
Ağ rəng
a
aa
Normal kasacıq
B
BB
Yarpaqvari kasacıq
b
bb
Aralıq kasacıq
-
Bb
Çəhrayı meyvələr
-
Aa
Məsələnin şərt: Meyvələri çəhrayı, kasacığı aralıq formada olan
bitkilərin genotipi – AaBb və AaBb kimi götürülməlidir. Bu cür genotipə
malik bitkiləri çarpazlaşdırdıqda aşağıdakı nəsillər alınır:
~ 84 ~
P
AaBb
x
AaBb
Qametlər
AB Ab aB ab
AB Ab aB ab
Pennet cədvəlini təyin edək:
♀ ♂
AB
Ab
aB
ab
AB
AABB
AABb
AaBB
AaBb
Ab
AABb
AAbb
AaBb
Aabb
aB
AaBB
AaBb
aaBB
aaBb
ab
AaBb
Aabb
aaBb
aabb
1.
AABB – qırmızı meyvələr – normal kasacıq – 1 pay
2.
AABb – qırmızı meyvələr – aralıq kasacıq – 2 pay
3.
AaBB – çəhrayı meyvələr – normal kasacıq – 2 pay
4.
AaBb – çəhrayı meyvələr – aralıq kasacıq – 4 pay
5.
AAbb – qırmızı meyvələr – yarpaqvari kasacıq – 1 pay
6.
Aabb – çəhrayı meyvələr – yarpaqvari kasacıq – 2 pay
7.
aaBB – ağ meyvələr – normal kasacıq – 1 pay
8.
aaBb – ağ meyvələr – aralıq kasacıq – 2 pay
9.
aabb – ağ meyvələr – yarpaqvari kasacıq – 1 pay
Məsələnin “b” bəndində göstərilən çəhrayı meyvəli və normal
kasacıqlı ( AaBB) bitkilərin, çəhrayı meyvəli və yarpaqvari kasacıqlı
( Aabb) bitkilərlə çarpazlaşmasından alınan nəsillərin genotipləri və
fenotipləri aşağıdakı kimi olacaqdır:
P
AaBB x Aabb
Qametlər AB aB
Ab ab
F
2
AAB AaBb AaBb aabb
1.
AABb – qırmızı meyvəli – aralıq kasacıqlı – 1 pay
2.
AaBb – çəhrayı meyvəli – aralıq kasacıqlı – 2 pay
3.
Aabb – ağ rəngli – yarpaqvari kasacıqlı – 1 pay
4.
Ağ lələkləri olan toyuqları bir-biri ilə çarpazlaşdırdıqda
həmişə ağ lələkləri olan nəsillər alınır, eyni zamanda qara toyuqlardan
da qara nəsillər alınır. Ağ toyuiqlarla qara toyuqların nəsilləri mavi
rəngdə alınır. Ağ xoruzla mavi toyuqdan hansı rəngdə lələkləri olan
nəsillər alınır? Həmçinin mavi rəngli toyuqlardan nə rəngdə nəsillər
alınır?
~ 85 ~
Həlli:
Əlamət
Əlaməti müəyyən edən
gen
Genotip
Ağ
A
AA
Qara
a
aa
Mavi rəng
-
a
A
Məsələnin şərtindən aydın olur ki, ağ lələkləri olan toyuqları
çarpazlaşdırdıqda həmişə ağ lələkləri olan toyuqlar alınır. Deməli
şarpazlaşma aşağıdakı kimi aparılmalıdır:
P ♀AA
x
AA ♂
Qametlər
A
A
AA _ ağ
Eyni zamanda qara toyuqları da bir-birilə çarpazlaşdırdıqda qara
lələkləri olan toyuqlar alınır.
P ♀ aa
x
aa ♂
Qametlər a
a
aa - ağ
Lakin ağ toyuqlarla qara toyuqları çarpazlaşdırdıqda alınan nəsillər
mavi rəngli olur. Çarpazlaşmanı aşağıdakı kimi aparmaq olar:
P ♀ AA
x
aa ♂
Dostları ilə paylaş: |