Soibjon begmatov bastakorlar

Tayanch so‘zlari: an’nanaviy xonandalik, maqom, metro-ritmik 
asos, daromad, ushshoq.
Nazorat savollari
1. Fattohxon Mamadaliyev va Orifxon Hotamovlar hayoti va ijodi 
xususida so‘zlab bering.
2. Bastakorlarning asarlarini qayd etib o‘ting. Nomlarini keltiring va 
kuylab bering. 
3. Fattohxon Mamadaliyev va Orifxon Hotamov qaysi uslublarda 
xonandalik faoliyatini olib borgan? 
3.3. 1980–2000-YILLAR BASTAKORLIGI
NAMOYANDALARI
1970-yillarning boshlaridan O‘zbekistonda bastakorlarning yangi 
avlodi shakllana boshladi. Kasbiy ta’limdan saboq olgan, Oliy ta’lim 
muassasalarida saboq olib, musiqa nazariyasi bilan bog‘liq fanlar, 
tarix hamda ijrochilik ixtisosliklarini o‘zlashtirgan va mutaxassislik 
bo‘yicha kasbga ega bo‘lgan yangi avlodning ijodiy mahsullari 
musiqa repertuarini boyita boshladi. Baxtiyor Aliyev, Qahramon 
Komilov, Abduhoshim Ismoilov, O‘lmas Rasulov, Tursunboy 
Jo‘rayev, Ahmadjon Dadayevlar shular jumlasidandir. Ushbu yangi 
avlod musiqiy tafakkuriga asoslangan ijodining negizida keksa 
avlod xalq bastakorlarining an’analari, mumtoz musiqa merosining 
shakl-u shamoyillari va zamon ta’limining unsurlari ko‘rina 
boshladi. Natijada ijrochilik amaliyoti yangi zamon asarlari bilan 
boyidi. An’anaviy yo‘nalishda samarali ijod qilib kelayotgan zamon 
bastakorlaridan Abduhoshim Ismoilov va O‘lmas Rasulovlarning 
ijodi o‘ziga xosligi bilan ajralib turadi. 

---

116
Abduhoshim Ismoilov
Abduhoshim Ismoilov 1952-yili 9-iyunda 
Farg‘ona viloyatining Quva tumanida tavallud 
topgan. Boshlang‘ich ta’lim bilan birga avvaliga 
havaskorlik to‘garagida, so‘ngra Farg‘ona musiqa 
bilim yurtida g‘ijjak sozi ijrochiligi bo‘yicha 
saboq oladi. Farg‘ona vodiysining o‘ziga xos va 
betakror musiqiy ohanglari, ijrochilik an’analari, 
musiqiy janrlari va ularning rang-barang ijro 
uslublari har qanday iste’dod egasini o‘ziga rom etishi muqarrardir. 
Abduhoshim Ismoilov To‘xtasin Jalilov, Komiljon Jabborov, 
G‘anijon Toshmatov, G‘ulomjon Xojiqulov, G‘ulomjon Ro‘ziboyev 
kabi Farg‘ona-Toshkent vohasi g‘ijjakchi-bastakorlarining ijro 
uslublari, bastakorlik uslublarini o‘zlashtirishda tinmay mehnat 
qiladi. U darhaqiqat iste’dod egasi bo‘lib, bu an’analarni ustozlar 
saboqlari asosida o‘zlashtiradi hamda o‘z bilim va mahoratini 
mumtoz musiqiy meros bilan boyitish maqsadida Toshkent davlat 
konservatoriyasining «Sharq musiqasi» kafedrasiga o‘qishga kiradi. 
Yosh iste’dod egasi ushbu dargohda musiqa san’atining nazariy va 
tarixiy ilmlarini o‘zlashtiradi.
Uning ijodiy kamolotga erishishi jarayonida konservatoriya 
ustozlaridan, ayniqsa, ustoz san’atkor va bastakor Faxriddin Sodiqov, 
Mahmud Muhamedov, Orif Alimaxsumovlardan olgan saboqlari 
alohida ahamiyat kasb etdi. 
O‘tmish bastakorlik an’analari, xususan, maqom ijodiyotini 
O‘zbekiston radiosi qoshidagi maqom ansamblida mustahkamlaydi. 
Ijodkor uchun ushbu dargoh, avvalo, saboq maskani, ijro malakasini 
oshirish uchun eng katta imkoniyat va ijod uchun o‘ziga xos 
laboratoriya bo‘lib xizmat qildi. 
1974-yilda maqom ansamblida faoliyatini boshlagan Abduhoshim 
Ismoilov butun faoliyati davomida ushbu jamoa bilan birga 

---

117
ijod etib kelmoqda. Oddiy sozandalikdan boshlangan faoliyat 
ustozlar davrasida e’tirof etilib, ansamblning badiiy rahbarigacha 
muvaffaqiyatlar bilan davom etdi. Mana bir necha yildirki, 
Abduhoshim Ismoilov Y. Rajabiy nomidagi Maqom ansamblining 
badiiy rahbari sifatida samarali faoliyat yuritib kelmoqda. Uning 
bastakorlik faoliyatining an’analarga mos shakllanishi, davrga 
xos sayqal topishi va zamon ruhi bilan kuylanishining zaminida 
xalqimiz tafakkurining gultoji bo‘lgan maqom san’atining an’anasi 
va ijrochilik mezonlari turganligini e’tirof etish lozim. 
Ushbu jarayonda u davrining har bir ustozlarining ijro uslublarini 
egallashga, ularning ijro maktablaridagi ijroviy omillarni idrok 
etishga intildi. O‘zining shaxsiy ijro uslubini shakllantirdi, ana shu 
uslub doirasida ijod etishga muvaffaq bo‘ldi. 
Iste’dod, shunga mos sozandalik talqini go‘zal uyg‘unligi va, 
albatta, sharqona tafakkurining ohanrabodek taralishi natijasida 
yuzlab asarlarni yaratishga muyassar bo‘ldi. Yaratgan 500 dan ortiq 
kuy, qo‘shiq va ashulalari xalq musiqa san’atining turli janrlariga 
xosdir. Oddiy xalqona «Alla»dan tortib, maqom yo‘llariga xos 
bo‘lgan kuy va ashulalar bastakorning ijodidan munosib o‘rin olgan. 
Yaratgan har bir namunasining o‘z mavzusi (temasi), asarning milliy 
an’analarga asoslanganligi (shakli), shakliy rivojlanishi (rivojlovi), 
sharqona (milliy) usullarga tayanishi (metro-ritm) va, albatta, uslubga 
xosligi namoyondir. Namunalarning rang-barangligi va o‘ziga xosligi 
ularning bastakorlik an’anasida yaratilganligi bilan xarakterlanadi. 
Xalq musiqasi mavzusiga, janriga va namunasiga asoslangani, jahon 
klassik musiqasidan ilhomlangani, nazira va savt bog‘lashlar kabi 
ijod usullarining barchasini ko‘rish bilan birga original mavzular, 
ohanglar va shakliy nuqtayi nazardan yondashishlarni kuzatamiz. 
E’tirofga loyiq jihatlardan biri, ijod namunalarining har biri original 
va falsafiy teran ma’no kasb etishidadir.
Abduhoshim Ismoilovning ijodidan o‘rin olgan asarlari mazmunan 
falsafiy boy bo‘lib, Vatan, ona diyor, mehr-muhabbat, yoshlik, 

---

118
sadoqat, ezgulikni madh etuvchi, lirik mavzuli ashulalar alohida o‘rin 
tutadi. Mohirlik bilan o‘tmish an’anasi va hozirgi zamon ijodining 
go‘zal uyg‘unligiga erishadi. Uning ijodiy an’anasida yuzaga kelgan 
jarayonda ikki ulkan tamoyil asos sifatida xizmat qilishini e’tirof 
etish lozimdir. U ham bo‘lsa, birinchidan, bastakorning Farg‘ona-
Toshkent cholg‘u yo‘llari va maqom an’analariga ijodining asosi 
sifatida tayanishi. Ikkinchidan, o‘zbekona qadriyatlar bilan bir 
qatorda, zamonaviy umumbashariyat badiiy an’analarini ijod etishi. 
Bu, albatta, asarning badiiy mukammalligini ta’minlab beradigan 
omillar sifatida xizmat qiladi. Shu bois bo‘lsa kerak bastakorning 
yaratgan asarlari o‘zining jiloga boy ohanglari, rang-barangligi va 
jozibali ruhi bilan ajralib turadi.
Bastakor deyarli milliy musiqa ijodiyotining barcha yo‘nalish va 
usullarida ijod etgan. Bastakorlik an’analarini cholg‘u musiqasida va 
aytim asarlarida alohida ifodalab bergan. Janr nuqtayi nazaridan ular 
uch guruhga bo‘linadi. Ya’ni cholg‘u kuylar, qo‘shiqlar va ashulalar. 
Har bir janrli yo‘nalish o‘z tarkibidagi barcha turlarni qamrab 
olganligi uning ijodiy namunalarida namoyondir. Xususan, ijodining 
cholg‘u musiqasi misolidagi namunalarda quyidagi manzaraning 
guvohi bo‘lamiz: 
– yakka cholg‘u uchun kuylar: «Gullola», «Nargiz», «Dil nolasi», 
«Holim so‘rma», «Kamon nidosi», «Qalb sadosi»;
– kamer ansambl uchun kuylar: «To‘yona», «Hayronaman»; 
– sozandalar ansambli uchun kuylar: «Bazm kuyi», «Favvora», 
«Visol», «Mustaqillik», «Hayoli qiz», «Al-Farg‘oniy» va h.k. 
Cholg‘u asarlarining boshqa sozlar yoki turli tarkibdagi cholg‘u 
guruhlari ijrosidagi talqinlari ham o‘ziga xos ifodasini topishi 
muqarrardir.
Bastakorning aytim yo‘llarida yaratgan asarlari keng qamrovli, 
janr nuqtayi nazaridan rang-barangdir. Aksariyat asarlari yakkaxon 
xonandalar ijrosi uchun mo‘ljallangan bo‘lsa-da, ularning mavzular 
ko‘lamining boy va kengligini alohida e’tirof etish lozimdir. 

---

119
Bastakorning aytim asarlari avvaliga soddaligi bilan xarakterla nadi. 
Shu bois bo‘lsa kerak, avvalgi ijodidan qo‘shiq janriga xos namu-
nalar o‘rin olgan. Bu asarlar o‘zining soddaligi, haqiqiy o‘zbekona 
milliy jozibani in’ikos etuvchi va turli xarakterdagi mazmunan 
oddiy qo‘shiqlardir. Jumladan: «Yo ohumiding», «Qaraysan», 
«Toshkentim», «Oshiqnoma», «Yor 18 yoshingda», «Uchramasang 
yaxshi bo‘lardi», «Tog‘lik qiz», «Salom ayting», «Bo‘lmas» va 
boshqalar. Keyinroq xalq qo‘shiq va ashulalariga xosligi ko‘rina 
boshlaydi. Lekin qayd etish joizki, qo‘shiqlarning har biri o‘zining 
muqim mavzuiy jihatlariga egadir. 
Ijodining kamolotida maqomlarga xos xususiyatlar kasb 
etganligini kuzatish mumkin. XX asrning oxiri va XXI asr 
boshlarida Abduhoshim Ismoilovning ijodida ashula janriga 
katta e’tibor qaratildi. Buni albatta uning klassik shoirlarimiz 
Hofiz Sheroziy, Navoiy, Atoiy, Bobur, Ogahiy, Mashrab, Furqat, 
Muqimiy, XX asr shoirlaridan Chustiy, Po‘lat Mo‘min, Uyg‘un, 
Yo‘ldosh Sulaymon, Turob To‘la, Saida Zunnunova, E’tibor 
Oxunova, Halima Xudoyberdiyeva kabilarning nazm bo‘stonlariga 
murojaat etganida ko‘ramiz. Ashula ijodiyotida bastakorning asosiy 
yutug‘i aynan maqom tafakkuriga tayanishida, maqom yo‘llarining 
shakl tamoyillariga asoslanishida hamda eng muhimi, kuy va 
so‘zning ma’nolar kesimidagi uyg‘unlikka erishidadir. Musiqa 
ijodiyotidagi nuqtalarning birikish markazi ham aynan mana 
shu jihatlar bilan xarakterlanadi. Uch jarayonning mutanosibligi 
asarning umrboqiyligini ta’minlab beradi. Ya’ni so‘z, kuy va 
talqin. Bastakorning ilk ashulalariga xonandalarning san’ati, ovoz 
imkoniyati va ijro jozibasi asos bo‘lgan bo‘lishi ehtimoldan xoli 
emas. Lekin keyingi bosqich asarlarida maqom tafakkuriga yaqin 
munosabatlar har tomonlama o‘zini namoyon etib turadi.
Ana shunday asarlarining sirasiga: «Nasib bo‘lg‘ay», «Sarvinoz», 
«Hasta ko‘nglim», «Hamroz qil», «Taraxxum qilmadi», «Yor 
emas», «O‘q» – Navoiy g‘azallari; «Yorima ayting» – Ogahiy 

---

120
g‘azali; «Yorsan», «Osmonda ham yo‘q», «Munavvar qil» – Hofiz 
Sheroziy; «Ey, do‘st» – Atoiy; «Unutma» – Gadoiy; «Hay-hay» –
S. Zunnunova; «Janon ko‘zingga» – Chustiy kabi asarlar kiradi.
A. Ismoilov o‘z ijodining so‘nggi yillarida Alisher Navoiy
ijodiga alohida e’tibor bilan yondashadi. Qisqa vaqt mobaynida 
Navoiy g‘azallariga o‘nga yaqin mumtoz xarakterga ega bo‘lgan 
ashulalar ijod etishga muvaffaq bo‘ladi. Musiqiy namunalarning 
barchasi maqom ansambli ijrosida munosib talqin etildi. 
Yosh xonandalarning ashula ijrochiligini egallashlarida asarning 
nazariy jihatlari muhimdir. Shu bois asarni yaqindan anglashlari 
uchun «Nasib bo‘lg‘ay» ashulasini nazariy tahlil qilib o‘tamiz. 
Bastakor Navoiy g‘azallariga murojaat etar ekan, avvalo, 
ularning mavzusi, qolaversa, navoga moyil jihatlariga e’tibor berib 
tanlaganining guvohi bo‘lamiz. G‘azalga mos ohang, mazmuniga 
xos shakl va rivoj, usul hamda ruhiyatiga mutanosib tovush 
tizimi, ya’ni lad saralashi muayyan bir yaxlit asar shakllanishiga 
va zamin bo‘lishiga asos bo‘lgan deyish mumkin. Namunalarning 
badiiy-dramaturgik jihatlarini mutanosib ifodalashini ijro jarayoni 
va sur’atni muntazam o‘zgarib turishlari bilan izohlash to‘g‘riroq 
bo‘ladi. 
«Hamroz qil» ashulasi Navoiyning «Soz qil» radifli g‘azali 
asosida yaratilgan. G‘azal quyidagi bayt bilan boshlanadi: 
Hajr o‘qidin, ey ko‘ngul, har yon qanotlar soz qil, 
Ul pari vasli havosin istabon parvoz qil. 
G‘azal «Ramali musammani mahzuf» she’riy vaznida yozilgan 
bo‘lib, o‘zbek mumtoz kuylarining rang-barang metro-ritmik 
asosdagi usullarga moslashishi oson kechadi. G‘azalning bahrida, 
ya’ni g‘azal ritmining o‘zida muayyan kuy ohangi ham yashirin 
joy topganini ko‘rish mumkin. Bastakor shunga mos usulni 
asos qilib olib she’r vazniga xos tarzda metro-ritmik tizimni 
shakllantiradi. Odatda, bastakorlik amalidagi eng muhim jarayon 

---

121
ham shunda namoyon bo‘ladi. Bastakor g‘azalning ohang ritmi, 
bahri asosida musiqiy usulga mutanosib yondashishi hamda 
so‘z ma’nosidan kelib chiqib ohang ixtiro qilishi va pirovardida 
ularning go‘zal uyg‘unlashishida jozibaga ega bo‘lishi ko‘zda 
tutiladi. 26-misol: 
Asar usuli va kuy bilan matn o‘lchovlarining mutanosibligi 
quydagichadir: 
– v – – / – v – – / – v – – / – v – 
Hajr o‘- qi - din, ey ko‘n-gul, har yon qa -not-lar soz qil, 
Ul pa- ri vas - li ha - vo - sin is - ta-bon par - voz qil.
Asar tonalligi fis moll (fa diez minor)ning frigiy ko‘rinishiga 
ega. O‘ziga xos mavzu va uning boshlanish hamda rivojlanish 
jarayoni boshqa ashulalardan farqlanib turadi. Tinglovchi diqqatini 
o‘ziga tortadigan tomoni, asar ladning V bosqichidan boshlanadi. 
Qayd etish joizki, ko‘p hollarda V bosqich o‘zining ustunligini ham 
namoyon etib turadi. 
Asar o‘zbek xalq ashula uslubida mavjud bo‘lgan yo‘nalishga
tayanib yaratilgan. Ikki taktli o‘ziga xos usul ijrosidan so‘ng 
noan’anaviy tarzda 16 taktli daromaddan oldingi qism bilan 
boshlanadi. Buni asosiy qismning boshlang‘ich g‘oyasini namoyon 
etuvchi «shahd» deb qabul qilish to‘g‘riroq bo‘ladi. Boshlang‘ich 
shahd qismini muqaddima deb belgilash mumkin. Chunki unda 
ovoz talqini an’anaviy changlar yordamida amalga oshiriladi. Ohang 
mazmuni asarning asosiy mavzuga xos ohang mag‘ziga mosdir: 

---

122
27-misol.
Boshlang‘ich shahdning o‘zida asarning asosiy g‘oyasi ko‘rsatib 
o‘tiladi. Bunda ohang mag‘zi to‘rtta musiqiy jumlada ifoda etib 
beriladi. So‘ngra unga cholg‘ular ikki jumlali kuy ohangi bilan javob 
berib, ashulaning daromad qismiga tayyorlab beriladi. Muqaddimada 
asarning asosiy pardalari, tovushqator tizimi hamda ohang majmuyi 
o‘z ifodasini topgan.
«Hamroz qil» asarining tarkibiy tuzilmasi daromad, miyonxat, 
dunasr, avjlar tizimi, furovard va suporishdan tashkil topgan. 
Simmetrik nuqtayi nazardan aniq bir qolipga tayanmagan bo‘lsa-da, 
badiiy dramatik rivojlanish mezonida buni yaqqol sezish mumkin. 
Quyidagi chizmada asarning shakl, parda tizimi aniq ifodasini 
topgan (shaklga qarang).
Asarning shakli ashula janriga mos. Shu bilan birga o‘ziga xoslik 
jihatlari ham mavjud. Bir qarashda maqomlarning saraxborlariga 
moyilligini kuzatish mumkin. Ayniqsa, ijro jarayonida bu yaqqol 

---

123
namoyon bo‘ladi. Asarning ichki tarkibi uch qismdan tashkil topib, 
birinchi – daromad, ikkinchi – dunasr, uchinchi – dunasr, avj va 
furovardga to‘g‘ri keladi. Unga qo‘shimcha yordamchi va bog‘lovchi 
bo‘laklar o‘rnida muqaddima, cholg‘u qismlari va suporish keladi.
Har bir ichki qism muqaddimada belgilangan fikrni bayon etib, 
uni tasdiqlashga asoslangan. Shu bois ular quyidagi ko‘rinishga ega: 
a – b – c – a
1
– d. Har bir harfda kuyning bir jumlasi belgilangan 
va matnning bir qatorini o‘z ichiga oladi. So‘z matnida g‘azalning 
ikki bandi qo‘llanilgan bo‘lsa, kuy rivojida bu qaytarish hisobiga 
o‘zgacha shakl topadi. Ya’ni a – b – c – a
1
ko‘zlangan kuy ma’nan 
yakunlanadi. Lekin bu fikrni undan so‘ng keladigan d nihoyasiga 
yetkazadi. Umumiy ko‘rinishda asarning bu qismi alohida bir 
tugallangan davriya sifatida gavdalanadi. Chizmaga e’tibor berilsa, 
kuy asosiy bosqichga qaytganini ham ko‘rish mumkin. 
Cholg‘u peshravi asosiy ohangni miyonpardaga ma’nan tayyorlash 
vazifasini bajaradi. Miyonxona esa tarkiban oldingi muqaddima va 
daromadlar bilan mutanosib tarzda shakllangan. Asosan, 5, 6, 7- 
bosqichlarda kuy rivoj topadi va asosiy bosqichga qaytad i (shaklga 
qarang). 
Miyonxona bilan dunasr o‘rtasidagi cholg‘u peshravi asarning 
o‘rta qismidagi o‘ziga xos tayyorlash va kelgusi avj qismiga sozlash 
maqsadida yuzaga kelgan kuy bo‘lagiga to‘g‘ri keladi. Dunasr, 
odatda, asosiy kuy bo‘lagining oktava yuqorida qaytarishi sifatida 
kuyning avj qismiga tayyorlash vazifasini bajaradi. Bu holatda 
bastakor an’anaviy shakldan chetlanadi va asarning dunasr bo‘lagi 
juda qisqa tarzda beriladi. Dunasr asarda ikki jumladan iborat: a
1
– 
c. Asosiy mavzuni oktava yuqorida qaytarilishi va avjga tayyorlash 
bilan xarakterlanadi. Chunki shundan so‘ng qisqa cholg‘u peshravi 
yordamida avj qismi boshlanadi. Avjlar yuqori pardalar, asosiy 
mavzuning yangicha ohang sayqallanishida to‘rt jumlada talqin 
etiladi: g – h – k – l. 

---

124
Takt
2
17
4
4
4
4
4
4+3
4
4
4
4
4
7
8
4
4
4
4
4
4
4
4
4
4
4
4
9
Usul
shahd
cholg‘u
a
v
c
a
1
d
cholg‘u
e
f
c
a
1
d
cholg‘u
a
1
c
1
cholg‘u
g
h
k
l
m
d
a
d
2
a
1
d
3
Bosqich: boshi yakuni
5
5
5
5
7
5
6 1
7 5
7 5
7 8
5 5
6 1
5 5
7 5
10 7
10 7
7 9
9 5
8 5
6 1
5 5
6 1
5 5
9 1
Muqaddima
Daromad
Miyonxat 
Du- nasr
Av
j
Furo- vard
Suporish
Shakl dinami- kasi
Shakl. 
«Hamroz 
qil» 
ashulasining 
nazariy 
jihatdan 
tarkibiy 
tizim 
shakli.

---

125
Asarning avj qismi juda katta dramatizm bilan sug‘orilgan 
bo‘lib, go‘yoki bir nafasda talqin etiladi. Lad tizimida ham asosiy 
minor pardalariga tayaniladi. Ijro sur’ati tinmasdan asarning 
furovard, ya’ni yakuniy qismiga o‘tiladi. Furovard ham yangi 
material asosida (m) boshlanib, an’anaviy asosiy bosqichga qaytish 
bilan yakunlanadi (d). 
Asarning suporish qismi a – d – a
1
– d, asosiy g‘oyani yana bir 
eslatish va qayta yakunlash vazifasini bajaradi.
Ko‘rinib turibdiki, bastakor o‘zining asarlarida xalq mumtoz 
musiqa namunalarining asosiy jihatlaridan keng foydalanib, 
maqomlarga xos shaklda kuy bastalaydi. Shu bois, ularning mumtoz 
uslubga yaqinligi ham shaklan va ijro usluban sezilib turadi.
Abduhoshim Ismoilovning bastakorlik ijodidagi nazariy jihatlar 
ham o‘zining an’anaviyligi hamda zamonaviyligi bilan ahamiyatlidir. 
Jumladan: 1) usullarning rang-barangligi, an’anaviy «Chaqiriq» 
usullarining cholg‘ular talqinida jilvalanishi (Nog‘ora Bayot usuli 
asosida «Dil navosi» kuyi), Sharqona «chor zarb», ya’ni «Chaxor 
mezrob» zarbiga xos talqin «Oybuloq» ashulasi va h.k.; 
2) zamonaviy polifonik usullarning cholg‘u masiqasi hamda 
mumtoz aytim asarlarida ikki, uch ovozda qo‘llanilganligi («Sarvi-
noz», «Nasib bo‘lg‘ay», «Taraxxum», «Hamroz qil» va b.) bunga 
yorqin misoldir;
3) xalq musiqa ohanglarining munosib qo‘llanishi («Yor-yor», 
G‘. Yoqubov);
4) jahon musiqa namunalariga iqtiboslar va h.k.
Bastakorning ijodi o‘ziga xos bir ummondek. Xalqimiz 
an’analarida mavjud bo‘lgan ko‘p jihatlarning zamonaviy talqinda 
ijobat topganini ko‘rish mumkin. Uning ijodi misolida o‘zbek basta-
korlik ijodiyoti san’atining betakrorligi, an’analarga boyligi, sirli 
ummonning tubsizligini anglash mumkin. 

---

126