Gidrologiya va gidrogeologiya

1. ASOSIY QISM: 
1.1 Iqlim o`zgarishi nima? Iqlim o`zgarishiga olib keladigan harakatlar 
Iqlim o`zgarishi muammosi haqida har birimiz ommaviy axborot 
vositalarining turli manbalaridan har kuni eshitsak kerak. Bu bejiz emas. 
Iqlim o`zgarishi – atmosferada parnik gazlari haddan tashqari ko`p miqdorda 
to`planishi natijasida dunyo miqyosidagi barqaror iqlim jarayonlarining o`zgarishi. 
Parnik gazlari ro`yxati bilan siz quyida, mazkur sahifaning oxirida tanishishingiz 
mumkin. 
Atmosferada parnik gazlarining bunday g`ayritabiiy ko`payishi inson 
faoliyati, chunonchi: energiya ishlab chiqarishda, kimyo sanoatida va boshqa 
ishlab chiqarishlarda neft, gaz va ko`mirdan haddan tashqari ko`p foydalanilishi 
natijasida yuz beradi. Atmosferadagi miqdori yildan-yilga ko`payib borayotgan 
asosiy parnik gazlari oksidlangan gaz va metandir. Ma’lumki, metan tabiiy gazning 
asosiy elementi hisoblanadi. 
Parnik gazlari atmosferada to`planib, sayyoraning qizigan sirti taratuvchi 
ortiqcha issiqlik kosmosga tarqalishiga yo`l qo`ymaydi va atmosferaning qizishiga 
sabab bo`ladi. Harorat oshishi natijasida muzliklar eriydi. Muzliklar eriganda 

---

11 
okean suvining harorati va fizik xossalari o`zgaradi, okean oqimlari o`zgaradi, 
mazkur oqimlarga bog`liq bo`lgan mamlakatlarda iqlim o`zgaradi, global 
gidrologik sikl va iqlimni yaratuvchi global jarayonlar o`zgaradi. Mazkur 
o`zgarishlar natijasi o`laroq, yog`ingarchiliklar amplitudasida katta o`zgarishlar 
yuz beradi – dam umuman yog`ingarchiliklar bo`lmaydi, dam haddan tashqari ko`p 
yog`ingarchilik bo`ladi; natijada qurg`oqchilik va toshqinlar ko`payadi; tabiiy 
ofatlar – tornado, tayfunlar, sellar, ko`chkilar ko`p yuz beradi. 
Bir qarashda bu uncha qo`rqinchli bo`lib tuyulmasligi mumkin. Ammo, 
yerda harorat yana 5 gradusga ko`tarilsa, barcha jarayonlar orqaga qaytarib 
bo`lmaydigan tus oladi va sayyoramizda har qanday hayotga jiddiy xavf tug`iladi. 
Inson biologik tur sifatida yashab qolishi masalasi kun tartibidan o`rin oladi. Ayni 
shu sababli bu muammo olamshumul ahamiyat kasb etadi. 
Mazkur muammoning olamshumulligi barcha odamlar uchun umumiy 
bo`lgan oqibatlar – odamzotning yo`q bo`lib ketish xavfi bilangina emas, balki bu 
muammoga biz qo`shayotgan hissa bilan ham belgilanadi. Gap shundaki, Yer 
yuzining qaysi nuqtasida atmosferaga parnik gazlari ajralayotgani ahamiyatga ega 
emas: mazkur jarayonlar O`zbekistonda yuz beradimi, Fillipin, Xitoy yoki 
Angliyadami – bundan qat’iy nazar, parnik gazining har bitta birligi qo`shilishi 
butun dunyo iqlim tizimiga salbiy ta’sir ko`rsatadi. Shu bois gazlar atmosferaga 
qayerda chiqarilayotgani emas, balki qancha chiqarilayotgani muhimdir. Har 
qanday energiya iste’moli, chunonchi: chiroq yoqish, uy isitish, o`tin yoqib ovqat 
tayyorlash va hokazolar natijasida atmosferaga parnik gazlari chiqariladi. 
Bu biz mazkur harakatlarga barham berishimiz kerak, degan ma’noni 
anglatadimi? Yo`q, albatta. Bu yerda gap biz energiyadan foydalanishda qay 
darajada tejamkor ekanligimizda. Ayrim hisob-kitoblarga ko`ra, biz energiya 
iste’molini ikki baravar qisqartirishimiz mumkin va bu qisqartirish hayotimizning 
sifatiga salbiy ta’sir ko`rsatmaydi. Darhaqiqat, ko`pgina lampochkalar behuda 
yonadi. Axir yorug`lik hech kimga kerak bo`lmaganida lampochkani o`chirib 
qo`yish mumkin-ku. Biz qanday lampochkalarni ishlatamiz? Ular tejamlimi? 

---

12 
Hozirgi vaqtda energiyani bir necha baravar kam sarflaydigan lampochkalar bor va 
ular sotuvda mavjud. Biz o`z turar joyimizni isitamiz. Bunday isitish qay darajada 
samarali? Agar uyimizda shiftda ham, eshiklarda ham bitta oynali romlar 
o`rnatilgan, romlarda tirqishlar bor bo`lsa, uyimizni qancha isitmaylik, u baribir 
lozim darajada isimaydi. Xo`sh, bunda qancha yonilg`i isrof bo`ladi? Ayni holda 
yonilg`i qayerda (hovlida yoki markazlashtirilgan qozonxonada) isrof qilinayotgani 
ahamiyatga ega emas. Uydan bir necha yuz metr narida joylashgan do`konga 
mashinada borish shartmi? Balki do`konga piyoda yoki velosipedda borib kelsa 
bo`lar? 
Shu bois biz har bir kishi o`ziga: “Mavjud energiyadan men qanday 
foydalanyapman?” degan savolni berishini istaymiz. 
Mahalliy 
aholi 
energiyadan 
foydalanishi 
natijasida 
atmosferaga 
chiqariladigan parnik gazlar miqdorini qisqartirish yo`li bilan global iqlim 
tizimiga ta’sirni kamaytirishga qaratilgan. KGDning vazifasi sanoatda, energiya 
taqsimlash tarmoqlarida va davlat aralashuvi hamda oqilona huquqiy tartibga 
solish talab etiladigan boshqa joylarda chiqindilarni qisqartirishdan iborat emas. 
Bu borada GEF KGD aholi energiyani bevosita iste’mol qiluvchi darajada 
chiqindilarni qisqartirish bilan shug`ullanadi. Mazkur natijaning maqsadi mavjud 
energiya manbalaridan foydalanishning samaradorligini oshirishdir. Bunga ikki 
yo`nalishni 
rivojlantirish hisobiga 
erishiladi: 
1) 
joylarda 
energiyadan 
foydalanishning samaradorligini oshirish; 2) mahalliy aholi tomonidan energiya 
olish muqobil manbalarini amalga joriy etish. 
Aksariyat hollarda aholi energiya iste’molini qisqartirish yo`llari va 
usullarini bilmaydi. Bundan tashqari, O`zbekistonda energiya manbalarining 
narxlari nisbatan arzon – davlat tomonidan subsidiyalangan bo`lib, ko`pchilik 
energiyadan foydalanishni qisqartirishga o`zida rag`bat sezmaydi, chunki ularning 
energiya 
uchun 
xarajatlari 
vaqt 
bo`ylab 
taqsimlangan. 
Energiyadan 
foydalanishning samaradorligini oshirish uchun esa, aksariyat hollarda bir 
martalik investitsiyalar qilish talab etiladi. Mazkur investitsiyalar miqdori 
odamlar kundalik asosda energiya xarid qilishga sarflaydigan xarajatlardan bir 
qarashda bir necha baravar ko`p bo`lib tuyulishi mumkin. Shunga qaramay, 
energiyadan foydalanishning samaradorligi tabiatni muhofaza qilish nuqtayi 
nazaridangina emas, balki iqtisodiy nuqtayi nazardan ham juda muhim ekanligini 
ko`rsatib berish muhimdir. 

---

13 
Shu tufayli ham, mazkur vazifa uylarning issiqlik o`tkazuvchanligini 
takomillashtirish yo`li bilan energiyadan foydalanishning samaradorligini, 
ro`zg`or buyumlari, isitish sistemalari, ovqat tayyorlash moslamalari va 
hokazolarning samaradorligini oshirish bo`yicha loyihalarni ishlab chiqish va 
amalga oshirishni nazarda tutadi. 
GEF KGD odamlar tomonidan oson idrok etiladigan, xo`jalik yuritishning 
kundalik amaliyotiga energiyadan foydalanish jihatidan samarali texnologiyalarni 
joriy etishning afzalliklarini namoyish qiladigan, keng yoyish qulay bo`lgan 
loyihalarni qo`llab-quvvatlashi muhimdir. 
Hozirgi vaqtda O`zbekiston aholisi muqobil energiya manbalaridan 
foydalanish borasida bilim, tajriba va ko`nikmalarga deyarli ega emas. SHu bilan 
bir vaqtda, texnik jihatdan amalga tatbiq etish va foydalanish jihatidan sodda va 
qulay, moliyaviy jihatdan ancha arzon bo`lgan muqobil energiya manbalaridan 
foydalanishning ko`plab variantlari mavjud. 
BMTRD va boshqa xalqaro tashkilotlar, elchixonalar qoshidagi turli 
markazlar va boshqa tuzilmalar muqobil energiya manbalarini namoyish qilish va 
amalga joriy etish bo`yicha bir qancha “pilot” loyihalarni amalga oshirganlar. 
Mahalliy sharoitlarda muqobil manbalardan foydalanish borasida tajriba mavjud. 
Ammo bu tajriba lozim darajada keng tarqatilayotgani yo`q. Ayni shu sababli 
GEF KGDning vazifasi to`plangan tajribani umumlashtirish va uni KGD 
loyihalari orqali keng tarqatishdan iborat. 
Bundan tashqari, GEF KGD Kioto protokolining aksariyat investorlar uchun 
jalb qiluvchan bo`lmagan, lekin mahalliy aholi ijtimoiy-iqtisodiy naf ko`rishi 
uchun keng imkoniyatlarga ega bo`lgan Sof Rivojlanish Mexanizmi (SRM) 
loyihalarini ishlab chiqish va amalga oshirishga ko`maklashadi. SRM kichik 
loyihalari SRM dasturlariga birlashtirilishi mumkin. GEF KGDning vazifasi – 
ijtimoiy yo`naltirilgan SRM dasturlarini ishlab chiqish va amalga oshirishga 
ko`maklashadigan har qanday tashabbuslarni rivojlantirishga ko`maklashish. 
Iqlim o`zgarishi sababi hisoblangan issiqxona gazlari: 

suv bug`i 

karbonat angdrid (SO
2
) 

metan (SN
4
) 

azot oksidi (N
2
O) 

gidroftoruglerodlar (GFU) 

perftoruglerodlar (PFU) 

oltingugurt geksoftoridi (SF6)