Bank hisobi, tahlil va audit

VIII-bob bo’yicha o’z bilimini tekshirishga doir nazorat savollari 
1. Bank auditining predmetini tushuntiring. 
2. Auditorlik faoliyati to‘g‘risida”gi qonungan izoh bering. 
3. Bank auditining maqsadida nimalar nazarda tutiladi. 
4. Bank auditining vazifalariga baho bering. 
5. Bank auditini shakllanish bosqichlarini tushuntiring. 

---

122 
 IX-Bob. Tijorat banklari operatsiyalarini auditorlik tekshuruvidan 
 o‘tkazish tartibi
 
Reja: 
9.1. Tijorat banklarini hisob-kitob operatsiyalarini auditorlik
tekshiruvidan o’tkazish tartibi. 
9.2. Bankning moliyaviy natijalarini auditorlik tekshiruvidan o’tkazish. 
 
9.1. Tijorat banklarini hisob-kitob operatsiyalarini auditorlik 
 tekshiruvidan o’tkazish tartibi 
 
Markaziy bank tijorat banklari va ularning filiallari moliyaviy- xo‘jalik 
faoliyatini vaqti-vaqti bilan muntazam nazorat qilib turishga katta e’tibor 
qaratmoqda. Jaxon tajribasi ko‘rsatishicha, tijorat banklari barqarorligini saqlashda 
tashqi va ichki audit katta ahamiyat kasb etadi. Markaziy bankning ichki auditni 
kuchaytirishga nisbatan qo‘yayo’tgan qat’iy talablari nazorat organlari va moliya-
kredit muassasalarining o‘z zimmalariga yuklanayo’tgan vazifalarni sifatli va o‘z 
vaqtida bajarishiga sharoit yaratmoqda. 
Ichki audit xizmatini yo‘lga qo‘yishdan kutilgan maqsad ichki nazorat 
tizimi, jumladan, moliyaviy hisobotlarni tuzish ustidan nazorat o‘rnatishdir. Ichki 
audit tomonidan bank faoliyati, boshqaruv jarayo’ni sifatini oshirish, bank 
faoliyatini yanada yaxshilashga yo‘naltirilgan ob’ektiv baho va maslahat berish 
bankning moliyaviy bozordagi o‘rnini mustahkamlashga olib keladi. Tijorat 
banklarida ichki auditni tashkil etish bank kengashining zimmasiga yuklatilgan 
bo‘lib, ichki nazoratning samaradorligi bilan bog‘liq masalalarni vaqti-vaqti bilan 
ko‘rib boradi, bankdagi ichki nazorat ahvolini bank menejerlari, ichki auditorlar 
bilan muhokama etadi. Ichki auditorlar nazorat muassasalarining bankda 
aniqlangan kamchiliklarni barataraf etishdagi takliflarining bank rahbarlari 
tomonidan bajarilishini ta’minlaydi, mavjud tavakkalchilik va limitlarning bank 
strategiyasiga mos kelishini kuzatib boradi. Bank rahbariyati xodimlarning o‘z 

---

123 
burchlarini og‘ishmay bajarishini ta’minlaydigan vakolat va mas’uliyatini aniq 
belgilab berishi kerak. Chunki bank risklarini nazorat qilish va monitoring qilish 
uchun birinchi navbatda bank rahbarlari javobgardir. 
Ichki audit o‘z faoliyatining maqsadlariga erishish uchun asosan quyidagi 
vazifalarni bajaradi: 
- Bank kengashini audit tekshiruvlariga asoslangan bankning haqiqiy 
moliyaviy holati va bankning ichki nazorat tizimi samaradorligi to‘g‘risidagi aniq 
va mustaqil (holis) ma’lumotlar bilan ta’minlab boradi;
- ichki audit tizimining samaradorligi va audit tekshiruvini o‘tkazishga doir 
qabul qilingan tartib va tadbirlarning amalda qanday qo‘llanilayo’tgani va 
ta’sirchanligini baholaydi va tahlil qiladi; 
- bank faoliyatida ko‘zlangan maqsadlarga erishish uchun qo‘llanilgan 
ma’muriy va amaliy tadbirlarning samaradorligini tahlil qiladi; 
- tavakkalchiliklarni boshqarishga va ularni baholash uslublariga doir 
tartiblarning qo‘llanilishi hamda ularning samaradorligini tahlil qiladi; 
- moliyaviy ma’lumotlar tizimini, jumladan elektron ma’lumotlar tizimi va 
elektron bank xizmatlarini tahlil qiladi; 
- buxgalteriya hisobi va moliyaviy hisobotlarning ishonchliligi va 
haqqoniyligini tahlil qiladi; 
- bank faoliyatining amaldagi qonun va Markaziy bankning me’yo’riy 
- hujjatlari talablariga muvofiqligini baholaydi;
- bank kengashi tomonidan qabul qilingan ichki siyo’satlar va bankning ichki 
me’yo’riy hujjatlariga rioya qilinishini tekshiradi; 
- doimiy hisobotlarning to‘liqliligi, ishonchliligi va o‘z vaqtida taqdim 
qilinishini tekshiradi;
- buxgalteriya kitobi va moliyaviy hisobotlarning to‘g‘riligi va haqqoniyligini 
o‘rganadi; 
- kapital tarkibi va etarliligi, aktivlar sifati va ssuda portfelini tasniflash 
asosida zahiralar tashkil qilinishini, balans va balansdan tashqari moddalar 
tarkibidagi o‘zgarishlar harakati va jihatlarini, bosh bank tomonidan tasdiqlangan 

---

124 
moliya rejasi ijrosining bajarilishini, daromadlar tarkibidagi balansning asosiy 
jihatlarini, boshqaruvning iqtisodiy samaradorligini tahlil qiladi; 
- bank kengashi talabiga asosan maxsus tekshirishlar o‘tkazadi yo’ki maxsus 
tekshirishlar o‘tkazishga yo’rdam beradi; 
- bank 
xodimlariga ularning o‘z vazifalarini samarali bajarishda 
ko‘maklashish; 
- oylik, choraklik va yillik moliyaviy hisobotlarni joriy auditdan o‘tkazish; 
- buxgalteriya, amaliyo’t va ma’muriy nazorat tizimining monandligini 
baholashga yo’rdam beradi. 
Bundan tashqari, ichki audit xizmati: 
- bank ichki siyo’sati va boshqa ichki me’yo’riy hujjatlarini ishlab chiqishda 
qatnashadi; 
- o‘zaro tajriba almashish va malaka oshirish maqsadida boshqa tijorat 
banklari va tashkilotlarning ichki audit xizmatlari bilan hamkorlik qiladi; 
- ma’lumotlarni almashish orqali ichki audit xodimlari tashqi 
auditorlarga yo’rdam beradi va ularning ishida ko‘maklashadi; 
- o‘tkazilgan audit tekshiruvlari materiallarini umumlashtiradi va auditorlik 
qo‘mitasiga tekshirish natijalari to‘g‘risidagi hisobotni taqdim etadi; 
- audit o‘tkazish jarayo’nida aniqlangan kamchiliklarni bartaraf etish bo‘yicha 
bank kengashi va boshqaruv tomonidan qabul qilingan qarorlarning o‘z vaqtida va 
to‘liq ijro etilishi ustidan doimiy nazorat olib boradi.
Audit xizmatiga bank kengashi tomonidan tayinlangan bosh auditor rahbarlik 
qiladi. U audit o‘tkazishni rejalashtiradi, siyo’sat va jarayo’nlarni belgilaydi, 
xodimlar malakasini oshirish va o‘qitish choralarini ko‘radi, sifatga javob beradi. 
Bosh auditorning asosiy vazifalari quyidagilardan iborat: 
- audit xizmati faoliyatiga umumiy rahbarlik qiladi; 
- audit xizmatining tarkibiy bo‘limlari to‘zilishini, ularning lavozim 
vazifalarini, audit xizmatining nizomini, audit tekshirishlari tartiblarini, audit 
xizmatining yillik harajatlar smetasini ishlab chiqadi va ushbu hujjatlarning ichki 
audit standartlariga muvofiqligini ta’minlaydi; 

---

125 
- audit xizmatiga malakali xodimlarni jalb qiladi va ular faoliyatini bevosita 
boshqaradi; 
- audit xizmati xodimlarining malakalarini oshirish choralarini ko‘rib boradi; 
- bank kengashi va auditorlik qo‘mitasiga audit xizmati faoliyati bo‘yicha 
doimiy hisobotlar berib boradi; 
- bosh auditor lavozim yo‘riqnomasida qayd etilgan boshqa vazifalarni 
bajaradi. 
- Audit xizmati xodimlarining huquq va vakolatlarining aniq belgilanishi o‘z 
faoliyatini sifatli va samarali bajarilishini ta’minlaydi. 
Tekshiruv davomida ular: 
- tekshirish o‘tkazish maqsadida bosh bank va bank filiallarining barcha bino 
va xonalariga, shu jumladan kassa tarmog‘i, pul almashtirish shoxobchalari, 
jamg‘arma kassalariga to‘siqsiz kirish; 
- bank faoliyatiga tegishli bo‘lgan va audit tekshiruvi predmeti hisoblangan 
barcha zarur hujjatlarni bank va bank filiallari rahbarlari hamda xodimlaridan talab 
qilish; 
- tekshirish davomida bank va uning filiallari rahbarlari, xodimlaridan yuzaga 
kelgan savollar bo‘yicha tushuntirishlar olish, zarur hollarda ulardan yo’zma 
tushuntirishlar olish; 
- hujjatlardan nusxalar olish;zarur hollarda, belgilangan tartibda (kelgusida 
saqlanishi gumon bo‘lgan) hujjatlarning asl nusxalarini olib qo‘yish; 
- alohida bank operatsiyalari va hujjatlari tekshirilayo’tganda rasmiy 
so‘rovnoma orqali bank mijozlaridan zarur ma’lumotlar, tasdiqnomalar va 
hujjatlarni talab qilib olish huquq va vakolatlariga ega bo‘lishi kerak. 
Bundan tashqari, tekshirish jarayo’nida aniqlangan xato va kamchiliklar 
bo‘yicha filiallarga nisbatan tegishli choralar ko‘rilishi to‘g‘risida bank kengashiga 
takliflar kiritib borishi lozim. 
Audit xizmati xodimlari bank faoliyatining barcha qirralarini tekshirish 
huquqi o‘z navbatida, ularga muayyan majburiyatlar ham yuklaydi, hisobotlarning 
to‘g‘ri va haqqoniy to‘zilishida katta mas’uliyatga ega bo‘ladilar. 

---

126 
Bu jihatdan ular: 
- bank muassasasida tekshirish o‘tkazish haqidagi farmoyish va xizmat 
guvohnomasiga ega bo‘lishi; 
- bank va uning filiallarida o‘tkazilgan tekshirish jarayo’nida ma’lum bo‘lgan 
bank va tijorat sirlarining maxfiyligini ta’minlashi; 
- audit tekshiruvlarini mutlaq mustaqil ravishda olib borishi; 
- audit tekshiruvlarini o‘z vaqtida va sifatli o‘tkazishi; 
- tekshirish natijalari bo‘yicha o‘z vaqtida holis audit hisobotlarini tayyo’rlash 
va taqdim etishi; 
- audit tekshiruvi o‘tkazishga doir Markaziy bank me’yo’riy hujjatlari va 
bankning ichki me’yo’riy hujjatlariga rioya qilishi lozim. 
- Shu bilan birga ichki audit xizmati xodimlari: 
- tekshirish natijalarini bo‘zib ko‘rsatgani, bank va uning filiallari moliyaviy 
holatiga holis baho bermagani; 
- tekshirish jarayo’nida ma’lum bo‘lgan bank va tijorat sirlarining 
maxfiyligini ta’minlamagani; 
- tekshirish davomida olingan hujjatlarning butligi va qaytarilishini 
ta’minlamagani uchun ichki audit xizmati xodimlari O‘zbekiston Respublikasining 
amaldagi qonunchiligi va bankning tegishli ichki me’yo’riy hujjatlariga binoan 
javobgar bo‘lishi lozim. 
Alohida bank operatsiyalari va hujjatlari tekshirilayo’tganda rasmiy 
so‘rovnoma orqali bank mijozlaridan zarur ma’lumotlar, tasdiqnomalar va hujjatlar 
ham talab qilib olinishi mumkin. Filiallar faoliyati auditdan o‘tkazilayotganda 
ayrim holatlarda hujjatlardan nusxalar olinishi, zarur hollarda esa belgilangan 
tartibda hujjatlar rasmiylashtirilgandan so‘ng, hujjatlarning asl nusxalari olinishi 
mumkin. Auditorlar tekshiruv o‘tkazish jarayonida ayrim holatlar bo‘yicha yo‘l 
qo‘yilgan kamchiliklar yuzasidan filial xodimlaridan tushuntirish xatlari talab 
qilishi mumkin. 
Audit 
tekshiruvining 
so‘nggi 
bosqichida 
tekshiruv 
materiallari 
umumlashtirilib, dalolatnoma rasmiylashtiriladi va ushbu hujjat auditda qatnashgan 

---

127 
barcha audit xizmati xodimlari hamda filial rahbariyati tomonidan imzolanadi. 
Filial rahbarlari ushbu materiallarni imzolashdan bosh tortgan hollarda esa yo’zma 
ravishda tushuntirish berishlari shart. 
Amaliyot kassalari bo‘yicha tuzilgan materiallar maxfiyligi tufayligi alohida 
dalolatnoma rasmiylashtiriladi hamda ushbu hujjat filial kassasida ishtirok etgan 
auditorlar va kassa uchun mas’ul filial xodimlari tomonidan imzolanadi. Ushbu 
hujjatning birinchi nusxasi filialning maxsus bo‘limi orqali Bosh bankka 
jo‘natiladi hamda uning to‘laligicha va o‘z vaqtida jo‘natilishi uchun filial 
rahbarlari javobgar 
isoblanadi. 
Audit tekshiruvlari tugashi bilan audit xizmati tomonidan qisqa muddat 
ichida auditorlik hisobotlari tayyo’rlanadi. Ushbu hisobotlar bevosita Auditorlik 
qo‘mitasiga taqdim etiladi. Boshqarmalarga tegishli bo‘lgan audit xizmatining 
materiallarida aks ettirilgan kamchiliklar yuzasidan ularni bartaraf etish bo‘yicha 
qanday tadbirlar ishlab chiqilishi, kamchiliklarga yo‘l qo‘ygan xodimlarga 
nisbatan qanday choralar ko‘rilishi kerakligi haqida ikki kun muddat ichida tegishli 
boshqarmalar o‘z fikr-mulohazalarini yo’zma ravishda audit xizmatiga taqdim 
etishlari lozim.
Kredit operatsiyalari auditi Markaziy bankning me’yo’riy hujjatlariga va 
bevosita tijorat bankining kredit siyo’satiga asoslangan holda o‘tkaziladi. 
Kredit portfeli tahliliga asoslangan holda audit muayyan berilgan kreditga 
bankning tavakkalchiligini aniqlaydi. Ushbu bosqich alohida e’tibor berishni talab 
etadi. Chunki auditorlar tavakkalchilik darajasiga qarab aniq kreditga nisbatan 
hisoblangan zahirani ko‘paytirish yo’ki kamaytirishga haqlidir, bu esa bank 
aktivining sifatida o‘z ifodasini opadi.Kredit portfelining holatini tahlil qilishda 
auditor kredit berish bilan bog‘liq bir nechta ko‘rsatkichlarni, ya’ni berilgan 
kreditning o‘ziga xos xususiyati, uning ta’minlanishi, foizlarning to‘g‘ri 
hisoblanishi va o‘z vaqtida daromad hisobvaraqlariga olinishi, qaytarilish 
muddatlari va hokazolarni o‘rganishi lozim bo‘ladi. 

---

128