VI məktub
www.kitabxana.net
– Milli Virtual Elektron Kitabxana
2016
Mövlüd Süleymanlı
“And olsun, əsrə…”
“Yüyət günü”nün düzgüsü
Yüyət günü deyəndə nəyi nəzərdə tuturuq?
Yüyət günü, təmizlik günü deməkdir. İndi də bəzi
kəndlərimizdə, evlərimizdə-ailələrimizdə az da olsa
yaşamaqdadır. Yəni hər evin özünün təmizlik günü,
yuynma-yüyət günü olardı.
Bizim ailənin yüyət günü adna günüydü, yəni cümə
günü, beşinci gün.
O günün salamlaşmağı da başqa cür idi. Hamı bir-
birinə: “Günün yağlı olsun”-deyərdi...
Paltar yuyan, qazan asan, su qızdıran, uşaq
çimizdirən qadınlarla ancaq belə salamlaşardılar:
-Günün yağlı olsun!
Analarımız bizi yuyub-yaxıyanda su qarışıq “Yüyət
düzgüsü” oxuyardı, bununla da bizi arıdar-duruldardılar.
Bu düzgüləri bizim özümüz də əzbərləyər, başımızdan su
töküldükcə deyərdik:
www.kitabxana.net
– Milli Virtual Elektron Kitabxana
2016
Mövlüd Süleymanlı
“And olsun, əsrə…”
Ağırlığım, yağırlığım,
Dağdan axan sellərə,
Küləklərə, yellərə,
Qarğış deyən dillərə,
Yalan, talan əllərə,
Haram yeyənlərə...
Dənizlərə, göllərə,
Öküzlərə, kəllərə,
Axsı-ıın, getsin...
Ağırlığım, yağırlığım,
Göydə uçan quşlara,
Qara-qara daşlara,
Geridə qalmışlara,
Cinə yoluxmuşlara,
www.kitabxana.net
– Milli Virtual Elektron Kitabxana
2016
Mövlüd Süleymanlı
“And olsun, əsrə…”
Oğruya, oğraşlara,
Axsı-ıın getsin...
Ağırlığım, yağırlığım
Bizə hürən itlərə,
Minilməyən atlara,
Yeyilməyən otlara,
Yağılara, yadlara,
Pis arvadlara
Axsıı-ıın, getsin...
Son uğurlamağı (son suyu) analarımız oxuyardı:
Bu su böyütsün səni,
Yusun, eyitsin səni,
Öysün, öyütsün səni...
www.kitabxana.net
– Milli Virtual Elektron Kitabxana
2016
Mövlüd Süleymanlı
“And olsun, əsrə…”
Sən ananın balası,
İmarəti, qalası,
Su səni təmiz yusun,
Yanınnan axmasın,
Canınnan axsın...
***
Yaylaq dərslikləri...
Yarıyaşını
çoxdan
ötmüş
bir
ağsaqqaldan
soruşdular:-Nə var, nə yox? Səhhətiniz necədi? Dedi: -
Yaxınlar uzaq olub. Birlər iki olub. Ikilər də üç.
Ağsaqqalın nə demək istədiyini anlamaq üçün xeyli
düşünməli olduq. Axır ki, tapdıq. Yəni qocalmışam,
yaxınları seçə bilmirəm. Hər şeyi iki görürəm. Ayaqlarım
da əlimdəki əsayla bir yerdə olub üç...
www.kitabxana.net
– Milli Virtual Elektron Kitabxana
2016
Mövlüd Süleymanlı
“And olsun, əsrə…”
***
El arasında “qurd fəndi”deyilən ivadə var.
Qurdun“Oğru kölgəsi”nə girmək fəndiylə tanış olduq. Bir
fəndi də Gün şüalarının düşdüyü vaxtlarda “işığa
girməklə” bağlıdır...
Bunu bilən ağıllı çobanlar axşam üstü sürünü kəndə,
obaya gətirəndə adətən elə gələr ki, Gün arxadan
düşsün...Günəşə qarşı gələrsə, yəni günün işığı qarşıdan
düşərsə sürü heç nə görməz, çobanın da gözü qamaşar,
qoyun-quzunun da... Canavar bilir bunu, çoban qarışıq,
sürünü güdür, Günəş əyilir, dağların qaşından düşən
şüalarla sürüyə girir, sürü də, çoban da, çobanın iti də heç
nə görməz, gözləri qamaşar...Günəşin bata-batda olduğu
qürub vaxtı bir an çəksə də bu andan qurd ustalıqla
istifadə eləyə bilir, yararlanır. Ona görə də Dədələr deyib;
sürünü günə qarşı aparma... “işığı qurd gətirər”.
***
www.kitabxana.net
– Milli Virtual Elektron Kitabxana
2016
Mövlüd Süleymanlı
“And olsun, əsrə…”
Qurdun bir fəndi də çoban itləriylə bağlıdır...Belə
deyirlər ki, tayı ölüb yalquzaq olmuş canavarlar yaylaq
itlərini səslərindən tanıyırlar. Səslərindən bilirlər ki, hansı
itə yaxın düşmək olar, hansı it sərtdi, hansı it yumşaqdı.
Beləliklə, istədikləri vaxt yalquzaq canavarlar çoban
itlərini yoldan çıxarda da bilirlər. Yaylaq diliylə desək
taylaşırlar, birgə yaşamağa başlayırlar. Yalquzaq itin
bələdçiliyiylə sürüyə düşür. Ağıllı çobanlar itdən tez
şübhələnməyə başlayırlar. Bunu ilk öncə qoyunların özü
bildirir. İt canavarla yaxın olub qayıdanda canavarın
qoxusunu gətirir, qoyunlar hürkür. Ona görə ki, itdən
canavarın iyi gəlir...
Yaylaq həyatında belə hadisələr çox olub. Bu cür
dönük, satılmış itləri elə yerdən asırlar ki, canavara görk
olsun. Canavara görk olur, amma o gündən yalquzaqla
çobanların arasında açıq müharibə başlayır...
70-ci illərin əvvəllərində yazdığım “Qaraca kişinin
yaylaqları” hekayəsini bu mövzuya həsr etmişəm...
Nə qədər yırtıcı olsa da eldə-obada qurda hörmət,
sayqı azalmır. Ona görə ki, qurdun elədikləri açıq-
www.kitabxana.net
– Milli Virtual Elektron Kitabxana
2016
Mövlüd Süleymanlı
“And olsun, əsrə…”
açığınadı, mərdanədi. El-oba deyimindən də bilinir: “Qurd
üzü mübarəkdi”, “Qurdla qiyamətə qaldı”, “Qurd anıldığı
yerə gələr”, “Qurd əniyindən it olmaz, yenə qurdoğlu qurd
olu...”, “Qurd kimi ağız-ağıza yatırlar...”
Deyilənlərə görə bir ağ canavar Oğuz xana döyüş
yolunu
göstərərmiş,
həmişə
də
qələbələrə
apararmış...Əmir Teymur döyüşlərdə “qurd fəndi”
işlədərmiş...Qurdun
adını
çəkməzlər,
“ağzıyanmış”
deyərlər...
***
Deyərlər, “küçüyü mahmızından, ili yazınnan tanı”...
Mahmız küçüyün qabaq pəncələrinin arxasında olan
çıxıntıdı. Usta çobanlar küçük seçəndə mahmızına baxıb
seçərlər...
Küçüyü böyütmək üçün, daha doğrusu, yaylaq iti
eləmək üçün yaylağın öz dərslikləri var. Öncə, dediyim
kimi, küçük vaxtından gərək seçilsin. Sonra gözləri
açılmadan yeraltı qazmaya salınmalıdır... Ona görə də
www.kitabxana.net
– Milli Virtual Elektron Kitabxana
2016
Mövlüd Süleymanlı
“And olsun, əsrə…”
məsəl var: “Gəlini gərdəkdə, küçüyü deşikdə (dəməkdə)
saxla...”
Bu da çox yəqin ki, iti küçük vaxtından qaranlığa
öyrəşdirmək üçündür. Yeməyini də elə orda deşikdə
verirlər. Adına öyrəşsin deyə adını çağırıb vaxtında
yeməyini, suyunu deşiyə qoyurlar. Gözləri açılandan
sonra küçüyün qorxusunu çıxartmaq qalır...Qorxu
çıxartmaq nədir? Küçük hələ qazmada ikən kimisə
bəzəyib-düzəyirlər, yəni qalın geyimlərdən geyindirirlər,
qorxunc hala gətirirlər. Yiyəsi əlləriylə küçüyün gözlərini
örtür ki, işığa birdən-birə baxmasın. Dünyaya gözlərini
açanda da ilk dəfə qorxunu görsün. Küçük qorxa-qorxa,
hürkə-hürkə ətrafına baxır, istəyir çıxdığı yerə qayıtsın,
deşiyin ağzı bağlıdı, artıq. Yiyəsinə sığınmaqdan başqa
çarəsi qalmır...Elə bu vaxt bəzənib-düzənmiş Adam
qorxunc səslə küçüyün üstünə yeriyir. Küçük çığırıb özünü
yiyəsinin üstünə salır. Bu, küçüyün qorxunun nə demək
olduğunu bildiyi andır.Yiyəsi də neçə müddətdi bu anı
gözləyirdi, ağacını götürüb Qorxuya hücum edir, Qorxu
qaçır, küçüyün yiyəsi də dalınca: -Paraq tut, -bu səs
küçüyə bəs edir. Yerin altında yaşadığı günlər ərzində
adını eşitdiyi doğma səssin nə dediyini anlayır, yerindən
götürülür. “Arxalı köpək qurd basar” məsəlini də ona görə
www.kitabxana.net
– Milli Virtual Elektron Kitabxana
2016
Mövlüd Süleymanlı
“And olsun, əsrə…”
deyiblər. Qorxuya çatır, Qorxulu qaraltı da özü bilə-bilə
yıxılır, küçük elə bilir bu boyda qorxunu özü yıxdı, daha da
qızışıb onu didişdirməyə başlayır. Yiyəsi qorxunu onun
əlindən alır, başını tumarlayıb, tərifli sözlər deyir...
Bununla da it gələcəyin bütün qorxularına hazır olur...
***
Yaylaq yerində alaçıqların çox zaman qapısı bacası
açıq olur, ya da heç qapısı olmur. İt qaba- qaşığa baş
vumasın deyə küçük vaxtından ağzını yandırırlar...
“Hələ
ağzı
yanmayıb”
deyimi
də
təsadüfi
yaranmayıb. Dediyim kimi, birinci dərs ayağındakı
mahmıza baxıb küçüyü seçməkdi, ikinci dərs qazma
həyatıdı, üçüncü qorxu dərsini qorxusunu keçirtmək...
Sonra ağzını yandırmaq gəlir. Mis qabı odda qızdırıb, içinə
yemək töküb alaçığın qapısı ağzına qoyurlar. Küçük özünü
salıb yeməyi yeyəndə ağzını yandırır, zigildəyə-zingildəyə
uzaqlaşır.
Acından ölsə də bir də başını qaba salmır...
www.kitabxana.net
– Milli Virtual Elektron Kitabxana
2016
Mövlüd Süleymanlı
“And olsun, əsrə…”
Qurdbasan itləri xışa öyrədirlər; yəni, üstünə xırda
bıçaqlar bərkidilmiş xalta keçirdirlər boynuna. Boynunda
xış, bu cür təlim görmüş itlər özlərini çırpmaqla
qarşılarına nə çıxdı yaralaya bilirlər...
1990-cı illərdə Amerikada çalışan türk tədqiqatçı-jur-
nalist Əhməd Arslan “Oğuz eli” qəzeti”nə bir məqalə ver-
mişdi, yazırdı ki, arxeoloqlar hindular yaşayan ərazilərdə
iri, çox böyük boyun bağı tapmışdılar. Mətbuatda bu
haqda çox yazdılar dərc olundu, mübahisələr, dartışmalar
getdi. Əgər, deyirdilər, qadın boyunbağıdırsa, bunu
gəzdirən qadının üç metrdən artıq boyu olmalıdır... Mən,
-deyir, - Əhməd Arslan, – boyunbağının şəklini qəzetdə
gördüm, tanıdım ki, xışdı, Qars kəndlərində döyüş itlərinin
boynuna taxılan xalta-xış. Getdim redaksiyaya belə də
dedim, inanmadılar. Redaksiyadan bir müxbir də qoşdular
mənə, getdik Qarsa, elə öz kəndimizdən bir neçə dənə xış
götürüb qayıtdıq Amerikaya...
Məsəl var: “At qarnından üşüyər, it burnundan”. Ona
görə də atlar ayaq üstə yatarlar, itlər də quyruqlarıyla
burunlarını
örtəndən
sonra.
Böyüklərimiz
itlərin
quyruqlarını da bu səbəbdən kəsirdilər ki, yatmasınlar,
sürüləri qorusunlar...Quyruqsuz itlərə də xola deyərdilər..
www.kitabxana.net
– Milli Virtual Elektron Kitabxana
2016
Mövlüd Süleymanlı
“And olsun, əsrə…”
Çox vaxt da quyruqlarının ucunu qatdayıb qırla ya-
pışdırırdılar. Bu cür itlərə Çəmbər adı verərdilər. Deyərlər,
iti aldatma; bir dəfə çağırdın, gəldi, bilsin ki, nəyə görə
çağırdın, yanında verməyə yemək olmasa da başını
tumarla ki, bir də çağıranda nəyə gəldiyini bilsin.
Türk həyat tərzində, anlayışında atla it insanın ən
yaxın dostudur. Bu onun düşüncəsində, yaratdıqlarında,
adət-ənənəsində sazında-sözündə yaşamaqdadır...
Arı otu...
Deyərlər, arı beçə verəndə əsgi yandırıb tüstüsünü
arıya verərlər, yanında tütəkçi tütək çalar, beçələr səsə
yığışıb bir-birinə sarına-sarına asılıb qalarlar.
Beçə qaçanda tənəkə döyürlər, göyə papaq atırlar.
Ana arı hardadı, beçələr ora yığılar. Arı otu var, o otdan
dərib əlində tutsan ana arı üstünə qonacaq, beçəsi də
ardınca...
Belə deyirlər ki, kandalaşın meyvəsi qaralanda balı
çəkməyə başlayırlar. Adətdi, təzə gəlini əlində bir qab
www.kitabxana.net
– Milli Virtual Elektron Kitabxana
2016
Mövlüd Süleymanlı
“And olsun, əsrə…”
balla gətirərlər. Gəlin əlini bala batırıb keçdiyi qapıya
vurur. Qaynana gəlinin başı üstündə çörəyi ailənin sayı
qədər bölür, evdəkilərə verir, hərə qismətini gəlinin
əlindəki bala batırıb yeyir ki, arada şirinlik olsun...
Baxmayaraq el arasında belə bir ifadə də işlədilir: “
Elə gəlin var, qapıdan bir batman balla girsə də xeyri
yoxdur”.
Deyərlər, Günəş çıxanda da, batanda da yer-yurd
üzünü Günəşin ardınca çevirər. Gün batandan sonrakı
vaxtın adı “Darçağı”dır.
Dədələr deyər, “vaxtdan giley eləmə, vaxtın gedər”.
“Torpaq qızıl quşdu, deyərlər, əlindən uçurtma”.
Deyərlər “dar vaxtı”nda itini açma, qonağın gələ
bilər.
Deyərlər, “ilin-ayın da yeləni var, bələni var, gəzi var,
yayı, yazı, qışı, küzü var”.
“Yelən” burda sınır-sərhəd mənasındadır, yəni, ilin
əvvəli, qırağı. Misal üçün, xalçanın yeləni. Yelən ən çox
gəlağayılar və xalçalar üçün işlədilir. Deyərlər, yelənsiz
xalça olmaz.
www.kitabxana.net
– Milli Virtual Elektron Kitabxana
2016
Mövlüd Süleymanlı
“And olsun, əsrə…”
“İlin yeləni..” deyəndə, yəni, işini vaxtında gör.
“Bələni var”, yəni aşırımları, çətinlikləri. “Gəzi var”, burda
dövr-dövran mənasında işlədilib. Yəni işini vaxtında gör ki,
bəhrəsini də görəsən...
Bayatılar...
Dağların göy çəməni,
Göyərər göy çəməni.
Ya mən yarı taparam,
Ya vurar, oyçu (ovçu) məni...
Xoruzun dan səsinə,
Oyandım ban səsinə.
Yarım çağırdı məni,
Demədim can səsinə...
www.kitabxana.net
– Milli Virtual Elektron Kitabxana
2016
Mövlüd Süleymanlı
“And olsun, əsrə…”
Verdiyinə...
Şükr olsun verdiyinə.
Verirsə Tanrı versin,
Qul nədi, verdiyi nə?!
***
Bütün bunlara görə qısaca son qənaətimi deyim;
bizim yaşayış tərzimiz, baxışlarımız, yəni, özümüz
yaratmış kimi təbiət hadisələrinə ərk eləməyimiz, bizə
üstünlük gətirib həmişə. Yuxarıda dediyim bəşəri, insani
münasibətlərlə yanaşı, - qaranlığı, işığı, gecəni-gündüzü,
yeri-göyü canlı duyğu kimi anlayıb söz deməyimiz,
mahnılar bəstələməyimiz əslində bizim xalqın yaratdığı
fəlsəfədir.
Bizim
fəlsəfəmizdir,
bunu
belə
dəyərləndirməliyik... Ona görə də folklorumuz, onun
xüsusi qolu olan aşıq yaradıcılığı,-SAZ, minilliklər boyu bir
çox xalqların, bizi əhatə edib bizə xor baxanların, istər
www.kitabxana.net
– Milli Virtual Elektron Kitabxana
2016
Mövlüd Süleymanlı
“And olsun, əsrə…”
içimizdə olsun, istər çölümüzdə, yaddaşını incidən, onu öz
milli hikkəsinə sıxışdırıb dəyişikliklərə uğradan gücümüzün
ifadəsidir.
Alaşa...
Bir kişinin bir atı vardı, dolanışını bu atnan çıxardırdı,
bazarda işlədirdi , ora yük aparırdı, bura yük aparırdı. Kişi
qocalmışdı, artıq, necə deyərlər, beş-beş çıxıdığını bir-bir
enirdi.Arpa bahaydı, atı samanla saxlayırdılar. Saman atı
da elə gendən manşırdı, canını gəzdirirdi. Birdən-birə dilə
gəlmiş olsaydı, birinci sözü arpa olardı. Ata da , oğul da
bir balaca sinədən söz deyən idi,hərəsinin bir sazı vardı,
dara düşəndə deyişirdilər. Günlərin birində anası oğluna
dedi:
-Oğul, gələndə bazardan bir batman duz al, gətir.
Oğlu da qayıdanda bar batman duz aldı, qoydu atın
üstünə. Gəlhagəl, yolun yarısında atın dizləri qatdandı, bu
ilmi ölübsən, bildirmi... Oğlanın əli bir yana çatmadı, alaşa
canını tapşırdı. Çulunu, alığını belinə götürüb gəldi evə.
www.kitabxana.net
– Milli Virtual Elektron Kitabxana
2016
Mövlüd Süleymanlı
“And olsun, əsrə…”
Atası da həyətdəydi, oğlunu görgəc, bildi ki at ölüb.
Dönüb arvadına dedi: - Sazı gətir. Arvad sazı gətirdi. Kişi
sazın kökünü yoxladı, gördü elə “Urfanı” üstədi, aldı
görək, nə dedi, necə dedi:
Oğul,
Günün bu çağında səni xoş gördük,
Aldınmı canını boz alaşanın?
Bayaq çul üstəydin, indi çul altda,
De, nəydi dərmanı boz alaşanın.
Oğlu bir istədi, atasına cavab verməsin, daha da
qızışdırmasın aranı, baxdı yox,ürəyinə bir-iki qatar söz
kəlib, gərək deyə. Bir anasına baxdı, bir atasına, dirəkdən
sazı asılmışdı, götürüb dedi:
Yüyəni sürüşüb çıxdı ağzınnan,
Götürüb qaldırdım qantarğasınnan.
Gərək yaxşı çıxaq onun yasınnan,
Bu oldu “fərmanı” boz alaşanın.
www.kitabxana.net
– Milli Virtual Elektron Kitabxana
2016
Mövlüd Süleymanlı
“And olsun, əsrə…”
Kişi acığındanmı, nədənsə, oğlunun nə dediyini yaxşı
anlaya bilmədi, istədi sazı atıb sınmazı götürsün. Şeytana
ləənət, sazı basdı sinəsinə görək day nə dedi:
Sənnən oğul olmaz, mənnən də ata,
Heç dəyişərdimmi onu Qırata.
Götürüb sınmazı vurasan yata
Alasan qanını boz alaşanın.
Oğlu gördü, atası daha da hirslənib, sözdən yan
keçir, sınmaz-zad deyir, sazı da düz vurmur. Dedi:
Qışda verəmmədik ələfdən, otdan,
Bizə əziz idi, qohumnan, yaddan.
Arpa deyə-deyə getdi həyatdan,
Az oldu samanı boz alaşanın...
Arvad bayaqdan baxırdı, gördü atalı-oğullu çox
uzatdılar. Əri sinədən söz deyən, oğlu söz deyən, arvad da
öyrənmişdi, arada bir onun da deməyi vardı. Deyimmi,
deməyimmi; ömründən-günündən də narazıydı. Bir addım
irəli yeriyib:
www.kitabxana.net
– Milli Virtual Elektron Kitabxana
2016
Mövlüd Süleymanlı
“And olsun, əsrə…”
-Dayanın!-dedi.
Əri də əl saxladı, oğlu da. İstədi birinin sazını alıb
sazla desin, ustadlar sözü, saçından üç tel ayırıb basdı
sinəsinə, ərinə üz tutub görək nə dedi:
Axşamnan bilirdim, çıxmaz səhərə,
Mən nə gün görmüşəm, o nə gün görə.
Öldürdün acınnan göz görə-görə,
Sən oldun yamanı boz alaşanın...
Söz tamama yetişdi, onlar yedi-içdi yerə keçdi, biz
dörə keçək...
***
Saz da, bir çox muğam əsərlərimiz də, bizə adi
görünən qala divarlarımız da, dəvə, at, qoç qəbirüstü
heykəllərimiz də milli abidələrimizdəndir, daş üstə qalmış
yazımız
kimi daşıdığımız,
yaşadığımız
məna
və
mahiyyətimizdir. Ona görə bu səmtə - bu yönə indinin
www.kitabxana.net
– Milli Virtual Elektron Kitabxana
Dostları ilə paylaş: |