Ўзбекистон банклари ассоциацияси
Yuridik shaxslardan undiriladigan soliqlarning o'z vaqtida
Yüklə 0,64 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
3.2. Yuridik shaxslardan undiriladigan soliqlarning o'z vaqtida tushishini ta‟minlash masalalari Moliyaviy barqarorlashtirish muammosini hal etishda ahloqiy va siyosiy fikr yuritishlar ahamiyatga ega bo‘lmaganligi uchun soliqlardan bo‘yin tortishda soliq to‘lovchining iqtisodiy ahvoli ko‘pchilik hollarda hal qiluvchi ahamiyatga ega bo‘ladi. Albatta, soliq to‘lovchi soliqni to‘lamasdan qochish orqali olingan foyda agar bu aldash ma‘lum bo‘lib qolgan holda yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan noxush hollardan oqlashi mumkin bo‘lgan variantlarni hisob-kitob qiladi. Bu sof holdagi iqtisodiy masaladir. Soliq stavkasi qancha yuqori bo‘lsa, soliqlardan qochishga intilish ham shunchalik yuqori darajada bo‘ladi. Xuddi shuningdek soliq to‘lovchining moliyaviy ahvoli qanchalik nobarqaror bo‘lsa, soliqlardan yashirinishga intilish ham shunchalik kuchlidir. Biroq, soliqlardan qochish hodisasining tarqalishiga faqat alohida olingan soliq to‘lovchilarning iqtisodiy ahvoligina ta‘sir qilib qolmaydi. Bu hodisaning tarqalishiga umumiy iqtisodiy kon‘yunktura ham o‘z ta‘sirini ko‘rsatadi. Chunki, kon‘yunkturani hisobga olish, o‘z navbatida, ma‘lum darajada soliq yukining soliq to‘lovchilar orasida o‘zaro taqsimlanishini o‘zgartirishi mumkin. Masalan, mahsulot qanchalik ko‘p realizatsiya qilinsa, soliqlarni iste‘molchilar gardaniga shunchalik ko‘p yuklash mumkin. Demak, bunday hollarda soliqqa tortishdan qochishga bo‘lgan ehtiyoj shunga mos darajada qisqaradi. Aksincha, iqtisodiyot tanazzuli davrida soliqlardan qochish imkoniyatlari kengayadi. Chunki, iqtisodiy tushkunlik davrida davlat bozorni tartibga solib turganligi uchun soliqlardan qochishga harakat qilish kuchayadi. Bu davlat 59 tomonidan tartibga solib turiluvchi bozorning yaratilganligi va buning natijasida unga parallel, noqonuniy va boshqarilmaydigan bozorning yaratilganligi bilan belgilanadi. Bunday bozorda imzolanadigan bitimlar, shubhasizki, soliqqa tortishdan chetda qoladi. Kapitallar xalqaro harakati erkinlashuvining nazoratsiz kengayishi ham soliqlardan qochish imkonini beradi. Chunki, soliq nazorati iqtisodiy tanazzul davrida yoki iqtisodiy kursning o‘zgarayotgan paytida milliy hudud doirasida cheklanib, transmilliy kompaniyalar va hamkorlikdagi (qo‘shma) korxonalar oldida qurolsiz bo‘lib qoladi. Bu narsalar, o‘z navbatida, texnikaviy jihatdan soliqlardan qutilishga qulay sharoit yaratib beradi. Soliqlarni to‘lashdan bo‘yin tortishning muhim texnikaviy shartlaridan yana biri milliy qonunchilikning qarama-qarshiliklari va murakkabligidadir. Soliqqa tortishning texnikaviy jihatdan murakkabligi soliq to‘lovchilarga soliq qonunlarini buzmasdan turib soliq to‘lashdan qochish imkonini beradi. Bu narsa soliq nazorati amaliyotini ham murakkablashtiradi. Chunki, uning natijalari to‘g‘ridan-to‘g‘ri soliqqa tortish uslubiyatining aniqliligiga, soliq tekshiruvlari, buxgalteriya hisobi va hisobotining texnikaviy jihatdan qurollanganligiga bog‘liq bo‘ladi. Shunday qilib, bizning nazarimizda, soliq to‘lovchilar faoliyatidagi yuqorida keltirilgan kamchiliklarning bartaraf etilishi soliqlarning byudjetga o‘z vaqtida tushib turishini ta‘minlash mexanizmi birinchi tarkibiy qismining sog‘lom faoliyat ko‘rsatishiga olib keladi, Bu narsa esa, o‘z navbatida, boshqa sharoitlar teng bo‘lgan taqdirda, soliq tushumlarining keskin ortishiga olib kelishi mumkin. Bu soliqlarning byudjetga o‘z vaqtida tushib turishini ta‘minlash mexanizmining yaxshi ishlaganligidan dalolatdir. Bir vaqtning o‘zida soliq to‘lovchilarning faoliyatida yuqorida sistemali holda keltirilgan kamchiliklarning bor ekanligi va ularning har yil uchun tipik xarakterga egaligi bizning jamiyatimizda (mamlakatimizda) soliqlarni to‘lashdan bosh tortishning xavfli ekanligi, u bilan, oddiy tilda aytilganda, ―o‘ynashib bo‘lmasligi‖, hamon idrok etilmaganligidan dalolat beradi. Bu holatning ijtimoiy 60 xavfliligini, bizning fikrimizcha, qisqacha tarzda quyidagi ko‘rinishlarda ifoda etish mumkin. Birinchidan, soliqlarni belgilangan summada va o‘z vaqtida to‘lamaslikdan bosh tortish, eng avvalo, byudjetning tegishli summadagi mablag‘larni o‘z vaqtida olaolmasligiga olib keladi. Bu narsa, o‘z navbatida, byudjetdan qilinadigan xarajatlarning o‘z vaqtida va belgilangan miqdorda moliyalashtirilishiga salbiy ta‘sir ko‘rsatadi. Ikkinchidan, to‘lanishi lozim bo‘lgan soliq summalarining soliq to‘lovchilar tomonidan belgilangan summada va o‘z vaqtida byudjetga o‘tkazilmasligi, shundoq ham kattagina summani tashkil etib kelayotgan byudjet kamomadi (taqchilligi)ning yanada ortishiga olib keladi. O‘z navbatida, bu narsa davlatning moliyaviy ahvoli yanada yomonlashganligidan (soliq to‘lovchilarning aybi bilan) dalolat beradi. Uchinchidan, soliqqa tortilishdan bo‘yin tortish bozor iqtisodiyoti sharoitida mamlakat iqtisodiyotini harakatlantiruvchi kuchi hisoblangan halol raqobat kurashining negiziga putur etkazadi. To‘rtinchidan, u yoki bu xo‘jalik yurituvchi sub‘ekt tomonidan soliqning to‘lanmasligi uning vijdonli soliq to‘lovchi hisoblangan ikkinchi bir xo‘jalik yurituvchi sub‘ektga nisbatan qulay vaziyatga va imkoniyatga ega bo‘lib qolganligidan dalolat beradi. Beshinchidan, bir xo‘jalik yurituvchi sub‘ekt tomonidan soliqning o‘z vaqtida va belgilangan summada to‘lanmasligi, oqibat natijada, uning boshqa soliq to‘lovchilar tomonidan qo‘shimcha ravishda amalga oshirilishini taqoza etadi. Oltinchidan, soliqlar ayrim soliq to‘lovchilar tomonidan o‘z vaqtida va belgilangan summada to‘lanmaganligi natijasida davlat ayrim soliqlarning stavkalarini oshirishga yoki soliqqa tortishning yangi turlarini joriy etishga majbur bo‘ladi. Ana shunday ijtimoiy xavfning vujudga kelmasligi va soliqlarning byudjetga o‘z vaqtida hamda belgilangan summada tushib turishini ta‘minlash mexanizmining sog‘lom faoliyat ko‘rsatishini ta‘minlash uchun shu mexanizmning 61 birinchi tarkibiy qismi bo‘lgan soliq to‘lovchilar faoliyatida, bizning fikrimizcha, quyidagilarga qat‘iy ravishda rioya qilmoq lozim. 1. Har bir soliq to‘lovchining (uning jismoniy yoki yuridik shaxs ekanligi bu o‘rinda printsipial ahamiyatga ega emas) soliqlardan va ularni to‘lamaslikdan qochib qutilishning mutlaqo iloji yo‘q ekanligini aniq tasavvur qilishi. Bundan deyarli barcha soliq to‘lovchilar ogoh bo‘lishlariga qaramasdan, baribir tizimga solib keltirilgan yuqoridagi holatlarning sodir bo‘layotganligining sabablaridan biri, bizning nazarimizda, ularning zimmasiga yuklatilgan soliq yukining ma‘lum darajada og‘ir ekanligi bilan izohlanadi. Soliq to‘lovchilarning zimmasiga yuklangan soliq yukining og‘irligi ularning manfaatlariga etarli darajada javob bermayotganligi uchun ham soliqni to‘lashdan bo‘yin tortishning yuqoridagi shakllari amal qilib kelmoqda. Shuning uchun bu borada qilinishi lozim bo‘lgan ishlarning birinchisi soliq yukini engillashtirish borasida amalga oshirilib kelinayotgan ishlarni yanada davom ettirishdir. Lekin bu borada amalga oshirilishi mo‘ljallangan ishlarning natijalaridan aniq ravishda soliqlarni o‘z vaqtida va belgilangan summalarda to‘lab kelayotgan soliq to‘lovchilar bahramand bo‘lmoqlari lozim. 2. Soliqlarning o‘z vaqtida va belgilangan summada to‘lamayotgan, amaldagi soliq qonunchiligiga rioya qilmayotgan, soliqqa tortilishdan turli yo‘llar bilan bo‘yin tortishga harakat qilayotgan soliq to‘lovchilarga nisbatan jazo choralarini yanada keskinlashtirish va bu jazolarning qo‘llanilish muqarrarligiga erishish. Bu o‘rinda biz qo‘llanilishi lozim bo‘lgan jazo choralarini yanada keskinlashtirish deganda ularni doimiy ravishda intizomli soliq to‘lovchi bo‘lib kelgan va ayrim hollarda o‘ziga bog‘liq bo‘lmagan holda byudjet oldidagi o‘z majburiyatini bajaraolmay qolgan soliq to‘lovchilarga nisbatan nazarda tutmayapmiz. Aksincha, jazo choralarining yanada keskinlashtirilishi va ayovsiz tus olinishi soliq to‘lashdan sistematik ravishda qochib yurgan, doimiy ravishda turli yo‘llar va vositalar orqali amaldagi soliq qonunchiligini aylanib o‘tishga harakat qilayotgan va aylanib o‘tgan sub‘ektlarga nisbatan qo‘llanilishi kerak. 62 Soliqlarning byudjetga o‘z vaqtida tushib turishini ta‘minlashni takomillashtirish asosiy yo‘nalishlarining birinchisi shu mexanizmning ikkinchi tarkibiy qismi bo‘lgan ―Soliq undiruvchilar‖ bloki bilan bevosita bog‘liqdir. Gap bu yerda amaliyotda soliqlarning to‘g‘ri hisoblanishi va uning o‘z vaqtida byudjetga o‘tkazilishi ustidan nazoratni amalga oshiruvchi Davlat soliq qo‘mitasi va uning quyi bo‘g‘inlarida faoliyat ko‘rsatayotgan soliq inspektorlari xususida ketayapti. Amalga oshirilgan tahlil natijalari shundan dalolat beradiki, hamma vaqt ham va hamma hollarda ham soliq undiruvchilar faoliyati soliqlarning byudjetga o‘z vaqtida va belgilangan summalarda tushib turishini ta‘minlash imkonini bermayapti. Albatta, ularning yuqoridagi muammoni hal etishdagi xizmatlarini rad etishning yoki uning ahamiyatini pasaytirib ko‘rsatishning iloji yo‘q. Lekin shunday bo‘lishiga qaramasdan soliqlarni byudjetga o‘z vaqtida va belgilangan summalarda undirilishini ta‘minlash vazifasi yuklatilgan soliq undiruvchilarning hammasini ham shu vazifani bajarishga xolisona xizmat qilayapti deb aytib bo‘lmaydi. Amaliyotda sodir bo‘layotgan ko‘pgina holatlar va dalillar shundan dalolat berayapti. Soliq summalarining byudjetga o‘z vaqtida o‘tkazilmaganligining sabablaridan biri soliq inspektorlarining xulq-atvori, ularning hatti-harakati, savodxonligi va hokazolar bilan belgilanganligi achinarli holdir. Ularning bu tarzdagi ―faoliyat‖lari tegishli byudjetlarning faqat daromadlar qismining bajarilishiga salbiy ta‘sir ko‘rsatib qolmasdan, balki xo‘jalik yurituvchi sub‘ektlarning - soliq to‘lovchilarning ham xo‘jalik-moliyaviy faoliyatlarining natijalariga ham salbiy ta‘sir ko‘rsatayapti. Soliqni undiruvchilar tomonidan amalga oshiriladigan nazorat samarali bo‘lib, u shu nazorat ishlarini amalga oshirish uchun sarf qilingan mablag‘larga nisbatan ancha ko‘p daromad keltirishi kerak. Afsuski, hamma vaqt ham respublikamiz amaliyoti soliq nazoratini amalga oshirishning oldiga qo‘yilgan bu talabga javob bermayapti. 63 Iqtisodiyotga sof ma‘muriy soliq nazoratining ta‘siri, amaliyotning tasdiqlashicha, soliq yig‘imlarining o‘sishi bo‘yicha qisqa muddatli natijalarga erishish mumkinligini ko‘rsatayapti. Umumiy tarzda olib qaralganda esa, yuqoridagi xarakterdagi choralarning ko‘rilishi, pirovardida soliqqa tortishdan qochishga urinish hollarini vujudga keltiradi. Bu esa O‘zbekiston iqtisodiyotiga salbiy ta‘sir ko‘rsatishi shubhasizdir. Soliq nazoratini amalga oshirishning maqsadlaridan biri soliqlardan qochishga to‘sqinlik qilishdir. Soliqlarning byudjetga o‘z vaqtida tushib turishini ta‘minlashni takomillashtirishning asosiy yo‘nalishlarining ikkinchisi, shu mexanizmning tarkibiy qismlaridan bo‘lgan ―Huquqiy hujjatlar‖ bloki bilan bog‘liqdir. Tegishli huquqiy hujjatlarni atroflicha o‘rganish, ularni ma‘lum maqsadni ko‘zlagan holda qiyoslash, e‘lon qilingan ilmiy maqola va ishlarni tahlil qilish shundan dalolat berayapti. Bizning fikrimizcha, bu sohadagi takomillashtirish bilan bog‘liq bo‘lgan ishlar, eng avvalo, soliqlarning o‘z vaqtida va belgilangan summalarda byudjetga tushib turishini ta‘minlashga qaratilgan huquqiy hujjatlarni tayyorlash va ularni amaliyotga joriy etish xalqaro amaliyotda keng foydalanib kelinayotgan hamda o‘zining samaradorligini amalda isbotlayotgan soliqqa tortish tizimini tashkil qilishning huquqiy tamoyillariga asoslanishi bilan belgilanishi kerak. Xalqaro amaliyotda qo‘llanilib kelinayotgan bu huquqiy tamoyillarni quyidagicha ifodalash mumkin: 1. Barcha xo‘jalik yurituvchi sub‘ektlar va fuqarolarning soliq qonunlari oldida huquqiy jihatdan tengligi hamda soliqlarning barcha sub‘ektlarga nisbatan xolisligi; 2. Soliq to‘lovchilarning toifalariga beriladigan imtiyozlar majburiy ravishda qonunda (asosan, Soliq kodeksida va ayrim hollarda istisno tariqasida navbatdagi moliyaviy yilga mo‘ljallangan byudjet to‘g‘risidagi qonunda) tasdiqlangan bo‘lmog‘i lozim; 64 3. Soliq aniqliligi (korxona, firma yoki kompaniya aktsionerlarning daromadlarini yashirmasligi va ular uchun soliqlardan qochib qutilishi joyi bo‘lmasligi kerak); 4. Soliq qonunining aksta‘sir kuchiga ega bo‘lishini (soliqlarning vaqt bo‘yicha ta‘sirini) ta‘qiqlanganligi; 5. Soliq qonunchiligini buzuvchilarga nisbatan mohirona soliq ta‘siri sharoitida soliq to‘lovchilar aybdorligining dahlsizligiga asoslanib javobgarlik institutining faoliyat ko‘rsatishi; 6. Soliqqa tortishning, ustuvor ravishda, ilg‘or (progressiv) shakllariga yo‘naltirilganligi; 7. Har yili tasdiqlanadigan joriy moliyaviy qonunchilikka muvofiq ravishda byudjet tizimining bo‘g‘inlari bo‘yicha taqsimlanadigan soliq tushumlarining xarajatlar o‘lchami bilan o‘lchanuvchanligi; 8. Parlamentning vakolat muddati tugaganidan so‘ng Soliq kodeksi moddalari mazmunining aniqlashtirish yoki tasdiqlash tartibining (protsedura) majburiyligi; 9. Moliyaviy ijtimoiy-zaruriy maqsadlarning ustuvorligi. Shuni alohida ta‘kidlash joizki, soliqqa tortishning qonuniyligi va aniq printsipial asoslari byudjet-soliq munosabatlarining barqarorlashuviga ta‘sir ko‘rsatadi, ularning rivojlanish taktikasi va strategiyasini belgilab beradi va soliqqa tortishga uzoq muddatli amal qilish (harakat qilish) xarakterini beradi. Yuqorida keltirilgan va xalqaro amaliyotda keng foydalanib kelinayotgan soliqqa tortish tizimini tashkil qilishning tamoyillarini o‘z amaliyotimiz (huquqiy hujjatlarimiz) nuqtai-nazaridan tahlil qiladigan bo‘lsak, ularning ba‘zi birlariga bizning mamlakatimizda qat‘iy ravishda rioya qilishga harakat qilinayotgan bo‘lsa, boshqa birlariga esa etarli darajada rioya qilinmasdan kelinayotganligini aniqlashimiz mumkin. Buning oqibatida esa soliqlarning byudjetga o‘z vaqtida va belgilangan summalarda tushishini ta‘minlash mexanizmining tarkibiy qismlaridan biri bo‘lgan ―Huquqiy hujjatlar‖ blokining faoliyat ko‘rsatishida ma‘lum bir uzilishlar sodir 65 bo‘lib, uning bir maromda ishlamasligi butun mexanizmning ham sog‘lom faoliyat ko‘rsatmasligiga olib kelayapti. Shuning uchun ham soliqlarning byudjetga o‘z vaqtida va belgilangan summalarda tushib turishini ta‘minlashni takomillashtirishning yo‘nalishlaridan biri bu jarayonni tartibga solib turuvchi huquqiy hujjatlarni xalqaro amaliyotda keng qo‘llanilib kelinayotgan xalqaro huquqiy tamoyillarga moslashtirish yo‘nalishida rivojlantirishdir. Agar firmalarning samarali soliq stavkalari past bo'lgan bo'lsa, ular faoliyat yuritayotgan davlatlar qonuniy stavkalari bo'yicha sezilarli darajada farq qiladilar va firmalarning samarali stavkalari ular faoliyat yuritayotgan mamlakatlar va ularning sho'ba korxonalariga nisbatan yuqori bo'ladi. 26 Soliqlarning byudjetga o‘z vaqtida tushib turishini ta‘minlashni takomillashtirish asosiy yo‘nalishlarining uchinchisi, bizning fikrimizcha, soliq tushumlari darajasining rejalashtirilishi va ularni prognozlashtirish bilan bog‘liqdir. Uning asosiy vazifasi ishlab chiqilgan va qonuniy tartibda qabul qilingan soliq kontseptsiyasiga asosan mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishining istiqbolli dasturlari va byudjet topshiriqlarining miqdoriy va sifat parametrlarini iqtisodiy asoslangan holda ta‘minlashdan iboratdir. Soliq tushumlari darajasini rejalashtirish jarayoni, eng avvalo, joriy soliq majburiyatlarini ijro etish davomida olinadigan hisobot va analitik ma‘lumotlarni ilmiy jihatdan tahlil qilish natijalariga asoslanishi kerak. Bu ma‘lumotlarni to‘plash va qayta ishlash joriy yildagi soliqqa tortishda namoyon bo‘lgan ijobiy va salbiy holatlarga baho berishga, uning (soliqqa tortishning) investitsiyalashtirish sur‘atlariga, iqtisodiyot tarmoqlaridagi tarkibiy o‘zgarishlarga (siljishlarga), hududlar, xo‘jalik yurituvchi sub‘ektlar va fuqarolar daromadlarining o‘zaro nisbatiga ta‘siri to‘g‘risida tegishli xulosalar chiqarishga imkon beradi. 26 https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S1061951816300015 |