I fəSİL. Müasir şəraitdə əmək potensialının formalaşmasının nəzəri metodoloji əsasları

Cəsvəl 10 
Əhalinin təhsili səviyyəsi (ilin əvvəlinə, 15 və ondan yuxarı yaşda hər 
1000 nəfərə hesabla) 
Təhsilin səviyyəsi 
İLLƏR 
2001 2006 2008 2010 2011 2013 2014 2015 

---

50 
Ali və ümumi orta 
təhsilə malik olanlar, o 
cümlədən, 
939 
946 
955 
966 
968 
969 
971 
971 
Ali 
108 
118 
120 
123 
124 
125 
126 
126 
Orta ixtisas 
114 
93 
86 
85 
85 
85 
85 
85 
Tam orta 
572 
601 
616 
626 
628 
629 
630 
630 
Ümumi 
(natamam) 
orta 
145 
134 
133 
132 
131 
130 
130 
130 
Azərbaycan statistik göstəriciləri – 2015, DSK 
Qeyd etmək lazımdır ki, 2009- cu il əhalinin siyahıya almamasını 
məlumatlarına görə ölkədə savadlılıq səviyyəsi 99,8 faiz təşkil etmişdir. 
Cədvəldən göründüyü kimi Respublikamızda ali və ümumi orta təhsildə 
malik olanlar 2001- ci ildə 93,9% təşkil etdiyi halda 2010- cu ildə usə 97,1% 
olmuşdur.2001- ci illə müqayisədə ali və orta təhsilli şəxslərin sayı 2010- cu ildə 
17 nəfər, 2015- ci ildə isə 32 nəfər artmışdır. Ali təhsillərin sayı isə 2001- ci ilə 
nisbətən 2010- cu ildə 15 nəfər, 2015 – ci ildə isə 18 nəfər artmışdır. 
İnkişaf etmiş ölkələrdə milli sərvətin əsas hissəsi insan kapitalı hesablna 
formalaşır və iqtisadi artımda intellektual əməyi üstün xüsusi çəkiyə 
yüksəlir.Azərbaycanda da iqtisadiyyatın ölkənin dayanıqlı inkişafını təmin 
etmək məqsədilə insan potensialının formalaşdırılması və ondan səmərəli 
istifadə əsas prioritet hesab edilir, Son illər ərzində insan kapitalının inkişafı 
ilə bağlı tədbirlər müəyyən edilərək bu problem dövlət proqramları və 
konsepsiyalarda öz əksini tapmışdır. “Azərbaycan 2020 gələcəyə baxış” İnkişaf 
Konsepsiyasında və “ Azərbaycan Respublikasında təhsilin inkişafı üzrə Dövlət 
Strategiyası”nda insan kapitalının inkişafı, bilik və innovasiyalara əsaslanan 
inkişaf əsas təşkil edir. Həmçinin təhsil haqqında və “Elm haqqında Azərbatcan 
Respublikasının qanunları da ölkədə insan kapitalının inkişafına xidmət edən 
mühüm dövlət sənədləridir.” 

---

51 
Əmək və insan keyfiyyətyinin yüksəldilməsi və ondan səmərəli istifadə 
elmin və biliktutumlu istehsal (xidmət) sahələrinin inkişafına əmək 
məhsuldarlığının və rəqabət qabiliyyətinin yüksəldilməsinə birbaşa təsir 
göstərir. Hazırda Azərbaycanda insan kapitalının inkişaf etdirilməsi, qeyri – neft
sektorunun inkişafı, biznes mühitinin sağlamlaşdırılması, iqtisadiyyatın 
şaxələndirilməsi, iqtisadiyyatın şaxələndirilməsi istiqamətində ciddi işlər 
görülür. Bu islahatların davam etdirilməsi orta və uzunmüddətli dövrdə təhsilin 
(xüsusilə təhsilin ixtisaslı kadr hazırlığı pillərində) keyfiyyətinin yüksəldilməsi
infrastrukturun və “elm-təhsil-istehsal” əlqələrinin çevik idarəedilməsi 
mexanizminin yaradılması həmçinin müəsissələrin qlobal dəyər zəncirinə 
qoşilmaqla dünya bazarlarına inteqrasiya etməsi üçün əhəmiyyətlidir. 
Ölkəmizdə insan potensialının inkişafında fasiləsizliyin (ömürboyu 
öyrənmək) təmin edilməsi, məktəbəqədər və orta təhsil də daxil olmaqla, peşə 
təhsilli 
və 
ixtisaslı 
kadr 
hazırlığının 
əməkbazarının 
tələblərinə 
uyğunlaşdırılması,həmçinin elm-təhsil-istehsal“ zənginliliyinj təkmilləşdirilməsi 
baxımından məqsədli proqramların hazırlanması və həyata kecirilməsi daima 
davam etdirilməlidir. Yüksək keyfiyyətli insan kapitalının formalaşdırılması 
daha çox maddi və mənəvi fayda əldə etməyə və rəqabətqabiliyyətliyi 
yüksəltməyə imkan yaradan əsas məsələlərdəndir. 
Azərbaycan Respublikasının milli iqtisadiyyat perspektivi üzrə strateji yol 
xətlərində nəzərdə tutulan orta və uzunmüddətli hədəflərə, catmaqla ümumim 
təhsilin keyfiyyıətinin yüksəldilməsi çox böyük rol oynayırdılar. Belə ki
ümumi təhsilin (ümumi ibtidai, ümumi əsas və ümumi orta təhsil) insan
kapitalının formalaşmasında strateji əhəmiyyət kəsb edir. Bu baxımdan, ümumi
təhsil sistemində idarəetmənin şəffaflığı və demokrativliyi, təhsilin keyfiyyitinə 
yönəlmiş əlverişli şəraitin yaradılması bilikli cəmiyyət quruculuğunun mühüm 
inkişaf istiqamətləri hesab olunur. Azərbaycanda ümumi təhsildə infrastruktrun 
və keyfiyyətin yüksəldilmədi məqsədilə ardıcıl olaraq tədbirlər həyata keçirilir. 
2003-2015 – ci illərdə yeni məktəb binlarının tikilməsi və mövcud məktəblərin 
əsaslı təmiri ilə bağlı ciddi işlər görülmüşdür. Orta təhsil pilləsində təhsilin

---

52 
keyfiyyətinin yüksəldilməsi üçün pedoqoji kadrların hazırlığının və tədrisinin 
müasir təhsilvermə və təhsilalma texnolgiyasına uyğunlaşdırılması, 
metodlarinanın təkmilləşdirilməsi ilə bağlı tədbirlər göcürülməlidir. 
Ümumi təhsil sistemində “yaddaş” məktəbindən “təfəkkür” məktəbinə 
keçilməsi dünya təcrübəsinə əsaslanan təhsil proqramlarının hazırlanması və 
səmərəli tətbiqi müəllimlərin peşəkarlıq səviyyəsinin artırılması, cəmiyyətdə 
onların nüfuzunun yüksəldilməsi istiqamətində tədbirlər zəruridir. Keyfiyyətli 
insan protensialının formalaşdırılması üçün mövcud resurslardan səmərəli 
istifadə edilməsi istiqamətində islahatlar davam həyatla kecirilməlidir. 
İnsan kapitalının formalaşmasında əsas rol oynayan təhsil işçilərinin, 
müəllimlərin sosial müdafiəsinin yaxşılaşdırılması və müəllimin nüfuzunun 
artırılması istiqamətində ciddi işlər görülməlidir. 
“Azərbaycan Respublikasında təhsilin inkişafı üzrə Dövlət Strategiyası” na 
uyğun olaraq, ölkədə 12 illik ümumi təhsilə mərhələli keçidin həyata 
keçirilməsinə başlanmışdır. 12 illik təhsil ümumi təhsilin son iki ilində 
təmayülləşməni nəzərdə tutur ki, peşə - ixtisas təhsili və ali təhsillə əhatəolunma 
səviyyəsini yüksəldəcək, həmçinin əmək bazarına daxil olan gənclərin işsizlik 
riskindən qorunmasına kömək edəcək, Azərbaycan təhsil sisteminin Avropa 
təhsil sisteminə inteqrasiyasınasını sürətləndirəcəkdir
İlk peşə və orta ixtisas təhsili insan potensialının formalaşmasında, eləcə də 
insan kapitalına investisiya qoyuluşunda müstəsna rol oynayır. İlk peşə və orta 
ixtisas təhsilinin inkişafı iqtisadi artım, əməkk məhsuldarlığının yüksəldilməsi, 
əmək bazarında, tələb və təklifin uzlaşdırılması, məşğulluğun təmin edilməsi 
baxımından vacibdir. XXI əsrin əvvələrində sürətlə yeniləşən texnologiya və 
elm- texniki tərəqqi nəticəsində yeni peşə və ixtisasların yaranması ilk peşə - 
ixtisas təhsili və treninqlərin rolunu daha da artırır. Bu baxımdan, ilk peşə və 
orta ixtisas təhsili ölkənin, strateji yol xəritəsinin bir hissəsi kimi nəzərdə 
tutulmuşdur. Ölkəmizdə texniki peşə təhsilinin inkişafı ilə bağlı bir sıra 
tədbirlər görülmüşdür. 

---

53 
Lakin 2007- ci ildə qəbu edilmiş “Azərbaycan Respublikasında texniki 
peşə təhsilinin inkişafı üzrə Dövlət Proqramı (2007-2012-ci illər)” cərcivəsində 
peşə müəssisələrində qəbul səviyyəsinin yüksəlməsinə baxmayaraq, gözlənilən 
nəticə əldə olunmamışdır. Eyni zamanda Təhsil Nazirliyi yanında Peşə Təhsili 
üzrə Dövlət Agentliyinin yaradılması peşə təhsilinin inkişaf etdirilməsi və 
müasir dövrün standartlarına uyğunlaşdırılması baxımından böyük əhəmiyyəti 
vardır. 
Respublikamızda “İlk peşə - ixtisas təhsili üzrə ixtisasların Təsnifatı”nın 
əmək bazarının tələblərinə uyğunlaşdırılması, işəgötürənlərin kadr hazırlığını 
həyata keçirən ilk peşə-ixtisas müəssisələrinin optimal əlaqələndirilməsi, 
maraqlı tərəflərin, nümayəndələrinin ilk peşə-ixtisas təhsili müəssisələrinin idarə 
olunmasına cəlb edilməsi vacibdir.
Əmək bazarının keyfiyyət tələblərini – bilik və bacarıqlara olan tələbləri 
müəyyənləşdirmək üçün müəssisələrin nümayəndələri və sosial tərəfdaşlar ilə 
birlikdə prioritet sahələr üzrə peşə standartlarının işlənilməsi də vacib məsələdir. 
İlk peşə və orta ixtisas təhsilli müəssisələrinin mövcud vəziyyəti 
araşdırılacaq, onların infrastruktur, maddi – texniki baza, müəllim – pedoqoji 
heyətinin potensialının qiymətləndirilməsi kimi vacib işlərin həyata keçirilməsi 
günün tələbidir. 
Ali təhsil əmək potensialının formalaşmasında və inkişafında ən vacib 
mərhələdir. Onun əmək potensialının formalaşmasına və inkişafına təsiri özünü 
iki istiqamətdə göstərir. 1. İnsan kapitalının formalaşmasında birbaşa iştirak 
edən ixtisaslı mütəxəssislərin hazırlaması. 2. Yeni biliklərin yaranmasında, 
tətbiqində və ötürülməsində bilavasitə iştirak. 
Ali təhsil müəssisələrində hazırlanan mütəxəssislər dövlətin, müəssisə və 
təşkilatların idarə olunmasında, daha çox əlavə dəyərin yaranmasında, iqtisadi 
artımda və əmək məhsuldarlığının yüksəldilməsində fəal iştirak edirlər. Odur ki, 
Azərbaycanda iqtisadi və sosial baxımdan daha səmərəli ali təhsil sisteminin 
formalaşdırılması çox vacibdir. Bunun üçün ali təhsilin keyfiyyətinin 
yüksəldilməsi, qlobal təhsil məkanına inteqrasiyası, ali təhsilli kadrlara tələbatın 

---

54 
əmək ödənilməsi, habelə ali təhsilin informasiya cəmiyyətinin və biliklərə 
əsaslanan bazarına tələblərinə uyğunlaşdırılması istiqamətində işlər 
aparılmalıdır. Hazırda Azərbaycanda gənclərin ali təhsillə əhatəolunma 
səviyyəsi çox da yüksək deyildir. Bu da uzaq perspektivdə ölkənin 
rəqabətqabiliyyətli və dayanıqlı inkişafına əngəl ola bilər. 
Yüksəkixtisaslı kadr hazırlığının əmək bazarının tələbinə və beynəlxalq 
ixtisas 
təsnifatına 
uyğunlaşdırılması, 
uzunmüddətli 
proqnozlaşdırma 
mexanizminin işlənməsi, əmək bazarında diferensial əməkhaqqı və 
stimullaşdırma sisteminin təşkili müasir dövrün əsas tələblərindən biridir. 
Universitet klasterlərinin yaradılması “təhsil – tədqiqat- innovasiya” 
zəncirinin səmərəliliyini artıra bilər. Odur ki, ölkədə ilk növbədə, bəzi 
ixtisaslaşmış universitetlərdə klasterin yaradılması məqsədəuyğundur. Ali təhsil 
sisteminin keyfiyyətinin yüksəldilməsi nəticəsində daha keyfiyyətli əmək 
potensialı və intellektual potensial formalaşacaq, əmək məhsuldarlığı artacaqdır. 
Universitet klasterlərinin yaradılması bu istiqamətdə tədqiqatların 
aparılmasını elm nəticələrin istehsala tətbiqini stimullaşdıra “təhsil – elm-
istehsal” əlaqələrinin səmərəliliyini yüksəldillər. 
Elmin inkişafı yüksəkkeyfiyyətli insan potensialının formalaşmasında 
inkişafında, istehsal olunan məhsul göstərilən xidmətlərin rəqabət qabiliyyətinin 
yüksəldilməsində, əmək məhsuldarlığının artırılmasında mühüm əhəmiyyət kəsb 
edir. Azərbaycanda elmin inkişafı, elmi tədqiqatların keyfiyyətinin 
yüksəldilməsi, tədqiqqatların nəticələrinin istehsala tətbiqinin təşvişi ilə bağlı 
tədbirlər həyata keçiriləcəkdir. 
Elmin inkişafı təşviq ediləcək, özəl sektor tərəfindən araşdırma və 
təkmilləşdirmələrə investisiya qoyuluşunu təmin etmək üçün stimullaşdırıcı 
tədbirlər görüləcəkdir. Bu, Azərbaycanın qlobal dəyər zəncirinə qoşulmasını 
sürətləndirə bilər. Beynəlxalq istehsal zəncirinə qoşulma özlüyündə “təhsil – 
elm-istehsal” 
əlaqələrinin 
təkmilləşməsinə, 
əmək 
məhsuldarlığının 
yüksəldilməsinə müsbət təsir göstərəcəkdir. 

---

55 
Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası “elm-təhsil-istehsal” zəncirində 
aktiv iştirak etməklə ölkəmizin qlobal istehsal zəncirində iştirakına öz payını 
verə bilər. AMEA “elm- təhsil-istehsal” zəncirini qurmaq məqsədilə tədqiqat 
universitetinin yaradılması ilə bağlı bsıra addımlar atmışdır. 
Biznes mühitinin yaxşılaşdırılması müəssisələr tərəfindən konkret 
tədqiqatları 
investisiya 
qoyuluşunu 
stimullaşdırmaqla, 
elmin 
maliyyələşdirilməsində özəl sektorun xüsusi çəkisini artıra bilər. 
Bütün təhsil pillələrində innovativ təlim metodologiyasının və müvafiq 
resursların yaradılması məqsədilə müsabiqə mexanizminin hazırlanması və 
müsabiqələrin, kecirilməsi insan kapitalının inkişafı üçün vacibdir. Əlavə təhsil 
sahəsində keyfiyyətin yüksəldilməsi və rəqabət mühitinin formalaşdırılması 
üçün mülkiyyət formasından asılı olmayaraq, əlavə təhsil verən müəssisələrin 
potensialının gücləndirilməsi istiqamətində zəruri tədbirlərin həyata keçirilməsi 
dəstəklənəcəkdir. 
Bütün təhsil müəssisələrində müəllimlərinin peşəkarlıq səviyyəsinin 
artırılması üçün innovativ modellərin işlənib hazırlanması, ali təhsil 
müəssisələrində əlavə təhsil üzrə bölmələrin yaradılması, ixtisasartırma 
təhsilinin stimullaşdırılması mexanizminin hazırlanması və tətbiqi vacibdir.