O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti “ ijtimoiy fanlar

3.
 
Fuqarolik jamiyati - taraqqiyotning yuqori bosqichi. 
“Fuqarolik jamiyati” va “huquqiy davlat” tushunchasi birgalikda XVIII asrda paydo 
bo‘lgan. Odamlar hayoti va faoliyatining ikki tomoni: ularning shaxsiy manfaatlari, tashabbusi, 
ixtiyoriy faoliyati jabhasi va odamlar xulq-atvori davlatning xohish-irodasiga bo‘ysunuvchi xalq 
hokimiyati jabhasi shu tushunchalar bilan ifodalandi.
Fuqarolik jamiyati hokimiyatning oqilonaligi va odilonaligi, shaxs erkinligi va farovonligi 
haqidagi g‘oyalarning huquqiy ustunligi, huquq va qonunning birligi, davlat hokimiyatining turli 
tarmoqlari faoliyatini huquqiy chegaralash g‘oyalari bilan mushtarakdir.
Huquqiy davlatni fuqarolik jamiyati rivojlanishining natijasi va uning o‘zini o‘zi yanada 
takomillashtirishi omili deb hisoblash mumkin. Huquqiy davlatchilikning shakllanish jarayoni, 
hech shubhasiz, ancha uzoq vaqt davom etadi. U fuqarolik jamiyati shakllanishi bilan birga 
takomillashib boradi. Har bir davlatda bo‘lganidek, huquqiy davlat hokimiyatining suverenligi 
ham mamlakat ichida uning barcha fuqarolarga va ular tashkil etuvchi nodavlat tashkilotlariga 
nisbatan ustunligida va undan tashqarida davlatning tashqi siyosatni yuritish, boshqa davlatlar 
bilan munosabatlar o‘rnatishda va mustaqilligida namoyon bo‘ladi.
Etuk fuqarolik jamiyatisiz huquqiy demokratik davlat qurish mumkin emas, chunki ongli 
erkin fuqarolargina kishilik jamiyatining eng oqilona shakllarini yaratishga qodirdirlar. SHunday 
qilib, fuqarolik jamiyati erkin individ va markazlashgan davlat xohish-irodasi o‘rtasida 
bog‘lovchi bo‘g‘in hisoblansa, davlatning vazifasi parchalanish, tartibsizlik, tanglik, tanazzulga 
qarshi ish ko‘rish, erkin shaxsning huquq va erkinliklarini ro‘yobga chiqarish uchun shart-
sharoitlar yaratishdan iborat.
Huquqiy davlat – bu shunday bir davlat hokimiyatdirki, u huquq normalariga binoan, va 
ularning doirasida ish ko‘radi, bu normalarni buzish, bekor qilish yoki cheklashga jur’at etmaydi, 
fuqarolar va ularning birlashmalarining uzviy tabiiy-tarixiy huquqlarini e’tirof etadi.
Totalitar davlatda xavfsizlikni ta’minlash huquqiy tartibotni muhofaza qilish, odamlar 
xulq-atvori davlat belgilagan huquqiy qoidalarga muvofiqligini ta’minlash faoliyatidan iborat 
bo‘ladi, davlat hokimiyatiga tatbiqan xavfsizlikni davlat xavfsizligi va fuqarolik jamiyati 
xavfsizligiga ajratish muammosi yuzaga kelmaydi.
Fuqarolik jamiyatining xavfsizligi (jamoat xavfsizligi) quyidagi ko‘rsatkichlar bilan 
tavsiflanishi mumkin: 
-ijtimoiy adolat; 
-davlat bilan o‘zaro munosabatlarda fuqarolarning va umuman jamiyatning huquqlari; 
- qonuniylik tartibi; 

---

15 
- fuqarolarning iqtisodiy farovonligi; 
- demokratik plyuralizm; 
- jamiyatning ochiqligi; 
- fuqarolik jamiyatining milliy jihatdan muayyanligi. 
Fuqarolik jamiyatining yuzaga kelishi inson huquqlari va fuqaro huquqlarining 
farqlanishini belgilab berdi. 
Inson huquqlarini fuqarolik jamiyati, fuqaro huquqlarini – davlat ta’minlaydi. Ikkala 
holatda ham shaxs huquqlari to‘g‘rsida so‘z yuritiladi, biroq birinchi holatda ayrim inson 
sifatidagi shaxsning yashash, erkinlik huquqlari nazarda tutilsa, ikkinchi holatda – uning siyosiy 
huquqlari nazarda tutiladi.
Inson huquqlari va fuqaro huquqlari o‘rtasidagi farq muayyan asoslarga ega bo‘lib, ular 
quyidagilardan iborat: 
1) inson huquqlari davlat tomonidan e’tirof etilgani va qonun yo‘li bilan 
mustahkamlanganidan, ularning egasi - inson u yoki bu davlatga mansubligidan qat’i nazar 
mavjud bo‘lishi mumkin. Fuqaro huquqlari esa mazkur shaxs qarashli bo‘lgan davlat tomonidan 
himoya qilinadi; 
2)dunyoda hali anchagina odamlar umuman fuqarolik maqomiga ega emas (fuqaroligi 
bo‘lmagan shaxslar, apatridlar). Binobarin, ular rasmiy darajada fuqaro huquqlariga emas, balki 
inson huquqlariga egadirlar. Fuqarolik jamiyatining vazifasi ijtimoiy hayotning rivojlanishini 
ta’minlashdan iborat. SHu sababli, uning asosiy tarkibiy qismlarini vazifalari qatoriga bu jarayon 
normal kechishi uchun shart-sharoit yaratib beruvchi institutlar faoliyati tashkil etadi.
Fuqarolik jamiyatining asosiy qadriyatlarini oila, mulk, shaxs, erkinlik, huquq, ma’naviyat, 
tartib, davlatchilik tashkil etadi. Bunda hammani va majburiy tartibda mulkdorlarga aylantirish 
nazarda tutilmaydi – ularning ko‘pchiligi buni xohlamaydi, biroq bunday imkoniyat har kim 
uchun saqlanishi lozim. Mulk har doim shaxs va butun jamiyat erkinligining bosh omili sifatida 
amal qiladi. Mulkka nisbatan hurmat mavjud bo‘lmagan joyda shaxsga nisbatan hurmat ham 
mavjud bo‘lmaydi.
Fuqarolik jamiyati tuzilmalari «yuqoridan» turib emas, balki «quyidan», fuqarolarning 
tashabbusi bilan, ixtiyoriy asosda, tabiiyki, muassislarning manfaatlari, qiziqishlari va 
moyilliklariga muvofiq tuziladi. Ularning erkinligi davlat tuzilmalariga qaram emaslikda, ichki 
qoidalar bilan nazarda tutilgan vazifalarni hal qilishga qaratilgan o‘zini o‘zi boshqarish 
faoliyatida namoyon bo‘ladi.
Fuqarolik jamiyatining asosiy belgilari mavjud bo‘lib ular quyidagilardir: 
- erkin individlar uyushmasi; 
-
o‘zaro hamkorlikka asoslangan ijtimoiy tuzilma; 
-
murakkab tuzilishga ega bo‘lgan plyuratilstik tizim; 
-
o‘zini o‘zi rivojlantiradigan va o‘zini o‘zi boshqaradigan tizim. 
Fuqarolik jamiyatining eng muhim omillari: 
1)iqtisodiy erkinlik, mulk shakllarining rang-barangligi, bozor munosabatlari; 
2)inson va fuqaroning tabiiy huquqlarini so‘zsiz e’tirof etish va himoya qilish; 
3)hokimiyatning qonuniyligi va demokratik xususiyati; 
4)qonun va odil sud oldida hammaning tengligi, har bir shaxsning yuridik jihatdan 
ishonchli himoyalanganligi; 
5)hokimiyatning uchga bo‘linishi va hokimiyatlarning o‘zaro aloqasi prinsipiga asoslangan 
huquqiy davlat; 
6)siyosiy va mafkuraviy plyuralizm, konstruktiv muxolifatning mavjudligi; 
7)so‘z va matbuot erkinligi, ommaviy axborot vositalarining mustaqilligi; 

---

16 
8)fuqarolarning shaxsiy hayotiga davlatning aralashmasligi, ularning o‘zaro majburiyatlari 
va burchlari; 
9) sinfiy va milliy totuvlik, ijtimoiy sherikchilik; 
10) odamlarning munosib turmush darajasini ta’minlovchi samarali ijtimoiy siyosat. 
Fuqarolik jamiyati qator tamoyillarga tayanib faoliyat ko‘rsatadi. Jumladan: 
-
siyosiy sohada hamma odamlarning huquq va erkinliklarining tengligi; 
-
butun jahon hamjamiyatida yuridik kuchga ega bo‘lgan qonunlar asosida fuqarolar huquq 
va erkinliklarini kafolatlangan huquqiy himoyasi; 
-
individlarni mulkka ega bo‘lish va halol mehnati uchun adolatli haq olish huquqiga 
asoslangan iqtisodiy mustaqilligi; 
-
qonun bilan kafolatlangan fuqarolarni manfaatlari, kasbiy belgilari bo‘yicha davlatdan va