5
I BOB. AXBOROT TEXNOLOGIYALARI ASOSLARI
Tayanch soʻzlar:
axborot, axborot texnologiyalari, sintaktik
adekvatlilik, semantik adekvatlilik, pragmatik adekvatlilik, axborot
oʻlchov birliklari, dastur, algoritm, axborotlashgan jamiyat,
axborot tizimlari
1.1. Axborot texnologiyalari faniga kirish
Axborotlashgan jamiyat iqtisodiy va ilmiy-texnikaviy jihatdan
yanada yuksalishga, mamlakatda ishlab chiqarilayotgan mahsulot
sifatini va mehnat unumdorligini oshirishga, iqtisodiyotni
boshqarishni
takomillashtirish,
hamda
istiqbolli
ilmiy
yoʻnalishlarni rivojlantirishga katta zamin yaratib beradi. Bunday
jamiyatni barpo etish ilmiy-texnik taraqqiyot yutuqlari va axborot-
kommunikatsiya
texnologayalarini
ilgʻor
ishlab
chiqarish
sohalarida qoʻllash, hamda materiallar va xomashyo yaratish bilan
chambarchas bogʻlangan.
Texnologiya – soʻzi yunonchadan «techno» – san’at, hunar,
mahorat, moxirlik vа «logos» – fan, ta’lim degan ma’noni bildiradi.
Ya’ni texnologiya – sanoat, qurilish, transport, qishloq xoʻjaligi va
boshqa sohalarda mahsulotlar olish, ularga ishlov berish va ularni
qayta ishlash usullarini tartibga solingan tizimidir. Shu bilan birga
usullarni ishlab chiqish, joriy qilish va takomilashtirishdan iborat,
hamda ma’lum jarayonlar asosida xom-ashyoni tayyor mahsulotga
aylantirish usullari hisoblanadi.
Axborot texnologiyasi bu texnik vositalar va dasturiy
ta’minotlar majmui boʻlib, korxonalar tayyor mahsulot ishlab
chiqarishlari uchun uning barcha imkoniyatlaridan foydalaniladi.
Axborot texnologiyalari kompyuter tizimlari, axborot saqlash
qurilmalari, mobil qurilmalarni hamda dasturiy ta’minotlarni, ya’ni
Windows yoki Linux amaliyot tizimlarini, Microsoft office amaliy
dasturlarini va boshqa koʻplab dasturlarni oʻz ichiga oladi
1
.
1
Kenneth C. Laudon, Jane. P. Laudon. Management Information Systems:
Managing the Digital Firm, 13th Edition, Pearson Education, USA 2014. p 44-45.
6
Kompyuter tizimi – ma’lumotlarga ishlov berish, kiritish va
chiqarish, hamda xotirani oʻz ichiga olgan tizimdir.
Axborot texnologiyalari – axborotni yigʻishni, qayta ishlashni,
uzatishni, kompyuter yoki boshqa texnik vositalar yordamida
avtomatik
tarzda
amalga
oshirishni
oʻrganishga
bagʻishlangan fandir.
Axborotlashgan jamiyat – bu axborot resurslarini shakllantirish
va ulardan foydalanish asosida tashkilot, davlat boshqaruv
organlari,
fuqarolarning
huquqini
amalga
oshirish
va
iste’molchilarning axborot ehtiyojlarini qondirish uchun optimal
sharoitlarni yaratishning tashkiliy ijtimoiy-iqtisodiy va ilmiy-texnik
jarayonidir.
Jamiyatda axborot va bilim manbai eng asosiy muloqot vositasi
boʻlib hisoblanadi. Jamiyatni axborotlashtirishda ommaviy-axborot
vositalari va Internet tizimining ahamiyati juda yuqoridir.
Hozirgi kunda axborot texnologiyalari – bu insoniyat
faoliyatining bir sohasi boʻlib, u axborotni hosil qilish, saqlash va
kompyuter yordamida ularni qayta ishlash, shu bilan bir qatorda
tatbiq muhiti bilan oʻzaro bogʻliq boʻlgan jarayonlarning
aloqadorliklarini oʻz ichiga oladigan, koʻnikma va vositalar
tizimidir.
“Axborot texnologiyalari” fani matematika, fizika, informatika
vа boshqa qator fanlar bilan bevosita bogʻliq. Axborot
texnologiyalarining vujudga kelishi vа rivojlanishini belgilovchi
ichki vа tashqi omillar mavjud boʻlib, ularni quyidagicha
tavsif1ash mumkin:
Ichki omillar – bu axborotlarning paydo boʻlishi (yaratilishi),
turlari, xossalari, axborotlar bilan turli amallarni bajarish, ularni
jamlash, uzatish, saqlash vа h.k.
Tashqi omillar – bu axborot texnologiyasining texnik,
uskunaviy vositalar orqali axborotlar bilan turli vazifalarni аmalga
oshirishni bildiradi.
“Axborot texnologiyalari” faning asosiy vazifasi – axborotni
qayta ishlashning yangi usullari va vositalarini yaratish, hamda
ularni amaliyotda qoʻllashdan iboratdir.
Axborot texnologiyalari fani quyidagi masalalarni yechadi:
7
ixtiyoriy informatsion jarayonlarni tekshirish;
informatsion jarayonlarni tekshirish natijasida olingan
ma’lumotlar bazasini qayta ishlash uchun eng yangi texnika
texnologiyalarini yaratish va takomillashtirish;
jamiyatning barcha sohalarida kompyuter texnikasi va
texnologiyasidan unumli foydalanishning ilmiy va muhandislik
muammolarini yechish.
Axborot texnologiyalari – rivojlanish uchun zamonaviy
vositalarni oʻz ichiga oladi va quyidagilardan tashkil topadi:
Kompyuter apparat vositalari (hardware) – fizik qurilma boʻlib,
axborotlarni kiritish, qayta ishlash va axborot tizimlarida tayyor
mahsulotlarni ishlab chiqarishda foydalaniladi. Kompyuter apparat
vositalari oʻz ichiga quyidagilarni oladi: turli xil oʻlchamdagi va
formadagi komyuterlar (mobil qurilmalar); kiritish va saqlash
qurilmalari; kompyuterlarni oʻzaro birlashtiruvchi telekommuni-
katsiya qurilmalari.
Dasturiy ta’minot (software) axborot tizimlarini tashkil etuvchi
kompyuterning apparat vositalarini boshqarish va muvofiq-
lashtirish uchun xizmat qiladi.
Ma’lumotlarni qayta ishlash texnologiyasi – dasturiy
ta’minotdan iborat boʻlib, axborotlarni saqlovchi va uzatuvchi fizik
qurilmalarni boshqaradi.
Telekommunikatsiya va tarmoq texnologiyasi – dasturiy
ta’minot va fizik qurilmalardan tashkil topgan boʻlib, apparat
qurilmalarni birlashtiradi hamda ma’lumotlarni bir joydan boshqa
joyga uzatish imkonini yaratadi. Kompyuter va kommunikatsiya
qurilmalari tarmoq yordamida birlashtiriladi va rasmli, ovozli,
video ma’lumotlarini uzatishda foydalaniladi
2
.
Axborot texnologiyalari keng ma’noda insoniyat faoliyatining
barcha sohalarida axborotni kompyuter va telekommunikatsiyalar
yordamida qayta ishlash, saqlash, uzatish bilan bogʻliq boʻlgan
sohadir.
Axborotning eng asosiy turlaridan biri – iqtisodiy axborot.
Uning farqli tomoni shundaki, u odamlarning katta jamoalari bilan,
2
Kenneth C. Laudon, Jane. P. Laudon. Management Information Systems:
Managing the Digital Firm, 13th Edition, Pearson Education, USA 2014. p 51-52.
8
tashkilotlar bilan, korxonalar va shu singari boshqa iqtisodiy
strukturalardagi boshqarish jarayonlari bilan bogʻliqligidadir.
Iqtisodiy
axborot
– bu ishlab chiqaradigan va ishlab
chiqarmaydigan sohalardagi, odamlar jamoasidagi ijtimoiy –
iqtisodiy jarayonlarni aks ettiruvchi va ularni boshqarish uchun
xizmat qiluvchi axborotlar toʻplamidir.
Axborotning amalda qoʻllanilishi zarur sharti uning oʻz
vaqtidaligi va adekvatligidir. Adekvatlik bu olingan axborot
asosida qurilgan obrazning haqiqiy obyektga qanchalik mosligini
beradi va u uchta formada ifodalanadi:
Sintaktik adekvatlilik – bu axborotni uzatish tezligi,
aniqligi, kodlashtirish tizimi, tashqi ta’sirlarning mavjudligi va shu
kabi jarayonlardan iborat.
Semantik adekvatliligi – uzatiladigan axborotning ma’naviy
tarkibi, obyekt obraziga va haqiqiy koʻrinishiga mos kelishligi
hisobga olinadi.
Pragmatik adekvatliligi – olingan axborotning asosiy
boshqariladigan jarayon bilan mos kelishini belgilaydi.
Bularni yanada yaxshiroq tasavvur etish uchun hayotiy bir
misol olamiz. Faraz qilaylik, siz avtomobil bozorida ishlovchi
firmada menejer boʻlib ishlaysiz va avtomobil texnikasini
namoyish
etuvchi
koʻrgazmaga
taklifnoma
oldingiz.
Bu
taklifnomada koʻrgazma boʻladigan vaqt, joyi, ishtirokchilar tarkibi
toʻgʻrisidagi ma’lumotlar boʻlishi mumkin. Agar koʻrgazma
yopilgandan soʻng bu taklifnomani olganingizda u sizga kerak
boʻlmay qolardi. Oʻz vaqtida emasligi sababli foydalanib
boʻlmaydi.
Sintaktik adekvatlik talablarini bajarish uchun taklifnoma
blankasi butun boʻlishi, qattiq qogʻozdan tayyorlanganligi,
shriftlarning oson oʻqiladiganligini ta’minlaymiz. Ya’ni bu yerda
biz faqat axborotni uzatish jarayoni toʻgʻrisida bosh qotiramiz va
unda nima yozilganligi dolzarb emas, ya’ni xatolari yoʻq deb qabul
qilamiz. Semantik adekvatlik bizdan taklifnomadagi xabarning
haqiqatga mos kelishini talab qiladi. Bu ma’noda pavillion tartib
raqamlari, ishtirokchilar nomlari, tadbirning boʻlish vaqti kabilar
mos kelishi tekshiriladi.
9
Pragmatik
adekvatlik
taklifnomadagi
ma’lumotlarning
foydaliligi bilan aniqlanadi. Ya’ni, taklifnomadan foydalanib,
kerakli koʻrgazma zalini tez va vaqtida topa olsangiz – oʻz
vaqtingizni tejagan va asablaringizni asragan boʻlasiz.
Oldinlari qoʻlda bajariladigan amallar ya’ni mijozning kreditini
tekshirish, buyurtmalarni qabul qilish, hisoblarni amalga oshirish
kabi ishlar hozirda axborot texnologiyalari yordamida bu
jarayonlarni avtomatlashtirish imkonini yaratmoqda. Axborot
texnologiyalari
axborot
oqimlarini
oʻzgartirib
koʻpchilik
foydalanuvchilarga ma’lumotlardan foydalanish va boshqalar bilan
boʻlishish imkoniyatini yaratmoqda. Bu esa qaror qabul qilishni
tezlashtirmoqda. Yangi axborot texnologiyalari biznes modellarni
qo‘llab-quvvatlab kelmoqda. Amazon saytidan elektron kitoblarni
onlayn oʻqish va sotib olish, iTunes yordamida musiqalarni
koʻchirib olish hozirgi kunda zamonaviy axborot texnologiyalari
vositalari hisoblanadi
3
.
Ishlab chiqarish kuchlari imkoniyatlari, hamda fan-texnika
yuqori choʻqqilarga koʻtarilgan zamonida ham axborot oʻta muhim
ahamiyatga ega tovar sifatida namoyon boʻladi. Endi yangi
ma’lumot yoki bilimlarni yaratuvchi bir qator mutaxassisliklar
mavjudki, muayyan shaxs, tashkilot, tarmoq xatto davlatlar taqdiri
va salohiyati ulardan oʻz vaqtida olingan sifatli ma’lumotlarga
bogʻliq desak mubolagʻa boʻlmaydi. Bu mutaxassislarni kuch-
qudrati bir tomondan oʻz sohalaridagi yuqori malakasi bilan
belgilansa, ikkinchi tomondan kompyuterlar zamonaviy axborot
texnologiyalarni oʻzlashtirganliklarida namoyon boʻladi. Haqiqatan
ham kompyuter zamonaviy axborot texnologiyalarni qayta
ishlashda katta ahamiyatga ega boʻlib, uning imkoniyatlarini
kengaytirishda yordamchi qurilmalardan foydalaniladi. Koʻp
hollarda kompyuterga kiritiladigan axborot bilimlar yoki
ma’lumotlar bazasi sifatida namoyon boʻladi, unda hosil qilingan
axborot esa oʻz iste’molchisiga ega boʻlgan yuqori baholarga ega
tovar sifatida qadrlanadi.
3
Kenneth C. Laudon, Jane. P. Laudon. Management Information Systems:
Managing the Digital Firm, 13th Edition, Pearson Education, USA 2014. p 75-76.
10
Kompyuterlar imkoniyatlari takomillashuvi, hamda ishlab
chiqarish va hayotni turli sohalariga intensiv tarzda kirib borishi
mos fan sohasini, ya’ni “Axborot texnologiyalari” fani predmetini
bir necha bor tubdan yangilanishiga olib kelgan. Hozirgi kunda
kompyuter va unga mos dasturiy ta’minot bazasi imkoniyatlari bu
fanni oʻqitishda har bir soha mutaxassislariga muayyan bilim va
koʻnikmalar majmuasini belgilash imkonini beradi va taqozo
qiladi.
Dostları ilə paylaş: |