Mulkchilik shakllarini o`zgartirish yo`llari va usullari

Mulk subyekti jamiyatda mahlum ijtimoiy-iqtisodiy mavqega ega bo’lgan, 
mulk 
obhektini 
o’zlashtirishda qatnashuvchilar, mulkiy munosabatlar 
ishtirokchilari bo’lib, ular jamoa, sinf, tabaqa yoki boshqa ijtimoiy guruhlarga 
birlashgan bo’ladi.
Ayrim kishilar, oilalar va davlat ham mulkchilik subhekti sifatida 
maydonga chiqishi mumkin
6
. 
Mulk obhektlari va subhektlari yordamida mulkchilik munosabatlari va huquqlarini 
yanada yaqqolroq tushunish mumkin. 
Mulkchilik munosabatlari
– bu mulk obhektini 
o’zlashtirish bo’yicha mulk subhektlari o’rtasidagi iqtisodiy munosabatdir.
Bu 
qoidani quyidagi tasvir orqali ifodalash mumkin: 
Rasm 1. Mulkchilik munosabatlari 
5
Ш.Ш.Шодмонов, Б.Ю.Ходиев.
 
Иқтисодиёт назарияси: Дарслик. – Т.: «Молия -Иқтисод» нашриёти, 2017, 110-б. 
6
Ўша асар. 110-бет 
Obyekt
Subyekt 
Subyekt

---

9 
Mulkchilik huquqlari
esa mulk subhektining mulk obhektiga nisbatan 
munosabatidir, yahni undan foydalanish va nazorat qilish yuzasidan kelib 
chiquvchi huquqlar majmuidir: 
Mulk subhektlari ko’’ darajali bo’lib, shu subhektlardan birontasi o’zini mulk egasi 
sifatida yuzaga chiqara olmasa, unda mulkchilik munosabatlari rasmiy va yuzaki tus 
oladi. 
Mulk munosabatlari, yuqorida aytib o’tilganidek, iqtisodiy munosabatlar tizimida 
hal qiluvchi rol o’ynaydi. Keling, boshlang’ich tushunchalar va taoriflarga murojaat 
qilaylik. 
Mulk - bir tomondan, shaxs, guruh yoki odamlar birlashmasi (subhekti) va boshqa 
tomondan moddiy dunyoning (obhektning) har qanday mohiyati, ikkinchi tomondan, 
doimiy yoki vaqtincha, qisman yoki to’liq begonalashtirish, ajratish, subhekt tomonidan 
obhektni ajratib olish o’rtasidagi munosabatlar. shunday qilib, mulk obhektning maolum 
bir obhektga tegishli ekanligini tavsiflaydi. 
Mulk egasi (egasi) obhekti mulkka egalik qilish qobiliyatiga va huquqiga ega 
bo’lgan mulkiy munosabatlarning faol tomonidir. Mulk subhektlari yakuniy tahlilda 
atayin jonlantirilgan shaxslardir. Mulk obhekti - bu tabiatga, obhektga, energiyaga, 
maolumotga, mulkka, maonaviy, intellektual qadriyatlarga, to’liq yoki maolum darajada 
ushbu 
obhektga 
tegishli 
bo’lgan 
mulkiy 
munosabatlar 
shaklidagi 
mulk 
munosabatlarining ‘assiv tomoni. Mulk obhekti ko’’incha shunchaki mulk deb ataladi, 
unga investitsiya kiritadi. kontse’tsiya, obhektning o’zi ham, mulkka nisbatan u bilan 
bog’liq munosabatlar. 
"Mulk munosabatlari" tushunchasi, bir tomondan, mulkdorning “uning narsasiga” 
munosabati, yahni mulk va subhekt o’rtasidagi obhektiv-obhekt munosabatlarini o’z 
ichiga oladi. Ushbu dastlabki munosabatlar mulkchilik subektlari o’rtasidagi 
munosabatlarning, yahni subektiv-subektiv munosabatlarning muhim sharti bo’lib 
xizmat qiladi. 
Mulk munosabatlarining ikki tomoni bor: huquqiy va iqtisodiy. 
Subyekt
Obyekt

---

10 
Mulkchilikning huquqiy tushunchasi iqtisodiy tushunchadan ancha oldin ‘aydo 
bo’lgan. Mulkni huquqiy talqinning nisbiy soddaligi va ravshanligi, shaxsning narsaga, 
obhektga bo’ysunadigan kuchli irodali munosabati sifatida ijtimoiy ongda mustahkam 
o’rnashgan. Rim yuristlari mulkni biror narsaga egalik qilish, foydalanish va tasarruf 
etish huquqi sifatida belgilab qo’ydilar. Yahni, mulk huquqiy jihatdan mulk 
munosabatlarini ifodalaydi: huquqiy normalar mahsulotning qandaydir subhektlarga 
(fuqarolar, guruhlar, sinflar, aholi, davlat) taqsimlanishi va taqsimlanishini belgilaydi. 
Boshqacha aytganda, huquqiy tomon mulk huquqini qonunlashtiradi va bu huquqlarni 
meros qilib olish, to’shirish va sotishni tartibga soladi. Egasi o’ziga tegishli bo’lgan 
narsalarga egalik qilish, undan foydalanish va ularni tasarruf etish huquqini oladi va 
davlat ushbu huquqni qonun hujjatlari orqali taominlaydi
7
. 
Amerikalik iqtisodchilar R. Coase va A. Alchian mulk huquqi nazariyasini ishlab 
chiqdilar. “Mulk huquqi” tushunchasi 11 tarkibiy qismdan iborat huquqlar to’’lamini 
(“huquqlar to’’lami”) o’z ichiga oladi
8
: 
1) mulk huquqi, yahni imtiyozlarni eksklyuziv jismoniy boshqarish huquqi; 
2) foydalanish huquqi, yahni tovarlarning foydali xususiyatlaridan o’zi uchun 
foydalanish huquqi; 
3) boshqarish huquqi, yahni imtiyozlardan foydalanishni kim va qanday taominlash 
to’g’risida qaror qabul qilish huquqi; 
4) daromad olish huquqi, yahni tovarlardan foydalanish natijasida olingan natijalar 
huquqi; 
5) suveren huquq, yahni tovarni begonalashtirish, isteomol qilish, o’zgartirish yoki 
yo’q qilish huquqi; 
6) xavfsizlik huquqi, yahni tovarlarni eks’ro’riatsiya qilishdan va atrof-muhitga 
zarar etkazilishidan himoya qilish huquqi; 
7) tovarlarni meros qilib olish huquqi; 
8) tovarga cheksiz egalik qilish huquqi; 
9) atrof-muhitga zararli bo’lgan tarzda foydalanishni taqiqlash; 
7
7
 
http://e-lib.gasu.ru/eposobia/tuxteneva/R_3_1.html
 
8
 
http://e-lib.gasu.ru/eposobia/tuxteneva/R_3_1.html
 

---

11 
10) jarima ko’rinishidagi javobgarlik huquqi, yahni. qarzni to’lashda foyda yig’ish 
imkoniyati; 
11) qoldiq belgi huquqi, yahni. buzilgan vakolatlarning tiklanishini taominlaydigan 
‘rotseduralar va institutlarning mavjudligi huquqi. 
Mulk huquqi deganda, odamlar soni cheklangan miqdordagi tovarlarning 
mavjudligi va ulardan foydalanish bilan bog’liq bo’lgan, odamlar o’rtasidagi munosabat 
tushuniladi. 
shuni tahkidlash kerakki, mulkni qonuniy konsolidatsiya qilish bu jarayonning o’zi 
emas, faqat mulkni ajratish jarayonining muzlatilgan natijasidir. Ammo doimiy ravishda 
rivojlanib boradigan iqtisodiy munosabatlar, o’zlashtirishning yangi shakllarini yaratadi, 
agar huquqiy hujjatlar amaldagi iqtisodiy munosabatlarga to’g’ri kelmasa, ular 
rivojlanishiga to’sqinlik qilishi mumkin. Mulkchilikning yuridik shakli odamlar 
tomonidan moddiy tovarlarni rasmiy ravishda o’zlashtirilishini aks ettiradi, iqtisodiy 
tovarlarning real o’zlashtirilishi ishlab chiqarish, taqsimlash, ayirboshlash va isteomol 
qilish jarayonlarida ro’y beradi. 
Iqtisodiy nazariya resurslar va mahsulotlarni o’zlashtirish va ulardan 
foydalanishning aniq jarayonlarini aniq o’rganadi. 
Iqtisodiy mulk munosabatlariga quyidagilar kiradi: 1) xo’jalik tovarlarini berish; 2) 
ushbu tovarlardan iqtisodiy foydalanish; 3) mulkni iqtisodiy sotish
9
. 
To’shirish bu narsalar bilan munosabatlarni o’zlari kabi quradigan odamlar 
o’rtasidagi iqtisodiy munosabatlardir. Ajratishning qarama-qarshi tomoni - bu 
begonalashtirish munosabati. 
Egasi, birinchidan, ishlab chiqarish jarayonida mulk obhekti (moddiy va nomoddiy 
qiymatlar) dan foydalanishi mumkin; ikkinchidan, mulkka maolum muddat davomida 
egalik qilish va undan foydalanish huquqini beradi va aniqlaydi. 
Mulkiy munosabatlarni tartibga soluvchi huquqiy qonunlarsiz iqtisodiyot normal 
rivojlana olmaydi. Masalan, har qanday mulk egasi uning mulki joylashgan mamlakat 
qonunlariga muvofiq harakat qilishi kerak. Umuman olganda, bu butun jamiyatdagi 
9
 
http://www.e-reading-lib.com/chapter.php/97700/4/elena-makeeva-vasileva-ekonomicheskaya-teoriya-konspekt-lekciy
 

---

12 
o’yin qoidalari bo’lgan mulkiy huquqlar (hatto ular bir oz aniq tushunilgan bo’lsa ham) 
va faqat sof iqtisodiy munosabatlar ularga bog’liq ekanligi tan olinadi. 
O’zbekiston Respublikasida bozor iqtisodiyoti sharoitida mulkning turli 
shakllari uchun teng huquqiy imkoniyatlar berilmoqda. Mulk shakllarining teng 
imkoniyatlar tadbiq etilishi uchun qonun xujjatlari ishlab chiqildi va amalga joriy etildi. 
Bozor iqtisodiyotining asosi bo’lgan xususiy mulk kafolati bo’yicha ham davlat bu 
mulk shaklini har tomonlama qo’llab-quvvatlamoqda. O’zbekiston Respublikasining 
“Mulkchilik to’g’risida” Qonuniga ko’ra O’zbekiston Respublikasida mulk daxlsizdir. 
Har bir shaxs mulkdor bo’lishga haqli. O’zbekiston Respublikasida iqtisodiyotning 
samarali amal qilishiga va xalq farovonligining o’sishiga imkoniyat yaratuvchi har 
qanday shakldagi mulkchilik bo’lishiga ruxsat beriladi. Mulkchilikning hamma shakllari 
daxlsiz bo’lishiga va ularning rivojlanishi uchun teng sharoit yaratilishiga qonun kafolat 
beradi. O’zbekiston Respublikasi mulkdorga qarashli bo’lgan mol-mulkni saqlash va 
ko’’aytirib borish uchun barcha zarur sharoitlarni yaratib beradi
10
.
Mulk huquqlari - tovarlardan foydalanishning ruxsat etilgan usullarini 
belgilaydigan huquqlar to’’lamidir. 
Egalik huquqlari: 

egasi yoki egasi bo’lmagan materiallardan mustaqil ravishda buyumlar yasash; 

mulkdan foydalanish (mevalar, mahsulotlar, daromadlar); 

bitim bo’yicha mulkni sotib olish (sotib olish-sotish, almashish, sovg’a); 

meros yoki vorislik; 

egasiz narsalarni to’ishga birinchisining huquqi bilan (to’ish, xazina); 

mulk huquqi bo’yicha
11
. 
Mulk huquqlari egasi o’z mol-mulkini boshqa shaxslarga berish, mulk huquqidan 
voz kechish, mulkni yo’q qilish yoki yo’q qilish natijasida tugaydi. 
Qonunchilik bahzi holatlarda mulkiy huquqlarni majburan bekor qilishga imkon 
beradi. Bunday holatlarga mulk egasining majburiyatlarini qaytarish, mulkni davlat 
10
“Мулк тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикаси Қонуни 
11
Татьяна Белова: Частная собственность физических лиц: теоретическое исследование и анализ практического 
материала 

---

13 
tasarrufidan chiqarish, musodara qilish, rekvizitsiya qilish, davlat va shahar ehtiyojlari 
uchun er uchastkasini majburan qaytarib olish, qonunga xilof ravishda foydalanilgan er 
uchastkasini tortib olish, madaniy muomala va uy hayvonlariga noto’g’ri munosabatda 
bo’lganlarni majburiy ravishda sotib olish kiradi. Mulk huquqlarini huquqiy himoya 
qilish fuqarolik huquqining asosiy funktsiyalaridan biridir. Mulk huquqlarini fuqarolik 
himoyasini amalga oshirish sud orqali amalga oshiriladi. 
Bundan tashqari, mulkka qarshi jinoyatlar uchun (o’g’irlik, talonchilik, talonchilik, 
firibgarlik, mulkni o’g’irlash, o’g’irlash, tovlamachilik) jinoiy sanktsiyalar qo’llaniladi. 
Va nihoyat, egasi qulflar, seyflar, o’g’irilik signallari, qo’riqchilar (qo’riqchilar) 
yordamida mol-mulkini unga qilingan jinoiy hujumlardan o’zini himoya qilishni amalga 
oshiradi. 
Huquqlar to’plami doirasida iqtisodiy huquqlarning ikki turi ajratiladi: iqtisodiy 
huquqlar (foydalanish huquqlari) va tasarruf qilish huquqlari. Egalik huquqlari bir-
biridan mustaqil ravishda agentdan agentga o’tkazilishi mumkin. shunday qilib, mulk 
huquqi nazariyasida kom’aniya muayyan shakldagi, vakolatlar to’’lami to’shiriladigan 
shartnomalar tarmog’i sifatida qaraladi.
Hozirgi davrda real hayotda bozor iqtisodiyoti sof bozor mexanizmi va rejali 
iqtisodiyot unsurlarini mujassamlashtiradi. Mulkchilikning har xil shakllari, 
tadbirkorlikning turli yo’nalishlari mavjud bo’ladi, unda rejalashtirish, ‘rognozlash, 
aholini ijtimoiy himoyalash kuchayadi. Masalan, AQsh iqtisodiyoti hozirgi davrda 
oldingi erkin bozor iqtisodiyotidan sezilarli farq qiladi. Bu farqlar quyidagilarda 
ko’rinadi
12
: 
Birinchidan, mulkning bir qismi davlat qo’lida bo’lib, u iqtisodiyotda faol rolg’ 
o’ynaydi. Bu iqtisodiyotning barqarorligi va o’sishi uchun sharoit yaratishda, bozor 
tizimi yetarli darajada ishlab chiqarmaydigan yoki umuman yetkazib bermaydigan 
ayrim tovarlar va xizmatlar bilan tahminlashda, daromadlar taqsimlanishini 
o’zgartirishda va shu kabilarda namoyon bo’ladi;
12
Ш.Ш.Шодмонов, Б.Ю.Ходиев.
 
Иқтисодиёт назарияси: Дарслик. – Т.: «Молия -Иқтисод» нашриёти, 2017, 106-б 

---

14 
Ikkinchidan, sof kapitalizmdan farqli o’laroq, AQsh iqtisodiyotida yirik 
korporatsiyalar va kuchli kasaba uyushmalari shaklidagi qudratli iqtisodiy tashkilotlar 
mavjud. 
Bu yerda, shuni alohida tahkidlash lozimki, xususiy mulkchilik va bozor tizimiga 
suyanish, ijtimoiy mulkchilik va markazdan rejalashtirish har doim ham bir vaqtda 
mavjud bo’lmasligi mumkin. Masalan, sobiq millatchi Germaniya iqtisodiyoti avtoritar 
ka’italizm deb atalgan, chunki mulkchilik xususiy bo’lib qolsada, mamlakat iqtisodiyoti 
qattiq nazorat ostiga olingan va markazdan boshqarilgan. Buning teskarisi, bozor 
sotsializmi deb atalgan sobiq sotsialistik Yugoslaviya iqtisodiyotida resurslarga ijtimoiy 
mulkchilik xos bo’lgan va bir vaqtda iqtisodiy faoliyatni tashkil qilish va boshqarishda 
erkin bozor asosida olib borilgan. shvetsiya iqtisodiyotida ham 90% dan ortiq xo’jalik 
faoliyati xususiy firmalarda to’’langan bo’lsada, davlat iqtisodiy barqarorlikni 
tahminlash va daromadlarni qayta taqsimlashda faol qatnashadi. Hozirgi vaqtda Xitoy 
Xalq Respublikasida davlatning markazlashgan holda iqtisodiyotga aralashuvi va 
rejalashtirish tizimi saqlanib qolgan holda bozor mexanizmlari muvaffaqiyat bilan 
qo’llanilib, barqaror va tez surhatlar bilan iqtisodiy o’sishga erishmoqda. 
Tadqiqotchilar yakdillik bilan fuqarolik jamiyatida xususiy mulkka ega o’rta sinf 
– biznesmenlar, tadbirkorlar, ishbilarmonlar, xususiy mulk egalari aholining asosiy 
qismini tashkil etadi, iqtisodiy erkinlik qaror to’adi, deb qayd etadilar. “Fuqarolik 
jamiyatining hal qiluvchi iqtisodiy tamoyili, – deb yozadi akademik M.sharifxo’jaev, – 
turli mulk shakllariga ega bozor subhektlarining tengligi hisoblanadi... Fuqarolik 
jamiyati rivojida xususiy mulk alohida ahamiyat kasb etadi. U: a) mulkdan to’liq 
foydalanish huquqini; b) mulkni berish huquqini; v) qonun tomonidan mulkni himoya 
qilishni ko’zda tutadi”
13
. 
13
Муродўжаев М. Ўзбекистонда очиқ фуқаролик жамиятининг шаклланиши. –Т.: Шарқ, 2003. – 48, 51 б. 

---

15