Ġzabella qasimova, musa bayramov

Cədvəl 4.35 

ÇSÇ –nə normativ təlabatlar 

 

                                    Göstəricilər  

Norma 

Nəmlik, % artıq olmamaqla  

82 

Üzvi maddə, % quru məhsulda, az olmamaqla  

20 

 Turşuluq, pH

KCl          

5,5 – 8,5 

Ümumi miqdar 

Qurğuşun  (Pb), mq/kq artıq olmamaqla 

1000 

Mışyak (As), mq/kq artıq olmamaqla  

20 

Civə (Hg),                       ― 

15 

Kadmium (Cd),                ― 

30 

Nikel (Ni),                        ― 

400 

Xrom (Cr

3

),                       ― 

1200 

Marqans (Mn),                  ― 

2000 

Sink (Zn),                          ― 

4000 

Mis (Cu),                           ― 

1500 

Kolititr, qr, az olmamaqla  

0,01 

Helmintlərin yumurtaları (həyat qabiliyyətli), ədəd  

0 

Patogen enterobakteriyalar, hüceyrə (epidemiya göstəricilərinə 

görə)  

0 

   

     Həlli.   

1.

 

4.35  və  4.36  cədvəllərində verilmiş ÇSÇ –də ağır metalların miq-

darını cədvəl 4.35-də verilmiş çöküntülərə normativ tələbatlarla müqa-

yisə  etdikdə,  belə  nəticəyə  gəlirik  ki,  kommunal  çirkab  sularının  çö-

küntülərini  (cədvəl  4.36)  torpağa  vermək  ekoloji  cəhətdən  təhlükəli-

dir, çünki kadmiumun (I təhlükəlilik sinfi) və xromun qatılığı çökün-

tünün  bütün növlərində bu maddələrə görə cədvəl 4.35 – də verilmiş 

normaları aşır.   

2.

 

Təmizləyici  qurğuların  çöküntülərində  ağır  metalların  miqdarı 

(cədvəl  4.36)  verilmiş  normadan  (cədvəl  4.36)  azdır,  belə  ki,  onları 

torpağa vermək olar.  

Cədvəl 4.36 

Təmizləyici qurğularda ÇSÇ –nin kimyəvi tərkibi 

 

Element  

Cd 

Ni 

Cr 

Pb 

Cu 

Mn 

C

am

, mq/kq 

0,9 

10 

2,5 

- 

3 

- 

        

3.

 

(4.23)  və  (4.24)  formuluna  əsasən  hesablanmış  ÇSÇ-nin  torpağa 

verilmə  norması  ilə  müqayisəni  kadmiuma  -  I  təhlükəlilik  sinfinə  məxsus 

olan elementə  görə aparaq.  Torpağın şum qatının qalınlığı  z=0,2 m, torpa-

ğın sıxlığı d = 1,2 q/sm

3

, C

Cd

 = 0,9 mq/kq (cədvəl 4.36),  torpaqda kadmiu-

429 

 

mun  YVQ  –  ı  pH  ˂5,5  olduqda,  1  mq/kq  olur  (cədvəl  4.34),    kadmiumun 

faktiki  (ümumi)  qatılığı  torpaqda  F

am

=  0,4  mq/kq.  Göstəricilərin  verilmiş 

qiymətlərini  (4.23)  və  (4.24)  formulunda  yerinə  qoyub,  uyğun  olaraq 

tapırıq: D

m

 = 1333 t/ha və  D

m

 = 1067 t/ha.   

Cədvəl 4.37 

Kommunal çirkab sularında ağır metalların miqdarı 

 (C

am

) mq/kq quru kütlədə 

 

Element 

Çöküntünün  növü 

Anaerob 

Aerob 

Digər çöküntülər 

Mn 

400 

420 

250 

Co 

8,8 

- 

4,3 

Hg 

1100 

7 

810 

Mo 

30 

29 

27 

Pb 

1640 

720 

1630 

Zn 

2280 

2170 

2140 

Cu 

1920 

940 

1020 

Ni 

400 

150 

360 

Cd 

106 

135 

70 

Cr 

2070 

1270 

6390 

 

Beləliklə,  (4.24)  formulunun  tətbiqi    torpağa  ÇSÇ-nin  verilmə  doza-

sını dəqiqləşdirir  və  aqrolandşaftda ağır metalların təsirini optimallaşdırır.   

Tullantıların vermikultura üçün istifadəsi: Bir çox ölkələrdə vermi-

kultura  geniş  yayılmışdır.  Bu  yağış  qurdunun  bir  neçə  formasının  sənaye 

üsulu ilə çoxaldılmasıdır (vermes- lat., qurd) Vermikultura – üzvi substratda 

kompost qurdlarıdır  (II fəsil, 2.2 - yə bax).   

Misal:  Burdaq  dövrdə  heyvandarlıq  tullantılarının  emalı  üçün  lazım 

olan  qurdların  miqdarını    hesablamaq  və  biohumus  çıxımını  təyin  etmək 

tələb olunur.  

İlkin verilənlər.  Burdaq dövrü - 215 gün. Peyin  çıxımı  - 2186 t (4.5 

bölmə)  Bir  qurdun  substrata  olan  orta  günlük  tələbatı  -  1,4  q.  Bir  qurdun 

çəkisi - 1,5 q. Qurd populyasiyalarının sayı 3 ay müddətində iki dəfə artır. 

Biohumus çıxımı emal olunan substratın  60 % - ni təşkil edir. 

Həlli.  1.  Cədvəlindəki  formada  yağış  qurdlarının  artımı  və  biokütləsi 

hesablanır: 

 

Tarix 

Qurdların sayı ədəd  Qurdların çəkisi, kq  Substratın kütləsi, kq/ay 

 

2. Heyvandarlıq tullantılarını emal etmək üçün qurdların populya siya-

larının  sayı  bir  gündə,  ayda  və  burdaq  dövründə  tullantıların  miqdarını 

uyğun zaman ərzində bir qurdun sutka ərzində qidaya olan tələbatına böl- 

430 

 

məklə təyin edirlər.     

 3. Qurdların heyvandarlıq  tullantılarından emal  etdiyi  biohunus  çıxı-

mı  (burdaq  dövründə)  emal  olunan  tullantıların  həcmini  60%-ə  vur-

maqla  müəyyən olunur. 

        4.8. Məhsul istehsalının tullantısızlığının qiymətləndirilməsi 

        Tullantısız texnologiya - bu elə məhsul istehsalı üsuludur ki, bu zaman 

bütün xammal və enerji ehtiyatları xammal ehtiyatları – istehsal – istehlak – 

ikinci  maddi  ehtiyatlar  dövriyyəsində  daha  rasional  və  kompleks  istifadə 

olunur  və  ətraf  mühitə  onun  istənilən  təsiri  onun  normal  funksiyalaşmasını 

pozmur.  Tullantısız  istehsalın  yaradılması  mürəkkəb  və  uzunmüddətli  pro-

sesdir. Buna görə də onun aralıq mərhələsi - aztullantılı istehsaldır, hansı ki,  

ətraf mühitə zərərli təsiri yol verilən sanitar - gigiyenik normaları keçmir. 

Hazırda elə metodika yoxdur ki, ekoloji təkmilləşmiş texnologiyalarda 

bütün tullantıları nəzərə almaqla qiymətləndirmək mümükün olsun. Bununla 

yanaşı xalq təsərrüfatının bir sıra sahələrində belə qiymətləndirmələr isteh-

salın  konkret  növünə  görə  aparılır.  Bu  problemin  həllinə  elmi-praktiki  ya-

naşmanı başa düşmək üçün texnoloji proseslərin ekolojiliyinin bəzi meyar-

larını veririk. 

Məhsul istehsalının tullnatısızlıq səviyyəsi təyin oluna bilər (Komarov 

V.İ.,  Manuylova T.Z. 1997):  



 

 texnoloji prosesin ətraf mühitə təsirinə görə qapalılıq dərəcəsi ilə x-

arakterizə olunan (K

ist

) maddi - xammal ehtiyyatlarının istifadəsimnin 

tamlıq göstəricisinə görə;  



 

istehsal  prosesinin  ətraf  mühitə  təsir  intensivliyi  ilə  xarakterizə  olu-

nan ekolojilik göstəricisinə  (K

eg

) görə.    

K

ist

  göstəricisi aşağıdakı formula ilə hesablanır:  

 

                                               















i

e

t

e

i

ist

Q

B

V

B

Q

K

                      (4.26) 

 

Burada Q

i

 - ehtiyyatların faktiki sərfi (xammal, materiallar, enerji, yanacaq) 

istehsal olunan məhsul vahidinə və ya emal olunmuş xammal tonlarla və ya m

3

-lə; 

B

e 

–  məhsul  istehsalı  və  ya  emal  olunan  xammalın  həcmi,  ton  və  m

3

  –lə;  V

t 

-  

istifadə olunmayan tullantıların həcmi ton və ya m

3

-lə.   

Ekolojilik əmsalı bu formula ilə tapılır:    

 

                                        













ist

i

i

t

o

e

i

V

Q

U

V

K

1

                            (4.27)   

431 

 

 burada U

ci

 - i növündən olan tullantıların nisbi təhlükəlilik göstəricisi;  V

üst

 

- istifadə olunan i növ tulaltıların həcmi, ton və ya m

3

- lə.  

İstehsal  prosesinin  tullantısızlığlının  inteqral  əmsalı  K

y

  bu  ifadə  ilə 

hesablanır.  

                          K

ti  

=   K

ist 

 . K

ie                   

                       (4.28)     

 

 

 

K

ti

 = 0,9 - 1 olduqda istehsal şərti tullantısız hesab olunur (0 ˂ C

çm

 ˂ 

YVQ), burada C

çm

 - çirkləndirci maddələrin qatılığı, mq/kq. Əgər K

ti

 = 0,7 - 

0,9  olduqda  istehsal  aztulantılıdır  (C

çm 

=  YVQ  və  ya  C

çm 

=  Mq  YVQ) 

burada, Mq - müvəqqəti. K

ti  

˂ 0,7 - istehsalın standart texnologiyaları (C

çm 

 

˃ YVQ).  

Misal.  Buğda  dəninin  emalı  texnoloji  prosesinin  tullantısızlıq  dərə-

cəsini müəyyənləşdirmək tələb olunur. 

İlkin  məlumatlar.  Un  üyüdən  kombinat.  Val  dəzgahlarında  buğda 

dəninin üyüdülmüş həcmi Q

i

 = 92100 t/il; yarma çıxımı – № 1 və 27368 t/il; 

№ 3 və 4 yarma çıxımı 39603 t/il; yarma ―Artek‖ - 11052 t/il; yem unları - 

27630  t/il;  I  və  II  kateqoriyalı  tullantılar  -  4881,3  t/il;  III  kateqoriyalı 

tullantılar və müexaniki itkilər -  644,7 t/il. Quruma nəticəsində azalan çəki -  

921  t/il.  Yarmaların  cəmi  B

ist

  =  58  023  t/il,  istifadə  olunan  tullantıların 

həcmi  V

it

  =  32  511,3  t/il;  V

iot

  =  1565,7  t/il.  Havada  un  tozunun  qatılığı 

maksimal birdfəfəlik C

ut  

= 0,4 mq/m

3

 (YVQ = 0,5 mq/m

3

). 

Həlli.  

1. (4.26) formuluna görə buğdanın emalınımn tamlıq göstəricisini tə-

yin edirik, hansı ki, texnoloji prosesin ətraf mühitə təsirinə görə qa-palılığını 

xarakterizə edir: K

ist

 = 0,97. 

2. Havanın un tozu ilə çirklənmə səciyyəsini bu nisbətə görə təyin edi-

rik (3,2) : 0,4/0,5 = 0,8,  başqa sözlə o yolverilən qatılıqdan  azdır. 

3. (4.27) formula görə un istehsalının ekolojilik əmsalını tapırıq: K

ei 

= 1. 

4. Un istehsalının tullantıszlığının inteqral  əmsalını  (4.28) formuluna 

görə  tapırıq:  K

ti

  =  0,97.  Belə  ki,  K

ti 

=  0,97,  yəni    un  istehsalı  şərti  tul-

lantısızdır. 

V.Remez və A.Şubin tərəfindən məhsul istehsalının ekolojilik kriteri-

yası təklif olunub K

ek 

 və  bu formula ilə hesablanır:   

   

          K

ek 

= Ʃ V

mi 

. (C

mi

 ./YVQ

mi

) + Ʃ V

qi

 . (C

qi 

/YVQ

qi

) 

          + Ʃ V

bi

 .(C

bi

 /YVQ

mi

)                                                           (4.29) 

 

burada, V

mi

  , V

qi

, V

bi

  -    i   toksiki  komponentin maye, qazformalı  və 

bərk  tullantısının  həcmi  t/t  məhsulda.  C

mi

  C

bi

  C

qi

  -  i  komponentinin  maye 

bərk (mq/l) və qaz formulu (mq/m

3

) tullantılarının qatılığı; YVQ 

mi

 –i kom-

432 

 

ponentinin balıq təsərrüfatı sularında yol verilən qatılığı, mq/l; YVQ

qi

 – ya-

şayış məntəqəsinin havasında i komponentinin yol verilən qatılığı, mq/m

3

.  

Əgər  K

ek

  =  0,  onda  texnologiya  tullantısız  hesab  olunur.  Ekolojilik 

meyarı (4.29) üç hissədən ibarətdir: uyğun olaraq maye, qaz formalı və bərk 

tullantıların parametrlərinin uçotu. Bu zaman bərk tullantıların zəhərliliyinin 

qiymətləndirilməsi üçün YVQ

m

 istifadə olunur, belə ki, bərk tulantılar saxla-

narkən  onların  suda  həll  olması  mümkündür.  Maye  tullantılarda  i  kompo-

nentinin miqdarı (V

mi

) bu formula təyin olunur:   

 

    V

mi

 = 2,4 . 10

-5 

.[(C

mi

 . m

m 

.T) / B

m

],                      (4.30)      

 

burada,  m

m

  -  maye  tullantılarını  miqdarı,  m

3

/saat;  T-  il  ərzində  iş 

günlərinin say; B

m

 - məhsul buraxılışı,  t/il.  

Qazformalı  tullantılarla  atılan  i  zəhərli  komponentinin  V

qi

  miqdarı 

aşağıdakı formula ilə tapılır:  

                      

       V

qi

 = 2 . 10

-8 

.[(C

qi

 . m

q 

.T) / B

m

],                          (4.31)  

                         

burada,  C

qi

  -  qaz  formalı  atılmalarda  i  komponentinin  orta  qatılığı, 

mq/m

3

;  m

q

 - zəhərli qaz tullantılarının miqdarı, m

3

 /saat. 

Bərk tullantılarda  i zəhərli komponentinin V

bi

 miqdarı bu formula ilə 

təyin olunur:      

 

V

bi

   =  (m

b

 . p

i

) / 100 .  B

m       

                        (4.32) 

 

burada,  m

b

  -  bərk  tullantıların  miqdarı,  t/il;  p

i

  -  bərk  tullantılarda  i 

zəhərli elementinin miqdarı, % -lə.     

(4.29) meyarı V.F.Protasov və  A.V.Molçanov tərəfindən, datolit xam-

malı əsasında bor turşusu istehsalı texnologiyasının ekoloji təkmilləşməsinin 

analizi üçün istifadə olunmuşdur (cədvəl 4.43).   

 

Cədvəl 4.43 

Ekolojilik kriteriyasının hesablamalarının nəticələri 

  

Bor turşusunun 

istehsal texnolog. 

Tullantılar 

     

K

ek 

Maye 

Qazformalı 

Bərk 

Standart  

920 

50 

600 

1570 

Layihələşdirilmiş  

0,54 

0,3 

0 

0,84 

 

Cədvəl  4.43-dən  görünür  ki,  bor  turşusu  istehsalının  standart  texno-

logiyasının  aşağı  ekolojiləşməsi  97%  maye  və  bərk  tullantılarla  təyin  olu-

433 

 

nur. Buna görə də layihələşdirilmiş istehsalda kalsium boratın çökməsi tək-

milləşdirilir  ki,  bu  da  maye  tullantıların  miqdarının  azalmasına  səbəb  olur. 

Bundan əlavə, yeni istehsalda  borgips utilləşdirilir və bərk tullantılar aradan 

qaldırılır. Tullantısız texnologiyalar üçün K

ek

  =  0  olmalı  olduğundan,  layi-

hələşdirilmiş  istehsal  daha  çox  ekolojiləşdirilmiş,  ən  təhlükəlisi  isə  -  stan-

dart texnologiya hesab olunur.  

(4.29)  kriteriyası  ekoloji  istiqamətlidir  və  məhsul  alınmasının  texno-

loji proseslərinin müqayisəsində istifadə oluna bilər.   

 

4.9. Bərk məişət tullantıları (BMT) üçün poliqonun tutumunun 

hesablanması 

 

Tullantıların  emal  metodundan  asılı  olmayaraq,  ənənəvi  olaraq  bərk 

məişət tullantıları (BMT) zibilliklərinin (poliqonların) köməyilə ləğv olunur. 

Əldə olan qiymətləndirməyə görə, hətta ən müasir texnologiyalarda tullantı-

ların poliqonlarda yerləşdirilməsi digər üsullardan 65% ucuz başa gəlir. 

Tullantıların  yerləşdirilməsi  dedikdə  onların  saxlanması  və  basdırıl-

ması başa düşülür. 

Saxlanma (qablaşdırılma) - onların xüsusi təchiz olunmuş toplayıcılar-

da  müvəqqəti  neytrallaşdırılmasını,  yəni  ətraf  mühitə  tullantıların  neqativ 

təsirini  azaltmağa  yönəlmiş  tədbirləri  əhatə  edir.  Tullantıların  poliqonlarda 

yerləşdirilməsi: ümumi  şəhər təyinatlı; müəssisələrin poliqonları; dağıntılar 

və zibilxanalar ( qanuni və qanunsuz). 

Qanuni  zibilliklər  -  bu  dövlət  orqanlarının  icazə  verdiyi  sənaye  və 

bərk  məişət  tullantılarının  yerləşdirilməsi  üçün  yerlərdir.  Lakin  sanitar  – 

epidemioloji tələbatlardan kənarlaşır. Onlar müvəqqətidir və yenidən qurul-

maya  və  ya  bağlanmaya  məruzdurlar.  Poliqonlar  tullantıların  mərkəzləşdi-

rilmiş toplanması üçün təbiəti mühafizə qurğularıdır. BMT  üçün poliqonlar 

şəhər  kənarlarında  yerləşdirilir,  500  m  yaşayış  massivlərindən  uzaq  olma-

lıdır. Lakin təhlükəli sənaye tullantəlarının (ST) yerləşdirilməsi üçün ayrılan 

ərazilər  isə yaşayış məntəqələrindən 3 km və daha çox uzaqda yerləşdiril-

məlidir. 

RF-nin iri şəhərlərində ST (45%) dominantlıq edir, lil çöküntüləri QK 

(31%) və BMT (17%). 

Müasir  poliqonlar – bu BMT-nin  zərərsizləşdirilməsi, izolyasiyası və 

qablaşdırılması üçün qurğular kompleksidir. Bu komplekslər atmosferi, tor-

pağı və suyu çirklənmədən mühafizə edir, gəmiricilərin, həşəratların və xəs-

təlik  törədən  mikroorqanizmlərin  yayılmasının  qarşısını  alır.  Poliqon  kimi 

karxanaların dağıntılarından, yarğanlardan, meşədə bəzi sahələrdən istifadə 

olunur. Bataqlıqları, qrunt suları çıxan sahələri, geoloji dağıntılar olan yer-

434 

 

ləri, aeroporta 15 km yaxın olan əraziləri poliqon kimi istifadə etmək olmaz. 

Ərazinin poliqona yararlı olması haqda qərarı təbiəti mühafizə orqanları və 

sanitar  -  epidemioloji nəzarət  verir. Poliqon  –  filtrat  və  bioqazın  daşınması 

və atılması üçün lazım olan və eləcə də örtük qurğularını özündə birləşdirir. 

Bioqaz - üzvi tullantıların anaerob parçalanma məhsuludur. Onun tərkibində 

metan (CH

4

) – 65%; karbon qazı (CO

2

) – 33%; hidrogen sulfid ( H

2

S) – 1%, 

eləcə də az miqdarda digər qazlar olur: azot, oksigen, hidrogen, karbon tur-

şusu.  Bioqazın  toplanması  sistemi  -  bu  poliqonun  cismində  bir  neçə  cərgə 

vertikal və horizontal borulardan ibarətdir. Filtratda çirkləndirici maddələrin 

təxmini tərkibi cədvəl 4.44 verilmişdir. 

 

Cədvəl   4.44 

BMT poliqonundan çıxan filtratda çirkləndirici maddələrin tərkibi 

      

Çirkləndirici 

maddə 

Filtratda  mad.miq. 

mq/l 

Çirkləndirici maddə 

Filtratda mad. miq,   

mq/l 

Civə 

0,00007 

XIIK 

1650 

Sink 

0,33 

Quru qalıq 

3876 

Mis 

0,063 

Asılı maddələr 

543 

Marqans 

0,4 

Xloridlər 

1600 

Nikel 

0,05 

Sulfatlar 

507 

Qurquşun 

0,11 

Amooyak azotu 

194 

Mis 

0,004 

Nitratlar 

12,50 

Kadmium 

0,0002 

Nitritlər 

0,68 

Kobalt 

0,11 

SAM 

0,35 

Xrom 

0,074 

Fosfatı 

13,3 

BPK 

690 

Neft məhsulları 

0,39 

 

4.44.  Cədvəlinin  məlumatları  göstərir  ki,  filtratda  olan  maddələrin 

tərkibi və miqdarına görə, poliqon ətraf mühitə böyük təsir göstərə bilər, ilk 

növbədə torpağa, yerüstü və yeraltı sulara. Buna görə də poliqon meşə mas-

sivindən 50 m, kənd təsərrüfatı yerlərindən 200 m məsafədə yerləşdi-rilmə-

lidir;  poliqon  altında  yerləşən  qruntun  filtrasiya  əmsalı  0,00001  sm/s  –dən 

yüksək olmamalı, qrunt sularının yerləşməsi isə 2 m-dən dərində olmalıdır.   

Toplanma yerinin kənarlarından yaşayış məntəqələrinə qədər olan sa-

nitar-mühafizə zonası tullantıların təhlükəlilik sinfinə əsasən təyin olunur və 

aşağıda göstərilən ölçülərdə olur: 3000 m - 1 sinif; 1000 m - 2 sinif; 500 m - 

3 sinif və 300 m- 4 sinif. Tərkibində aşağıda göstətilən elementlər olan tul-

lantılar  zəhərlilərdir:  berillium,  qurğuşun,  civə,  mis,  xrom,  fosfor,  kobalt, 

kadmium,  nikel,  sürmə  (Sb)  və  onun  birləşmələri,  litium,  natrium,  kalium, 

bor və alüminium hidratları. Əsas torpaq tiplərində anoloji elementlərin fon 

435 

 

miqdarı,  tullantının  tərkibində  olan  miqdardan  çoxdursa  belə  tullantılar 

təhlükəsiz sayılır. 

Poliqonların funksiyalaşması praktikası göstərdi ki, onları 3-ilə layihə-

ləşdirir və qururlar, 15-30 il istismar edirlər, 1-2 il ərzində bağlayırlar, bağ-

landıqdan sonra 30 il  və  daha çox müddətdə  monitorinq aparılır (Smetanin 

V.İ.,  2000).  Poliqonları  layihə  təşkilatlarının  hazırlandığı  layihələrə  əsasən 

tikirlər.  Layihənin  əsas  hissəsini    BMT-nin  yerləşdirilməsi  üçün  poliqonun 

tutumunun hesablanması təşkil edir, hansı ki, bu formula ilə aparılır:  

 

              U

p 

= (H

t1

+H

t2

) / 2d

bmt 

(N

1

+N

2

) T / 2K

1

K

2                           

(4.33) 

 

burda,  H

t1, 

H

t2 

-poliqonun  birinci  və  axırıncı  istismar  illərində 

tullantılarının toplanmasının xüsusi illik normasıdır, t/insan; cədvəl 4.45-də 

BMT-nin  toplanmasının  təxmini  norması  verilmişdir;  d

bmt 

-  BMT-nin  tap-

talandıqdan sonra kipliyidir, d

bmt 

= 0,6 - 0,8 t/m

3

; 

 

N

1

, N

2 

- birinci və sonun-

cu illərdə poliqondan istifadə edən əhali sayıdır, insan; T- poliqonun hesab-

lanmış istismar müddəti, il; T = 15 - 30 il; K

1

- BMT-nin kipləşmə əmsalıdır, 

BMT-nin  kipləşdirildikdən sonra sıxlığının (d

bmt 

= 0,6  -  0,8 t/m

3

)    kipləş-

dirilmədən əvvəl olan sıxlığına  (d

bmt 

= 0,2 - 0,3 t/m

3

)  nisbəti ilə ölçülür;   

K

2 

- xarici və daxili izolyasiya qatlarının tikilməsi hesabına poliqonun 

həcminin  artmasını  nəzərə  alan  əmsal.  K

2 

=  1  (mineral  qrunt),  K

2 

=  1,16-

1,37 (gətirilmiş qurunt). 

Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  BMT-  nin  zamana  görə  toplanma  norması 

təxminən  ildə  3%  -ə  bərabərdir,  başqa  sözlə,  BMT-nin  toplanmasının  illik 

həcminin  dəyişməsi  T  -  ilində  təşkil  edir:  H

t2 

=  H

t1 

.  (1,03)

T

,  əhali  sayının 

demoqrafik fluktuasiyası isə bu ifadə ilə qiymətləndirilir: N

2 

= (1,0÷1,4) .N

1

.   

Misal. BMT üçün poliqonun tutumunu təyin etmək tələb olunur.  

İlkin  məlumatlar.  Poliqonun  istismarının  birinci  ilində  tullantıların 

toplanmasının orta illik norması H

t1 

= 0,112 t/insan. BMT sıxlığı kipləşdiril-

dikdən sonra d

bmt 

= 0,75 t/m

3

. Poliqonun istismarının birinci ilində əhalinin 

sayı N

1 

= 95000 insan. Poliqonun istismar müddəti T = 29 il. Zibil maşın-

larının gətirdiyi BMT - nin sıxlığı - 0,25 t/m

3

. Poliqon üçün qrunt  - gətirmə.  

Həlli: BMT- nin kipləşmə əmsalını təyin edirik:  K

1

= 0,75/0,25 = 3. 

Poliqonun  cisimlərinin  izolyasiyası  üçün  gətirilmiş  qruntdan  istifadə 

olunduğu üçün K

2 

= 1,16. Poliqonun axırıncı istismar ili üçün BMT toplan-

ma normasını tapırıq: H

t2 

= 0,112 . (1,03)

29  

= 0,264 t/insan. Poliqonun axı-

rıncı istismar ilində əhali sayını təyin edirik:  N

2 

= 1,3 . 95000 = 123500 in-

436 

 

san.  (4.33)  formuluna  əsasən  poliqonun  tutumunu  hesablayırıq:  U

p 

=  228 

211 ton.