Ġzabella qasimova, musa bayramov
TurĢ yağıĢlarının təsirindən torpaqda mümkün olan dəyiĢkənlik
Yüklə 5,58 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 5.5.4. Distansion metodla ekoloji monitorinqin aparılmasının
- 5 .6. Aqroekoloji monitorinq, aparılma metodikası və təĢkili
- Aqroekoloji monitorinqin əsas vəzifələri bunlardır
- Aqroekoloji monitorinqin əsas prinsipləri: 1. Komplekslik prinsipi
- Torpaq ekoloji monitorinqi qarşılıqlı əlaqədə olan 3 hissədən iba- rətdir
- III formasında əvvəldən seçilmis sahələrdə marşrut
- IV formasında ərazinin başdan-başa müayinəsi
- 5.6.4. Aqroekosistemlərin ekoloji - toksikoloji qiymətləndirilməsi
- Mineral və qranulometrik
- Torpağın su keçiricilik
- Torpağın humus birləsmələri
- I blok
- Deqradasiya dərəcəsini kəmiyyətcə qiymətləndirmək üçün
|
TurĢ yağıĢlarının təsirindən torpaqda mümkün olan dəyiĢkənlik Torpağın xassəsi Dəyişmənin xarakteri Müxtəlif ədəbiyyat mənbələrinə görə dəyişikliklərin olması Turş qələvi pH su azalması və pH duz Mübadilə və hidrolitik turşuluğun artması. Mübadilə kationlarında Al 3+
yüksəlməsi + + ± Kation mübadilə TBK-dan Ca, Mg və K qələviləşməsi, TBK- in doymuşluq dərəcəsinin əsaslarla azalması + +
miqdarı və tərkibi Bitki qalıqlarının destruksiyalaşma sürətinin azalması. Humusun minerallaşma prosesinin dayan- ması. Fulvio turşularının hərəkətliyinin yüksəl- məsi və həmin turşuların aqreqasiyası. Suda həll olan üzvi birləşmələrin miqdarı- nın azalması Humus turşularınıln element tərkibinin də- yişməsi ±
+
±
± ± Al və Fe-nun birləşmə formaları Profilin üst üfüqi qatında metal birləşmələ- rinin hərəkətli formalarının akkumuliya- siyası
Kristallaşmış asilikat və silikat formaların transformasiyası hesabına amorf birləşmələ- rinin payının artması ±
± Mikroelementlərin miqdarı və hərəkətliliyi Torpaq məhlulunda Mn, Zn, Cd, Ni top- lanması. Mo, Cr hərəkətliyin azalması. Orta turşuluq hədddində Pb, Cu-nun hərəkət- liyin azalması və onların yüksək turşuluqda yığılması +
± Mikrobiosenoz və biokimyəvi Aktinomisetlərin və bakteriyaların ümumi sayının azalması. Mikroskopik göbələklərin sayının artması. Torpağın tənəffüs intensivliyinin azalması Azotun biokimyəvi dövranının qanunauy- ğunluğun dəyişməsi +
+ ±
± Qeyd: + dəyişkənlik var ± birmənalı mühakimələr yoxdur. metallar torpaq profilində üzvi-mineral və sorbsiya kompleks birləşmələri kimi bərkləşə bilər. Torpaq-geokimyəvi assosiyasiyalarında metalların 461
geokimyəvi mütəhərrikliyinə turşu-qələvi mühitinin təsiri cədvəl 5.4-də verilir. Cədvəl 5.4 Geokimyəvi hərəkətlik dərəcəsinıə görə elementlərin təsnifatı (Qlazovsk M.A.) Geokimyəvi asossiyasiya Praktiki olaraq hərəkətsiz Zəif hərəkətli Hərəkətli Turş subareal, pH≤5.5 Mo4
Pb 2-4
Cr 3-6
Ni 2-3
V 4-5
As 3 Se 3 Co 2-3
Sr, Ba, Cu, Zn,Cd,Hg, S 6
Zəif turş və neytral subareal, pH 6...7.5 Pb
Sr, Ba, Cu, Cd, Cr 3-6
Ni
2-3 , Co
2-3 Mo
4 Hg
Zn, V 5 As 5 S 6 Qələvi və güclü qələvi subareal pH 7.6...9.5 Pb, Ba, Co Zn, Ag, Cu, Cd, Sr Mo 6
5 As
5 S6
Monitorinq aparılarkən tədqiqat obyektlərinə diqqət yetirməık lazım- dır. Lokal çirklənmə zonalarında müşahidə və nəzarət üçün sahələr, küləyin və relyefin istiqamətini nəzərə almaqla, çirkləndirici mənbəyədək olan məsafədən asılı olaraq seçilir. Fon ərazisində sınaq sahəsi kimi elə torpaqlar seçilir ki, orada çirk- ləndirici maddəlırin qatılığının daha tez artması gözlənilir. Çoxsaylı tarla təcrübələri sübut edir ki, akkumulyativ landşaftların torpaqlarında müxtəlif xassəli kimyəvi maddələr toplanır (kationogen, anionogen və pestisid). Məhz onları fon monitoirinqində ilk növnbədə öyrənirlər. EMVDS çərçivəsində torpaq-ekoloji (o cümlədən, landşaft – geokim- yəvi) monitorinqin metodoloji əsasları qismən hazırlanıb; onların dərinləşdi- rilməsi və təkminləşdirilməsi torpaqşünaslıq, geokimya, coğrafiya və digər birgə elmlər bazasında davam etdirirlir. Uyğun işlər aşağıdakı istiqamətlərdə aparılır: müxtəlif landşaftlarda çirkləndirici maddələrin texnogen axınlarının formalaşması qanunauyğunluğunun analizi, torpağın və təbii landşaftların geokimyəvi sistemlərinin bütünlükdə texnogen təsirlərə cavab reaksiyasının öyrənilmıəsi, model təcrübələrində çirkləndirici maddələrinin torpağa və onların transformasiya prosesinə təsirinin öyrənilməsi, monitorinq məqsə- dilə torpağın çirkləndirici indiqatorlarının təyini, torpağa texnogenezin mənfi təsirinin azaldılmasına və proqnozlaşdırılmasına yönələn tədbirlərin əsaslandırılması. Adı çəkilən istiqamətdə tədqiqatın müvəffəqiyyətlə aparıl- ması üçün çirkləndiricilərin inqridientlərinin davranış və miqrasiyasının kəmiyyət modelini hazırlamaq, sonra isə onlarıln əsasında TƏM-in para- metrləri olan konstantları təyin etmək lazımdır. Şübhəsiz ki, təsir edən fak- torların geniş kompleksini tamamilə nəzərdə tutmaq asan deyil. Buna görə də emprik metodlar bu tədqiqatlarda hələ çox istifadə olunacaq. ƏTMMDS-i çərçivəsində ekoloji monitorinqin effektliyini artırmaq məqsədilə tədqiqatın 462
tətbiq metodlarını ardıcıl genişləndirirlər. Məsələn, aerokosmik monito- rinqin distansion metodundan istifadə etmək olar. Onu təyyarə-labora- toriyalar, sputniklər, kosmik gəmilər həyata keçirirlər. Distasion müşahi- dələr vizual, fotoqrafik, televizyon, spektrometrik ola bilər. Bu metodların köməyilə alınan informasiyaların diapozonu çox genişdir. Məsələn, aerokosmik müşahidələrin nəticələri otlaqların deqradasiyası nəticəsində səhralaşma prosesinin inkişafını qiymətləndirməyə (hansı ki, Kolmıkiyada müşahidə olunur), torpaq ehtiyatlarının vəziyyətinə texnogen təsirlərin dərəcəsini təyin etməyə, meşə təsərrüfatlarının deqradasiyasını üzə çıxarmağa imkan verir. Aerokosmik monitorinq sistemində, xüsusən, güclü çirklənən yerlərin müəyyənləşdirilməsinə, həyat əhəmiyyətli ekosistemin vəziyyətinə (tropik meşələr və s.), yerlərdə birbaşa dəyişmələrlə əlaqələndirməklə, çirklənmiş ərazinin arealına mühüm yer ayrılır.
xüsusiyyətləri. Kosmosdan aerofotoşəkillərin vasitəsilə yer səthinin distansion zond- laşdırılması, bu informasiyaların alınmasının dəyərini xeyli azaldır və onun həcmini artırır, informasiya axınlarının operativliyini təmin edir. Məsələn, ‖Landsat‖ sputnik sistemi (ABŞ)1km 2 müşahidə olunan əraziyə 1sent sərf edir. Müqayisə üçün deyək ki, yer səthində 1km 2 bitki örtüyünü müşahidə zamanı azı 100 dollar sərf olunur. Nəzərə almaq lazımdır ki, distasion monitorinq metodu ekstensiv və intensiv məlumatlara əsaslanır. Bu zaman 3 mərhələli monitorinqin aparıl- ması məqsədəuyğundur və effektlidir. Ekoloji monitorinqin həyata keçirilməsi zamanı xüsusən distansion yolla, ekoloji sistemlərin inteqral xarakterinin əhəmiyyəti xeyli artır. Onlar antropogen faktorların təsirindən kifayət qədər təbii kompleks- lərin irimiqyaslı dəyişmələrini obyektiv qiymətlərndirməyə imkan verir. Kompleks monitorinq strategiyası yalnız haçar sahəyə görə yaradılmış korrelyasiya əsasında aparılır. Alınmış faydalı informasiyalar indi kifayət qədər qiymətli nəticələr verir. Distasion monitorinq məqsədilə xüsusi sputnik sistemləri ―Meteor‖, ―Meteor-Priroda‖ (Rusiya) ―Landsat‖ (ABŞ) hələ 70-ci ilin əvvəllərindəı meteor sputnikindən görüntülər qəbul olunurdu. Təbii sistemlıərin və ehtiy- yatların vəziyyəti yer səthində təbii və antropogen proseslər haqqında ma- raqlı və geniş, başlıcası isə davamlı informasiyalar pilotlaşmış kosmik stansiyalardan daxil olur. Buradan əvəlcədən verilmiş proqramlar əsasında
463
informasiya toplanması, məqsədyönlü axtarışı, təbii və antropogen anoma- liyaların üzə çıxarılması imkanı xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Qara - Boğaz göl boğazının, Xəzər dənizindən ayrıldıqdan sonrakı müş¬ahidəsi qurumağa başlayan boğazın sərhədlərinin dəyişməsini göstərdi. 1980 - 84-cü illərdə dənizin akvatoriyası suyun buxarlanmasından 30 km azalıb. Boğazda ekoloji vəziyyəti əvvəlki vəziyyətdə saxlamaq üçün 11 ədəd diametrli boru tənzimləmə qurğusu qoyulub. Lazım olanda dənizdən gölə 5 km3 həcmdə su buraxmaq mümkündür. İynəyarpaqlı bitkilərin tüstü tullantıları ilə məhv edilməsi ―ERTS‖ peyki ilə müşahidə edilmişdir. Antropogen mənşəli aerozollar 100 və bəzi hallarda 1000 km qədər məsafədə yayılırlar. Müşahidələr göstərir ki, Avropanın bütün sahəsi praktiki olaraq antropogen mənşəli tüstü ilə örtülüb. Bu vaxtadək meşələr və kənd təsərrüfat yerləri qurunun bitki örtüyü, okeanların və dənizlərin fitoplanktonları antropogen təsirlərdən və eroziya proseslərinin nəticəsində urbanizasiya zonalarının inkişafı, su ehtiyyatlarının yenidən paylanması, atmosferin, qurunun və dənizin çirklənməsi haqqında kifayət qədər maraqlı və qiymətli məlumatlar almışdır.
Distansion metodlar geosistemin eko - və ekotexniki formalaşmaların müxtəlif birləşmələrinin təbii və mədəni landşaftların kompleks öyrənilməsi imkanlarını genişləndirir və zənginləşdirir. Sputnik informasiyaları morfo -
464
olunmasında kənd təsərrüfatı yerlərinin vəziyyətinin qiymətləndirilməsində müvəffəqiyyətlə istifadə olunur. Çox spektirli çəklişlərin istifadə olunması müxtəlif tip torpaqlarının vəziyyətinin və onların qranulometrik tərkibininin qiymətləndirilmıəsinə və üzə çıxarılmasına imkan verir. Yerin süni peyklə- rin distansiyon müşahidələr torpaqların xəritələşdirilməsi üçün ilkin mə- lumat verir. Təbii ekosistemlıərin spektral şəffaflığının dəyişilməsi bitki örtüyünün pozulması haqqında kəmiyyət informasiyası almağa imkan verir. Alınmış infoirmasiyalar əsasında səhralaşma dərəcəsini, həddən çox otarılmasnı, kənd təsərrüfatı bitkilərinin xəstəliklərinin yayılmasını, bitkinin toplan-ma- sını, itkisini qiymətləndirmək olar. Kosmik çəkilişlər geobotaniki rayonlaşmanın kamilləşdirilməsi, təbii senozların və aqrolandşaftların bitki örtüyünün öyrənilməsi, biokütlənin məhsuldarlığının və ehtiyyatının təyini üçün geniş imkanlar açır. Daha aktual vəzifə monitorinqin elə sistemini təşkil etməlidir ki, onun sayəsində qarşıya qoyulan tapşırığın həllində daha mühüm olan xarakteristi- kanı düzgün seçməyə imkan versin. Öyrənilən prosesslərdə səbəb-nəticə əlaqələrinin formalaşması və inkişafı haqda informativ göstəricilərin alın- ması yuxarıda deyilənlərə daxildir. Son nəticədə müxtəlif miqyaslı biosfer dəyişmələrinin mahiyyətini başa düşməyə və öyrənməyə olan imkanlar zənginləşir. Monitorinqin ümumi sistemində məqsədli qaydada metodiki yanaş- maya, spesifik vəzifələr dəstinin həll olunmasında aqroekoloji monitorinq xüsusi yer tutur.
Aqroekoloji monitorinq ümumi monitorinq sisteminin əsas tərkib hissələrindən biridir. O, intensiv kənd təsərrüfat fəaliyyəti prosesində aqroekosistemin və onunla həmsərhəd olan mühitin çirklənmə səviyyəsi və vəziyyətinə müşahidə və nəzarətin ümumdövlət sistemidir. (Şəkil 5.4). Onun əsas məqsədi - kimyəvi vasitələrdən savadlı istifadə etməklə, təbii ehtiyatlar potensialının rasional istifadəsi və geniş istehsalı əsasında yüksək keyfiyyətli, ekoloji balanslaşmış aqrosenozları yaratmaqdır. 465
ġəkil 5.4. Aqroekoloji monitorinqin tərkibi: 1...3 – çirkab və qrunt suları; 4,12 – şirin cular; 5 – tullantılar; 6 – zəhərli maddələr; 7 – yemlər; 8...11 - ərzaq məhsulları.
1.
2.
Aqroekosistemlərin əsas komponentlərinin vəziyyətini və funksiyalarını xarakterizə edən sistematik obyektiv və operativ informasiyaların alınması; 3.
Alınmış informasiyanın qiymətləndirilməsi; 4.
Verilmiş aqrosenozun və ya sistemin vəziyyətinin mümkün dəyişməsinin proqnozu, onların yaxın və uzaq perspektivləri; 5.
6.
Ekstremal hadisələrin yaranmasının qarşısının alınması və onlardan çıxış vəziyyətinin əsaslandırılması, aqroekosistemlərin effektliyinin idarə olun- ması.
Aqroekoloji monitorinqin əsas prinsipləri: 1. Komplekslik prinsipi. Üç göstəriciyə eyni zamanda nəzarət: dəyiş- kənliklərin erkən diaqnostikası göstəriciləri; qısa müddətli və ya fəsli dəyiş- kənliklərin göstəriciləri; uzunmüddətli dəyişikliklərin göstəriciləri. 2.
Aqroekosistemə nəzarətin fasiləsizliyi; 466
3. Vahid elmi metodiki rəhbərlik altında razılaşmış proqrama əsasən müxtəlif mütəxəsisslərin apardığı tədqiqatarın məqsəd və vəzifələrinin vəh- dəti (aqrometeoroloqlar, aqrokimyaçılar, hidroloqlar, mikrobioloqlar, tor- paqşünaslar və.s 4.
ponentiərinin eyni zamandan tədqiqi: atmosfer - su – torpaq – bitki – hey- van – insan. 5. Tədqiqatin etibarlılığı (doğruluğu). 6. Müxtəlif təbii zonalarda yayılmış obyektlər sistemində müşahidə- lərin eyni zamanda aparılması. 7. Aqroekoloji monitorinqdə informasiya bazalarına görə qarşılıqlı əla- qədə olan 2 yarım sistem vardır: elmi və istehsalat. Texnoloji qərarların qəbul olunmasında ilkin məlumatların hazırlan- masının elmi bazasını poliqon aqroekoloji monitorinq təşkil edir. Belə monitorinqi uzun müddətli təcrübələrin ləkində, daimi müşahidə sahələrində həyata keçirmək olar. О müasir cihazlar və təchizatlarla birləşdikdə geniş sahədə fundamental tədqiqatlar aparmağa imkan verir. Istehsalat sistemi istifadə olunan bütün kənd təsərrüfatı sahələrini əhatə edir, 5-15 illik göstəricilərə əsaslanır. Uzun müddətli xarakteristikaya malik etibarlı sistem yaratmağa imkan verir.
Aqroekosistemin əsas blok komponentləri: atmosfer – su – torpaq və bitkidir. Bu obyektlərin һəг birinin monitorinqinin keçirilməsinin xüsusiy- yətləri vardır (Şəkil 5.5). Torpaq ekoloji monitorinqi qarşılıqlı əlaqədə olan 3 hissədən iba- rətdir: Torpağın vəziyyətinə və torpaq örtüyünə nəzarət və onların məkan- zaman dəyişmələrinin qiymədəndirilməsi; torpağın və torpaq örtüyünün və- ziyyətinin ehtimal olunan dəyişməsinin proqnozlaşdırılması; torpaqda əsas vasitə və rejimlərin tənzimlənməsinə yönələn elmi əsaslandırılmış tövsyələr verilməsi. Bir başa onların münbitliyini və kənd təərrüfat məhsuldarlığını təyin edən. Monitorinq ənənəvi torpaq və aqrokimyəvi tədqiqatlardan kompleks- liyi və fasiləsizliyi ilə, məqsəd və vəzifələrinin vəhdəti ilə, onu aparan mü- təxəssislərin müxtəlif ixtisaslı olması ilə fərqlənir. Torpaq ekoloji monitorinqi aparmağın təşkili һəm də torpaq sahəsinin xüsusiyyətlərindən asılıdr. Bu zaman əvəzedən torpağın və torpaq örtüyü- nün vəziyyəti haqda olan informasiyanın əldə olunması vacib şərtdir (o cümlədən, aqrotexniki, meliorativ, eroziyaya qarşı və digər tədbirlər).
467
Artıq monitorinqin təşkili və aparılmasının birinci mərhələsində məlumatlar bankının yaradılması vacib hesab olunur. Torpaqdan istifadəyə nəzarətin təmin olunması, torpaq örtüyünün və- ziyyətinin monitorinqinin əsas vəzifəsidir. Torpağın təbii potensialının on- ların istehsal təyinatına uyğun olması; tarlanın torpaq örtüyünün eyni cins- liyi, ləkəlilik, mikrorelyefin yaranması və s.; Eroziya priosesləri –yarğanla-
468
rın sayının artmasına meyilli lillərin, bataqlaşmaların, duzlaşmaların, səhra- laşmaların və digər neqativ proseslərin haqqında əvvəlcədən məlumatın ol- ması. Torpaq örtüyünün vəziyyətini müşahidə etmək, bir qayda olaraq, yer- üstü torpaq xəritələrinin yaradılması ilə həyata keçirilir. Torpaq ötrtüyünün vəziyyətinin idarə olunması ərazinin rasional təşkili kimi tədbirlərin həyata keçirilməsini tələb edir. Torpaq münbitliyini azaldan neqativ antropogen təsirlərin güclənməsi, torpaq - ekoloji monitorinqin keçirilməsi proqramına aşağıdakı vəzifələrin əlavə etməyi tələb edir: 1.
Su və defılyasiya eroziyası ilə əlaəqdar itirilmiş torpaqların təyin olunması; 2.
(xüsusən yüksək dozada mineral gübrə verilən rayonlarda suvarma və qurutma zamanı, eləcə də iri sənaye mərkəzləirinin kəsişdiyi yerdə havanm atmosfer yağıntılarının nəzərə alınması); 3.
Meliorasiya, gübrələmə və һər hansı səbəbdən dəyişmiş torpqlarda su - duz rejiminin və su - duz balansının dəyişməsinə nəzarət; 4.
sının itkisinin olduğu reqionların üzə cıxarılması; 5. Torpağın ağır metallarla çirklənməsinə nəzarət olunması. (atmosfer yağıntılarından düşən, lokal çirkləmmə ərazilərindən - sənaye və nəqliyyat); 6. Bitki mühafizəsində və işlədilən kimyəvi vasitələrin daima istifadə olunduğu rayonlarda torpağın çirkləndirilməsinə nəzarət; 7.Torpağın ditergentlərlə və məişət tullantıları ilə çirklənməsinə nəzarət, xüsusilə əhalinin sıx yerləşdiyi yerlərdə; 8. Torpağın strukturu və onun tərkibindəki bitkiyə lazım olan qida ele mentlərinin miqdarına, su –fiziki xassəsinə və qrunt sularının səviyyəsinə mövsüm və uzun müddətli nəzarət; 9. Hidromeliorativ sistemlərin quraşdırılmasında yeni əkinçilik sis- temlərinə keçən torpağın ehtimal olunan dəyişməsinin ekspert qiymətlən- dirilməsi. Torpağın dəyişməsinə antropogen təsirlər müxtəlif olduğundan torpaq ekoloji monitorinqdə differensial proqramların hazırlanması da vacibdir. Monitorinqin ilkin mərhələsi - I forma torpağın və torpaq örtüyünün vəziy- yətinin qiymətləndirilməsinə imkan verir, antropogen faktorların təsiretmə miqyasını müəyyən edir, neqativ proseslərin istiqamətini və inkişafının intensivliyini qitmətləndirir. Torpaq ekoloji monitorinqin stasionar forması - II forma torpağın xassə və parametrlərinin onda baş verən rejimlərin və proseslərin genişlənmiş proqram əsasında kompleks tədqiqatını həyata keçirməyə imkan verir.
469
Monitorinqin III formasında əvvəldən seçilmis sahələrdə marşrut müayinə prosesində qısaldılmıs proqram əsasında tədqiqatlar həyata keçiri- lir. Bu zaman dinamik dəyişən göstəricilər - torpağın turşuluğu, sıxlığı və struktur vəziyyəti, qrunt sularının udulma səviyyəsidir. Öz mahiyyətinə görə monitorinqin marşrut sistemi torpağa və torpaq örtüyünə, meliorativ sistem- lərə, aqroekosistemlərə və torpağın məhsuldarlığına operativ nəzarət siste- midir. Vegetasiya dövründə bir - üç dəfə həyata kcçirilir. Neqativ proseslər üzə çıxdıqda uyğun xəritələr, xüsusi aktlar tərtib olunur. Monitorinqin IV formasında ərazinin başdan-başa müayinəsi həyata keçirilir. Bu zaman ilk növbədə torpağın kartoqrafık inventarlaşdırma xa- rakteri, eləcə də aqrokimyəvi müayinənin kartoqraması hazırlanır və onların əsasında rasional torpaqdan istifadəyə tövsiyyələr verilir. Torpağın eroziya- ya uğraması, şorakətləşmə və s. və aqrokimyəvi (azot, fosfor, kaliumun hə- rəkətliyi) xassələrin faktiki vəziyyəti haqda olan məlumatlar, torpağın aqro- istehsal qruplaşması və torpağı bütün istifadə spektrlərinə görə xarakterizə edən "torpaq xülasəsi", sonrakı nəzəri ümumiləşmələr və praktiki tövsiy- yələr üçün əsaslı zəmindir. Sonuncular kənd təsərrüfatı yerlərinin transfor- masiyasının; torpağın su və küləık eroziyasından mühafizəsini; qurutma, su- varma və mədəni-texniki işlərin aparılması; torpaqların kimyəvi meliorasi- yası (əhəngləşdirmə, gipsləşdirmə və s.); kənd təsərrüfat bitkilərinin rasional yerləşdirilməsi və seçilməsi; torpaq şəraitini nəzərə almaqla gübrələmə sisteminin tətbiqi və aqrotexniki tədbirlərin xüsusiyətləri; otlaq və biçənək- lərin yaxşılaşmasını əks etdirməlidirlər. Monitorinqin baxılan formasının həyata keçirilməsində əsas şərt kartoqrafıya metodunun istifadə olunmasıdır. Bu zaman başlanğıc məlumatların alınması üsulları dəsti (vizualdan kosmik məlumatlaradək) maksimal dərəcədə dolğun olmalıdır. Çəkilişlər üçün tor- paq səthinin mürəkkəbliyindən asılı olaraq, təsərrüfatların ixtisaslaşdırılma- sının və torpağın istifadəsinin intensivliyi torpaq tədqiqatlarının müxtəlif miqyaslarını müəyyənləşdirir (meşə-çöl 1:10.000, 1:25.000, yarım səhra- larda otlaq yerləri 1:
suvarılan və qurudulan torpaqlarda 1:2000... 1:5.000 və s.) eyni zamanda aparılan tədqiqatların kartoqraflk materialları- nın dəqiqliyini ayırırlar. Uzun müddətli şumlama, gübrələr tətbiq etmə, kimyəvi meliorantlar, suvarma, qurutma və digər aqrokimyəvi və meliorativ tədbirlər nəticəsində kompleks torpaq konturlarında komponent tərkibi dəyişir. Monitorinq prosesində bu vəziyyətə ciddi fıkir vermək lazımdır. Müşahidələrin reprezentativliyinə nail olmaq və torpaq aqrokimyəvi dəyişmələrin və vəziyyətinin obyektiv qiymətləndirilməsi üçün torpaq müa- yinələrinin 10 -1 5 ildə bir dəfə, aqrokimyəvi müayinələrin isə hər 5 ildən bir aparılması məqsədə uyğundur. Belə işlərin təkrar aparılması bir tərəfdən
470
əvvəlki müşahidələrin çatışmazlıqlarını və boşluqlarını aradan götürməyə, digər tərəfdən təbii və antropogen təsir nəticəsində torpaq örtüyü və xassə- lərinin dəyişməsində baş verənləri üzə çıxarmağa və fiksə etməyə imkan verir. Təkrar torpaq - kartoqrafık müayinələr zamanı aerokosmik məlumat- ların mahiyyəti çox yüksəkdir, hansı ki, tarla işlərində deşifrovka olunması məqsədə uyğundur.
Monitorinqin obyektini seçmək, torpaqlardan istifadənin xüsusiyyət- lərini və torpaq örtüyünün müxtəlif texnogen çirklənmələrə dözümlük dərə- cəsini nəzərə almaqla, torpaq coğrafi geokimyəvi və təbii- təsərrüfat ra- yonlaşmaya əsaslanır. Monitorinq obyektləri bütün əkinçilik zonalarında qoyulur. Onlar tipik təbii və kənd təsərrüfatı landşaftlarını əks etdirməlidir. Metod təkcə aqroekoloji tədbirlərin vaxtının savadlı təyininə deyil, һəm də bitkinin potensial imkanlarını obyektiv qiymətləndirməyə və bu imkanların reallaşma dərəcəsinin tam tətbiq olunan gübrələmə sistemini, həm də abiotik faktorlardan asılılığını təyin etməyə imkan verir. Alınan dinamik göstəricilərə görə ətraf mühitin faktorlarının vəziyyəti və bitkinin inkişafı, məhsuldarlıq elementiərinin formalaşması və son məhsul arasında korrelyativ asılılıq qurulur. Bitkinin vəziyyəti və inkişafının fasiləsiz monitorinqini həyata keçir- mək üçün avtomatlaşdırılrnış sistemlər tətbiq etmək olar. Belə sistemlər nəzarət - ölçmə aparatlarının problem - istiqamətləndirici kompleksləridir. Əkinçiliyin intensivləşməsi şəraitində, xüsusən torpaq becərmə və kənd təsərrüfatı bitkilərinin səpin qaydalarının pozulmasında, ətraf mühiti çirkləndirən kimyəvi vasitələrin qalıq miqdarı, biogen elementlərinin aqro- ekosistemlərdən daşınması (itkisi) müşahidə olunur. Çirkləndirici maddə- lərə, həm də gübrələrin tərkibində olan sənaye qalıq və tullantıları, kənd tə- sərrüfatında istifadə ediən çirkab suların çöküntülərində olan ağır metallar daxildir. Torpağın ağır metallarla çirklənməsi torpaq örtüyü üçün təhlü- kəlidir, torpağı deqradasiya edir və onun münbitliyini aşağı salır. Torpaqda ağır metalların toplandığı şəraitdə ekoloji təhlükəsiz məh- sulun becərilməsi, onların bütövlükdə balansını, eləcə də onun israf mad- dəsini (filtarsiya və səth suları ilə yuyulması, bitkilərin daşınması və s.) öyrənməyi tələb edir . Ağır metalların torpaqda toplanması, onların profil boyunca vertikal miqrasiyası və hərəkətliyi hələ kifatyət qədər öyrənilməyib. Buna görə bio- gen elementlərin filtrasiya suyu vasitəsilə torpaqdan miqrasiyası ilə yanaşı, ağır metalların da (Cd, Zn, Pb, Cr, Cu, Ni və b.) miqrasiyasını оуrənmək lazımdır. Suyun keyfiyyətini formalaşdıran faktorlar maddələrin transfor- 471
masiyası və qarşılıqlı təsiri, biokimyəvi, bioloji, fiziki- kimyəvi, eləcə də hidroloji- kimyəvi proseslərdir. Təbii suların kimyəvi tərkibində aşağıdakı qrup birləşmələr vardır: 1.
- , S0
4 -2 , НСО З -2 , СО З -2 anionları və Mg +2 , Ca +2 kationlarıdır; 2.
3 ), nitritiər (N0 2 ), ammonium (NH 4 ) fosfatlar (P0 4 ), slisium(Si), azot və fosforun üzvi birləşmələri; 3.
4.
Suda həll olan qazlar: C0 2 , 0
2 , H
2 və s.;
5.
Mikroelementlər (Li, Pb, Cs, Be, Sr, Ba, Cr, Mo, V, Mn, Br, J, F, B); 6.
Su məhlullarının turş - qələvi tarazlığını təyin edən hidrogen ionları; 7.
suyun keyfiyyəti, torpaq prosesləri və torpağa texnogen təsirlərlə sıx bağ- lıdır.
Antropogen təsir altında təbii sularda müxtəlif çirkləndirici maddələr ola bilər: nitratlar, nitritiər, pestisidlər, fenol birləşmələri, sintetik səthi - aktiv maddələr, ağır metallar və s. Çirkləndirici maddələr suyun filtrasiya axını ilə məsamələrdə qurunt sularına daxil olur. Aerasiya zonasında toplanaraq onların qrunt sularının çirklənməsinin ikinci mənbəyi olurlar. Öz növbəsində sonuncular yeraltı suları və su anbarları çirkləndirirlər. Təsadüfı deyil ki, qrunt sularının key- fiyyəti һəm təbiətdə elementlərin dövranı və torpaq əmələ gəlmə ilə bağlı olan təbii proseslərin, həm də antropogen təsirlərin (məsələn, kimyəvi vasi- tələrin tətbiqi) özünəməxsus inteqral göstəricisidir.
Suyun torpaqdaxili axınının tədqiqinin əsas metodu lizimetrik metod adlanır. Onun prinsipi torpaq məhlulunu tədqiq etməkdir. Lizimerik təd- qiqadar praktikasında 3 tip lizimetr tətbiq olunur: torpağın pozulmamış qa- tından lizimetr-monolitlər; torpağın genetik horizontlarının yerləşməsinə təbii ardıcıllığının saxlanması ilə səpələnmiş lizimetrlər; eləcə də torpağın profili boyunca torpaq daxili axınlarda qatılığı öyrənmək üçün müxtəlif dərinliklərdə yerləşdirilmiş Şilovun modifikasiya etdiyi monolitlərin lizimetrik qıfları. Lizimetriyanın əsas çatişmazlıqları - torpağın qurğularda qrunt sula- rından izolə olunması və bu səbdbdən onda həll olmuş maddələrlə birlikdə, suyun kapilyalarla yuxarı qalxa bilməməsi, eləcə də torpaq səthi lizimetrin divarları ilə məhdudlaşır ki, bu da suyun səthi axınını saxlayır, hansı ki, təbii şəraitdə düşən ümumi yağışların 20-25%-ni təşkil edir. Buna baxmayaraq bu metod torpaq profili boyunca elementlərin miqrasiyası prosesini atmosfer
472
çöküntülərinin miqdarından asılı olaraq köklərin qidalanma sahəsində əsas qida elementlərinin kasıblaşması, torpağın tipi və qranulometrik tərkibi, onun mədəniləşdirilməsi, fıziki - kimyəvi xassələri gübrələmə formaları və dozası becərilən bitkinin növü və onlarm məhsuldarlığını modelləşdirməyə imkan verir. Lizimetriya üsulu ilə torpaqdan götürülmüş infiltratlarda elementlərin qatılığının müxtəlif faktorların təsirindən dəyişməsi xüsusiyyətinin öyrənil- məsi göstərdi ki, xüsusən yüksək dozada mineral gübrələrin verilməsi za- manı torpaq kompleksinin mənimsənilən əsaslarının miqdarı yüksəlir. Onlar gübrələrin kationları tərəfindən sıxışdırılır və ekvivalent miqdarından mütə- hərrik torpağın sorbsiya etmədiyi anionlar cəlb olunur (S0 4 -2
N0 3- , CI - ). Torpaq daxili axınlar torpaq münbitliyini azaltmaqla bitmir, һəm də qrunt sularının və daha dərin qatlarda yerləşən yeraltı suların çirklənməsinə səbəb olur.
da hərəkət edir. Qrunt sularını səthi "güzgü" adlandırılır. Məsaməli boşluq, su ilə doldurulmuş və güzgüdən altda yerləşən qatılaşma zonasıdır. Torpaq qatının və aerasiya zonasının çirklənmə dərəcəsi - qrunt sularının çirklənmə göstəricisidir. Beləliklə, torpaqdan sızmış suyun və aerasiya zonasının cinsinin analizi-qrunt sularının çirklənməsinin tədqiqinin kifayət qədər obyektiv metodudur.
Aqroekoloji monitorinqin əsas tərkib hissəsi tədqiq olunan obyektin ekoloji - toksikoloji qiymədəndirilməsidir. İqtisadi məqsədlə əkinçiliyin kimyalaşdırılması, həmişə ekoloji təhlükəsizliyin tələbatlarına uyğun gəl- mir. Əkinçiliyin inkişafının müasir mərhələsində ekoloji təhlükəsizliyə, la- zimi ekoloji məhdudiyyətləri nəzərə almaqla, yalnız kimyəvi maddələrin optimal dozasının tətbiqi nəticəsində nail olmaq olar. Ekoloji - toksikoloji qiymətləndirmə üçün göstəricilər dəstinin təyini özlüyündə sərbəst metodiki vəzifələrdir və onları yerinə yetirərkən aşağıda- kıları nəzərə almaq məqsədə uyğundur: 1. reqionların torpaq iqlim xarakteri; 2. hava kütləsinin yerləşmə xüsusiyətlərini nəzərə almaqla, çoxillik məlu- matlar əsasında daha etibarlı meteoroloji şəraitin yaradılması; 3. müəssisə- lərin yaxınlığında yerləşən aqroekosistemlərin sənaye tullantıları ilə çirklən- mə imkanları; toksiki tullantıların həcmi və tərkibi; 4. Torpaqbecərmə texno- logiyalarının tətbiqi və kimyəvi vasitələrin istifadəsi (gübrələr, bitki mü- hafizə vasitələri, kimyəvi meliorantlar - gips, əhəng). Vacib şərt suyun, torpağın, bitkinin ilkin kimyəvi analizinin aparıl- masıdır, o cümlədən biogen elementlərə görə: Cl, F, Se, B, Br, As, N0 3 ", 473
N0 2 ", nitroz aminlər; ağır metallara görə: Be, Mn, Zn, Pb, Cd, Cr, Co,Mo, Ni, Hg, V, Sn; pestisid qalıqlarına görə: benz(a)piren, dioksinlər. Bu zaman texnoloji xəritələrin və arxiv materiallarının istifadəsi məqsədə uyğundur. Bir sıra rayonlarda ekoloji - toksikoloji qiymətləndirməni aparmaq üçün göstəıricilərin təyini zamanı tələbat torpağın, suyun və bitkilərin (о cümlədən qrunt sularının) nümunələrinin qamma - spektrometriya və ra- diometriyasıdır. Göstəriciləri seçmək üçün instrumental analizlərdən alınan nəticələri sorğu məlumatları və onların qruplar üzrə ardıcıl differensial sistemi ilə mü- qayisə edirlər: 1. normal miqdarı keçməyən göstəricilər; 2. yolverilən miq- darı keçməyən göstəricilər; 3. ekoloji təhlükəli miqdar yol verilən miqdar- dan artıqdır. Ekoloji - toksikoloji qiymətləndirməni aparmağın başlıca şərti – se- çilən göstəricilər üzrə fon ərazisində torpağın, suyun, bitkilərin ilkin analizi- dir (kifayət qədər böyük pozulmamış landşaftlarda). Bu halda tədqiq olunan aqroekosistemin, о cümlədən təbiəti mühafizə tədbirlərindən, ekoloji vəziy- yətinin dəyişməsinin dinamikasını izləmək mümükün olur. Seçilən fon ərazisinin sahəsi bu və ya digər regionun şəraitindən asılıdır. Kifayət qədər meşəlik, az miqdarda sənaye olan yerlərdə bu sahə 1-1,5 hektar olur. Çöl reqionlarında xüsusən ekoloji təhlükəli müəsisslər olan yerdə göstərilən sahələr 100-200 dəfə artır (kimya və metallurgiya istehsalı, IES - lər və s.). Fon ərazilərini nəzərə almaqla, qiymədəndirilən aqroekosistemlərin yerləş- dirilməsinə uyğun olaraq bölüşdürmək ( planlaşdırmaq) lazımdır. Bitkilərdə toksiki birləşmələrin toplanması və bitki məhsullarının keyfiyyətinə nəzarət aqroekoji monitorinqi sistem yaradan vəzifələr sırasına daxildir. Bitkiçilik məhsullarının toksikoloji qiymədəndirilməsi, bitkinin be- cərilməsinin bütün texnoloji kompleksinin ekoloji - iqtisadi səmərəliliyini təyin edir. Aqroekoloji monitorinq vahid proqram üzrə aqrosenozun kompo- nentlərinə sistematik müşahidələri cəmləşdirir. Gələcəkdə isə һər bir poli- qonda, ləkdə nəzarətin avtomadaşdırılması sistemi nəzərədə tutulur. Məlum olduğu kimi, torpağın əsas aqrofiziki parametrləri: aqreqatlığı, ümumi sıx- lığı və bərk fazanın sixlığı, mineral və
qranulometrlik tərkibi, su keçiri- ciliyi, filtrasiya və susaxlama qabiliyyətidir.
- torpağın əsas aqrofiziki xassələrindən biridir. O, bitkinin həyatında əvəz olunmaz faktor olan hava və su rejimlərini təyin edir. Dezaqreqatlıq (struk- tursuzlaşma) torpağın bərkiməsinə, sıxlaşmasına gətirir və su - hava xassə- sinin əhəmiyyətli dərəcədə pisləşməsinə səbəb olur (filtrasiya, rütubət tutumu və s.). 474
arasındakı nisbəti göstərir, başqa sözlə, su - hava rejiminin ilk şərti və şəraitidir. Mineral və qranulometrik tərkibdən bitkilər üçün qida elementlərinin olması və mənimsənilməsi asılıdır. Eləcə də torpağın mexaniki becərilməsi zamanı vacib olan xassələr: yapışqanlıq, şişkinləşmə və kipləşmə.
su rejimini və meliorasiyanın vacibliyini müəyyən edir. Aqrofiziki xassələrin pisləşməsi torpağın ekoloji funksiyaların pozul- masına, о cümlədən sorbsiya xassəsinin azalmasına səbəb olur. Aqroekoloji monitorinq sistemində sahədə aqrofiziki parametrlər daimi nəzarətdə sax- lanılır. Qranulometrik tərkibin dəyişməsi daha çox konservativdir. Verilən göstəricini 5-10 ildə bir dəfə təyin etmək məqsədəuyğundur. Qranulometrik tərkib hər 10 sm dərinlikdə burların vasitəsilə pipetka metodu ilə (Katçinski- yə görə) təyin edilir. Verilən metod kifayət qədər etibarlı nəticələr almağa imkan verir. Torpağın su keçiricilik, filtrasiya və susaxlama qabiliyyətləri zamanca daha dinamikdir. Onlar torpağın rütubətliyindən, sıxlığından və quruluşun- dan əhəmityyətli dərəcədə asılıdır. Verilən göstəricilərə poliqon monitorinqi zamanı növbəli əkinin rotasiyasında bir dəfə nəzarət olmalıdır, məsul yığımından sonra - vegetasiyanın sonunda, bu zaman torpağın nisbi bərabər sıxlığı bərpa olunur, səpinlər isə su keçirmə və filtrasiya xassələrinin tarlada təyin olunmasını çətinləşdirir. Aqrofiziki parametrlərin vəziyyətini daima müşahidə etməklə, torpağın xassələrinin arzu olunmaz dəyişmələrinin və pisləşməsinin, neqativ deqradasiya proseslərinin inkişafının qarşısını almaq, nəticədə isə torpağın mühüm ekoloji funksiyasını və yüksək münbitliyini saxlamaq olar. Torpağın münbitiiyinin mürəkkəb idarəetmə problemlərindən biri - üzvi madddlərin vəziyjətinə nəzarət etməkdir. Şübhəsiz, humus bloku tor- paq - ekoloji monitorinqdə əsasdır. Belə ki, humusun vəziyətinin kəmiyyət və keyfiyyət xarakteristikası torpağın əsas xassə və rejimlərinin, əkinçiliyin intensivləşdirilməsi prosesində və texnogenez nəticəsində daxil olan toksiki maddələrin transformasiya və miqrasiyasını təyin edir. Tədqiqatlar göstərdi ki, humusun miqdarı və keyfıyyətcə tərkibi sabit deyil, antropogen təsirlərdən dəyişir. Torpaqların münbitliyini təyin edər- kən, onda yalnız humsuun miqdarını nəzərə almaq kifayət deyil, həm də onun keyfıyyətcə vəziyyətinə nəzarət etmək lazımdır. Gübrələrin uzunmüddətli sistematik tətbiqi, humusun təbii keyfiyyət göstəricilərində hiss olunan dəyişiklilər yaradır. Bu zaman qrup tərkibli 475
əhəmiyyətli dərəcədə dəyişmir. Əsas qrupların nisbəti humin turşusunun karbonunun flavin turşusunun karbonuna nisbəti (C h.t
: C f.t
), tədqiq olunan torpaqların peyin verilən variantlarında bir qədər artır. Eyni zamanda üzvi və mineral gübrələr humusun fraksiya tərkibini dəyişir, onun mütəhərrik formasının toplanmasına səbə olur, aktivliyini yüksəldir. Yaxın zamanlara- dək bunu müsbət hal hesab edirdilər, lakin bir çox hallarda baş verən dəyi- şikliklər neqativ xarakter daşıya bilər. Belə ki, uzun müddətli gübrə tətbiqi nəticəsində qara torpaqlarda humusun fraksiya tərkibinin yenidən paylan- ması baş verir: 1. fraksiyanın humus maddəsi çoxalır; 2. kalsiumla bağlı olan daha qiymətli fraksiya azalır. Müxtəlif tip torpaqların humus vəziyyətinin geniş miqyaslı tədqiqinin aparılması üçün sistemli yanaşma tələb olunur. Bu kontekstdə vahid kom- pleks proqramın böyük əhəmiyyəti var, hansı ki, təcrübələrin coğrafi şəbə- kəsində aqroekoloji monitorinq üçün işlənib hazırlanır. Proqram torpağın humusuna müxtəlif faktorların təsirinin dərinliyini və intensivliyini kifayət qədər obyektiv qiymətləndirməyə imkan verən bir sıra göstəricilərinin müt- lək uçotunu nəzərdə tutur. Proqramın başlanğıc prinsipləri uzun müddətli təcrübələr əsasında formalaşıb, onlardan ən əsasları aşağıdakılardır: 1. Hu- musun vəziyyətinə nəzarət, hansı ki, daimi müşahidə məntəqələrində apa- rılır; 2. torpaqlarda humusun ehtiyatinın və miqdarının təkrar tədqiqi, hansı ki, humusun miqdar və keyfiyyət göstəricilərinin dəyişməsini sabitləşmə dövraksiya qrup rünü nəzərə almaqla aparmaq məqsədə uyğundur; bu dövr 5-10 il ola bilər, uyğun olaraq təkrar analizlər növbəli əkin rotasiyasının sonunda aparılır; 3. torpağın fraksiya-qrup tərkibinin öyrənilməsi üçün daha çox işlənən I.V.Tyurin metodunun V.V.Ponomoryov və T.A.Plotnikov tərə- findən modifıkasiya formulundan istifadə olunması. 5. Humusun vəziyyə- tinin bir başa təsir vasitələrinin xassələri və şəraiti ilə birgə kompleks tədqiq olunması; о cümlədən, əsas və əlavə məhsulun məhsuldarlığı, bitki qruntla- rının biokütləsinin kök və biçindən sonra qalan kütiəsini nəzərə almaq la- zımdır; pH təyini, hidrolitik turşuluq, torpağın əsaslarla doymuşluq dərəcəsi, udma kompleksində Na + miqdarı; torpağın aktual və potensial bioloji aktivliyinin təyin olunması. Göstərilən proqram blokları aqroekoloji monitorinqlə torpaq humu- sunun vəziyətinə nəzarət etməyin son üsulu deyil. Вu proqram blokları yeni informasiyaların toplanma dərəcəsindən asılı olaraq sonrakı korrektirov- kaya, dəqiqləşməyə, təkminləşdirməyə ehtiyac duyurlar. Buna baxmayaraq, yuxarıda göstərilən proqramların müxtəlif reqionlarda qısa müddətdə torpaq humusunun kəmiyyət və keyfiyyət göstəricilərinin dəyişmə dərəcəsi və istiqamətinin qiymətiəndirilməsində həyata keçirilir. 476
Torpaqda humusun problemlərinə görə aqroekoloji monitorinqə baxa- raq, qeyd etmək lazımdır ki, müxtəlif torpaqların fraksiya qrup tərkibi hu- musun genetik xüsusiyyətlərini üzə çıxarmağa imkan verir. Lakin hətta uzunmüddətli əkinçilik üsullarının təsiri zamanı, müxtəlif faktorların təsiri altında humus maddəsinin təbiətinin dəyişməsini qiymətləndirmək üçün az əlverişlidir. Ona görə humus birləşmələinin kəmiyət və keyfiyyətinin istiqa- mətlənmiş tənzimlənməsi, teznogenezin müxtəlif fakltorların təsiri altinda onların dəyişməsinin diaqnostika metodlarından hazırlanmasını tələb edir. Bu zaman ən çətin iş torpağa və aqrolandşaftın digər komponentlərinə texnogen yüklənmənin norması və humus birləşmələrinin deqrdasiyasını qiymətləndirmənin ekoloji kriteriyalarının işlənib hazırlanmasıdır. Əhəmiy- yətli dərəcədə onlar bəzən əsaslandırılmayan neqativ nəticələr verir, çox vaxt isə biosferin komponentlərinə (torpağa, bitki örtüyünə, təbii sulara və s.) aqressiv texnogen təsirlərdən yaranır. Burada yaranmış vəziyyətin kom- pleks ekoloji - kimyəvi tədqiqatlarının maddələrinin yerləşdirilməsinin müx- təlif səviyyəli aparılmasına kəskin ehtiyac yaranır. Yaxşı olardı ki, ayrı - ayrı ekosistemlər və landşaftlar üçün münasib ekoloji ekspertizalar aparılsın. Torpağın humus birləsmələri texnogenez məhsullarının təsirlərinin adekvat əks etdirmə qabilləıyinə malik olan, özünə məxsus unikal təbii indiqatorlardır. Onlarda maddələrin və enerjinin biogeokimyəvi axını yalnız ―qapanmır", һəm də özünə məxsus transformasiya olunur. Humus turşularının tərkibi, xassəsi və strukturunun tədqiqi mikroorqa- nizmləri, təbii və texnogen təsirlərin nəticəsində onda gedən deqradasiyanı və struktur statistik diaqnostik göstəricilər sistemini müəyyənləşdirməyə imkan verir. Təklif olunan sistem 5 blokdan ibarətdir. I blok - element və funksional analiz; II blok - görünən sahədə spektrofotometriya; III blok - İQ spektrofotometriya; IV blok - derivatoqrafık analiz; V blok - periolitik kütlə və spektrometriya. Bunlardan hər biri öz növbəsində 3-dən 7-dək yarımbloku birləşdirir. Humusun vəziyyəti struktur-statistik parametrlərlə qiymətləndirilə bilər. Ən dolğun informasiyanı müəyyən fiziki - kimyəvi analizlərin kompleks metodu əsasında müəyyənləşdirmiş, struktur - statistik daiqnostik göstəricilərinin birgə sistemlərini istifadə etməklə almaq olar.
miləşdirmiş və informatik parametrlərin istifadə olunması tövsiyyə olunur. Deqradasiya kriteriyalarının mütləq qiymətləri torpağın tipindən və qranulometrik tərkibinə humus birləşmələri miqrasiya etdiyindən humus deqradasiya parametrlərinin nisbi vahidl kimi verilir. Bu zaman deqradasiya olunmamış humus birləşmələrinin göstəricilərinin qiymətləri 100% qəbul olunur. Deqradasiya göstəricilərinin müəyyən olunmuş qiymətlərini, tor- pağın qranulometrik tərkibindən asılı olaraq humus birləşmələrinin deqrada- |